[zaloguj się]
[pdf]

DOKTOR (1672) sb m

-k- : -c- (1471: 201); -t- : -th- (1649:23). Pisownia łacińska doctor przeważa zdecydowanie w I poł. XVI wieku. Najczęstszy zapis spolszczony: doktor (1470). Przeważa pisownia dużą literą (1201).

Pierwsze o jasne; -or (29), -ór (6); -or MurzHist (11), MurzNT, Mącz (5); -ór KochTr; -or :-ór BiałKat (3 : 1), KochFr (1 : 3), SarnStat (8 : 1); ~ -or- (147), -ór- (1) SarnStat (38 : 1).

Fleksja
sg pl
N doktor doktorowie, doktorewie
G doktora doktorów
D doktorowi doktoróm, doktorum
A doktora
I doktorem doktormi, doktory, doktorami
L doktorze doktorach, doktorz(e)ch
V doktorze doktorowie

sg N doktor (316). ◊ G doktora (117). ◊ D doktorowi (28). ◊ A doktora (48). ◊ I doktorem (50); -em (4), -(e)m (46). ◊ L doktorze (14). ◊ V doktorze (25). ◊ pl N doktorowie (483), doktorewie (1); -owie :-ewie BielKron (30 : 1; 229). ◊ G doktorów (300); -ów (12), -ow (11), -(o)w (277); -ów Mącz, BiałKat (5), Oczko (2), SarnStat (2); -ow OpecŻyw (6), MurzHist; -ów : -ow MurzNT (2 : 4). ◊ D doktoróm (45), doktorum MurzNT (2); ~ -óm (2), -(o)m (43). ◊ A doktory (129), A a. G doktorow CzechEp 69. ◊ I doktormi (42), doktory (36), doktorami [od 1579 r.] (17); -mi PatKaz III, SeklWyzn, MurzHist, MurzNT (3), KromRozm III (3), Diar, Prot, RejAp, BiałKat (2), RejPosRozpr, SarnStat, SkarKazSej; -y OpecŻyw (2), PatKaz II, TarDuch, BielKom, LubPs, Leop, OrzRozm, BielKron (3), KochSat, RejPos (6), ArtKanc; -ami ReszPrz (3), PowodPr; -mi : -y : -ami KrowObr (2 : 2 : ‒), WujJud (2 : 7 : ‒), SkarJedn (4 : 1 : –), SkarŻyw (4 : 1 : 1), LatHar (– : 1 : 8), WujNT (6 : 2 : 2), SiebRozmyśl (– : 2 : 1), SkarKaz (7 : ‒ : 1). ◊ L doktorach (12) Murz NT, WujJud (3), SkarJedn, SkarŻyw, CzechEp, ReszPrz, LatHar (3), SarnStat, doktorz(e)ch (5) Murm, KromRozm I (2), KromRozm II, GrzegŚm; ~ -ach (9), -åch WujJud (3). ◊ V doktorowie (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Człowiek uczony, znawca Biblii; w starożytności i wczesnym średniowieczu często tytuł pisarzy teologicznych; doctor, legis peritus, scriba Vulg, PolAnt; doctor sapientiae, Theologiae interpres Cn (1147): A iako doktorowie nábożnij mowią/ ijż na ty ſlowa przerzecżoné náſwiętſſá panna/ tak ſie byla zlękla/ aż wſſytka zmarla. OpecŻyw 28v, 30v, [79], 85, 102, 145 (10); PatKaz I 10, 10v 11v, 15v, 17v; A yakoſch to poſpolyte yey myloſzczy począczye bylo ſluchaymy wſzytkych Doctorow PatKaz II 85, 19, 25, 28, 32, 41 (16); PatKaz III 93v, 95, 96v, 97, 110, 111 [2 r.]; MiechGlab *8; SeklWyzn Gv; KromRozm I M3; [ábyśmy] ſtrzegli śię wſzelkiégo doctora/ któryby co kiedy okrom ſłowa bożego nauczáł MurzNT 81, 51 Yáko o tym wſſyſtkim śwyádſſą ſtárzy á bliſcy czáſow onych doktorowye prawdźiwi KromRozm II c2, o2 [2 r.], p, p4v marg; KromRozm III M2v, N, O, O4v, O7v; Diar 51, 54; GliczKsiąż L6; Powthorzenye złych doktorow áby ſie ich ludzie iáko záráżenia ſtrzegli. LubPs B4v marg, ee3v; Ieſli mnie niewierzyſz ſluchay ieſztze tegoſz Auguſtyna/ miedzy doktory ſtárymi naprzednieyſzego KrowObr 15, 3v, 14, 14v, 88v (25); BibRadz I *4v; BielKron 3, 141v, 208v, 429v; Ten [Chiron] wniewidney iaſkini mieſzkał miedzy bori/ Lecż rozumem porownał z wielkimi Doktori. KochSat B3v; Mącz 222b; Stárzy Doktorowie iż to wykłádáli o iednym Bogu we trzech oſobach obiáwionym/ mieli do thego wielkie przycżyny. SarnUzn C7, B5v, B6, D8v, F7v, G3v, G6; RejAp BB3, BB6, 33, 80v; RejPos C4v, 43v, 205v 206v, 284, 289 [2 r.]; BiałKat c, 96, 278v, 288v; GrzegŚm 13, 14 15, 25; KuczbKat 130, 160, 210, 250, 275; BielSpr 50v; Vkażćie mi ktore Concilium/ álbo w Kośćiele Doktorá przyiętego/ ktoryby ſentencyey ſwoiey ſłowem Bożym niedowodźił. WujJud 37v, lv, 4, 5, 5v, 51v (52); WujJudConf 1v, 31v 36v, 164v, 193v; RejPosRozpr b4, cv, c2; RejPosWstaw 21v, [1432]; CzechRozm 74, 151v marg, 252v, *3; PaprPan S2v; ModrzBaz 132v; Ieden dwá ábo trzey Doktorow omylić ſię mogą SkarJedn 283, 11, 18, 23, 24, 67 (41); W Wielkiey powadze ieſt náuká y piſmá tego ták ſtárego/ y przed dwunaśćią ſet lát y dáley żyiącego Doktorá [Cyryla hjerozolimskiego] SkarŻyw 278, 47, 79, 90, 97, 100 (30); CzechEp 70 88, 123, 124, 126 (9); NiemObr 7, 19, 37, 42, 54 (9); Zgodá Doktorow dawnych zdźiſieyſzymi o kośćiele Rzymſkim. ReszPrz 32 marg, 10, 28, 62, 67, 108; ReszList 152; WerGośc 203; O Przenawybornieyſzy Doktorze/ kośćiołá świętego świátłośći LatHar 446, 6, 58, 67, 157, 285 (17); Gdźież mądry? gdźież Doktor [scriba]? gdźież bádácz świátá tego? WujNT 1.Cor 1/20, s. 7, 11, 22, 76, 115 (66); WysKaz )?(2v, 39; PowodPr 55; Izali wſzyſcy máią być doktormi? mowi Apoſtoł. SkarKaz 80b, 5b, 38a, 42b marg, 43a [5 r.], 80b (23); GosłCast 16; SkarKazSej 690b.

W połączeniu z imieniem [po imieniu (78), przed imieniem (65)] (143): bo mouy Origeneſz doctor yſz marya any radą uąza byla zdradzona any yego yadouytem zarazenym byla naruſzona PatKaz I 7, 7v, 8, 10, 10v [2 r.], 11 (11); PatKaz II 25v, 52, 69; PatKaz III 92, 92v, 94v, 130v; TarDuch D; SeklWyzn g3; RejKup b4v; KromRozm I M3; KromRozm II c2, d, p4v, x2; KromRozm III O3, O4; KrowObr B2, 14v, 205, 223v, Rr3 (8); BielKron 143, L1112; RejPos 151; RejPosWiecz2 95; BiałKat 51, 123v, 146; GrzegŚm 14; KuczbKat 170; RejZwierc [782]; WujJud 123v, 152v; WujJudConf 50v; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [1432]; BudNT Kk8; SkarJedn 25, 224; Cżytay Heretyku co tu mowi/ ták ſtáry y wielki Doktor Bázylius. SkarŻyw 208 marg, 59, 71, 117, 131, 198 (12); CzechEp 44; NiemObr 125, 126, 157, 173; ReszPrz 3, 29; ReszList 190; Bo ták te ſłowá wyłożył Grecki Doktor Eutymius. LatHar 4, 1, 76, 133, 190, 244 (30); Bo nie ieſt rzecz godna/ mowi Tertullian ſtárodawny Doktor/ áby Pan Bog czego cudzego pożądał WujNT 286, 35, 300 324, 429, 444 (11); WysKaz 34. Cf »doktor święty«.

W połączeniach szeregowych (45): Czemże dowodźiſz o tey zwirzchnoſci papyeſkyey? M. Przodkiem piſmy ſámych papyeżow/ biſkupow/ y doktorow ſ. y Concilij pirwſſych wyekow KromRozm III N5, G8, O7v, Q2; GliczKsiąż K8v; KrowObr 55v, 207v; RejPos 284, 317v, 347; BiałKat 38v; KuczbKat 105; WujJud 6v, 36v, 75, 193v; A przethoż Pan náſz porządnie ſpráwił Apoſtoły/ Proroki/ Ewányeliſty/ Páſterze y Doktory RejPosRozpr c2, c3; SkarJedn 7, 10, 79, 84, 252 (7); Tyś ieſt Kácermiſtrzow gubićiel/ Kśiążę/ Doktor/ y głowá práwowierney náuki SkarŻyw 394, 130, 300, 536; CzechEp 69, 136; NiemObr 43; LatHar 79; WujNT 676; SkarKaz 118a, b 606a. Cf »doktor święty«.

W charakterystycznych połączeniach: doktor dawny (7), grecki (38), katolicki (11), łacinski (18), nabożny (4), nowy (6), omylny (3), oświecony (2), starodawny (4), starowieczny (2), starożytny (3), stary (100), wielki (19), zacny (22).

Wyrażenia: »doktor chrześcijański« [szyk 10 : 2] (12): WróbŻołt Vv; SeklWyzn g3; A tzemu ſobie nieprzetzytaſz iáko Auguſtyn Doktor krześćijáńſki o ſwoim piſániu rozumiał KrowObr 192; BielKron 136v, 150v, 156v; Origenes, Właſne ymię krześćiáńkiego [!] doktorá. Mącz 268d; BiałKat 386; WujJud 35v marg, 203v, Mm; WujNT 68.

»doktor diabelski« (2): [Krystus je zowie] Doktorowie Dijabelſcy/ Prorokowie fáłſzywi KrowObr C3, 242v.

»fałszywy doktor« (2): Wypiſuie złość y zginienie fáłſzywych doktorow y vcżniow ich. BibRadz 2.Petr 2 arg; WujNT 460.

»doktor kościelny, kościoła« [szyk 70 : 20] (67 : 23): KromRozm III A2; Doktorowie Koſciołá Bożego/ żeby pokazáli iż to ieſt fáłſz/ to mieyſce y iego wykład s Páwłá ná ocży im wyrzucáią SarnUzn E2v; KuczbKat 90; Ták wy Doktory Kośćielne poważne y święte ludźie pewnie nie z miłośći Chrześćiáńſkiey zowiećie WujJud 33, 28v, 32, 34v marg, 35 marg, 37 (18); CzechRozm 98; SkarJedn 97, 100, 103, 121, 172 (8); VRodzony w zácnym domu Hrabiow z Akwinu z Lándulfa Oycá y z mátki Theodory wielki y chwálebny kośćielny Doktor SkarŻyw 200, 26 marg, 90, 117 marg, 242, 257 (12); NiemObr 53, 75; ReszPrz 22; Cżynili też święći Doktorowie Kośćielni kazánia w wigilie LatHar 123, 8, 12, 57, 75, 76 (23); KołakSzczęśl A4v, Cv; WujNT 4, 171, 541, 551, 603 (12); WysKaz 34, 35; PowodPr 28, 31; Doktormiby kośćielnymi nie byli/ by namniey od ſłowá Bożego odeſzli. SkarKaz 43a, 42b, 81b, 454a.

»pogański [= niechrześcijański] doktor« [szyk 6 : 2] (8): KromRozm III H4; O tákowym omywániu/ Wergilius/ Owidyus/ y inſzy pogańſcy Doktorowie/ na wielu mieyſcach piſzą. KrowObr 72, 87v, 91, 113v; BielKron 141v; áby człowiek nie tylo ſercem ále y vſty páná wyznawał/ gdyż według nauky pogáńſkiégo Doktorá ſerce vſpráwiedliwienie/ á vſtá zbáwienie przed pánem odnoſzą. BiałKat 48v.

»doktor święty« [w tym: w połączeniu z imieniem (25), w połączeniach szeregowych (7)] [szyk 120 : 85] (205): OpecŻyw 60, 193v; PatKaz II 19v, 66; PatKaz III 116v, 133, 133v, 140; Mowią doktorowie ſwięci iż then Pſalm mowił pan Ieſus po oſtatecżney wiecżerzy. WróbŻołt mm3v, Vv; RejKup x3v; KromRozm I Ev, E4v, L4, O4; KromRozm II g3, p4; Wyele tám o tey yednoſci koſcyołá then S. doktor [Cypryjan] piſſe. KromRozm II F5, G5v, I, Mv, M8, O2 (8); Diar 47; KrowObr A2v, Bv; Leop Nn5; OrzRozm D4v; BielKron 157v 200v; GrzegRóżn N3; SarnUzn B2v, B3; LeovPrzep G2v; RejAp 197; á s tákiego poſtu iáwnie ſie ſmieią wſzyſczy Doktorowie ſwięći/ y piſmá ſwięte. RejPos 71, A5, 88v, 89v, 205v; RejPosWiecz2 95, 95v [2 r.]; BiałKat b2v, 158v, 376 KuczbKat 160 [2 r.], 170, 355, 430; ále day Boże/ áby wſzetecżne Miſtrze opuśćiwſzy/ do Doktorow świętych w cale ſie nákierowáli. WujJud 65v, 4v, 7, 34v, 35v, 170 (27); WujJudConf 14v, 34, 192v, 253, 257; SkarJedn 1, 4, 46, 65, 78 (18); Iákoſz Heretyk táką świátłośćią/ ćiemnośći ſwych y fałſzow od ták ſtárych y świętych Doktorow potępionych záwſtydzić ſię niema? SkarŻyw 198, 28, 67, 119, 203, 242 (13); StryjKron 145; ReszPrz 8, 17, 19, 22, 23 (19); ReszList 147, 179, 182, 190 [2 r.]; GrabowSet Kv; LatHar 76, 123, 174, 192, 200 (15); WujNT 3, 11 31, 51, 171 (21); WysKaz 7, 18, 27, 34, 35; PowodPr 31, 48, 53, 55; Słuchaymy co święći Doktorowie ze wſzytkiego ſwiátá mowią SkarKaz 158b, 42b marg, 43b, 156a, 204a, 417b (15); CiekPotr 24.

»doktor uczony« [szyk 4 : 3] (7): Tertullianus przed trzemánaſcye ſet lat zacny á vczony doktor był KromRozm II p4v; BielKron 136v, 150v 156v; KuczbKat 170; CzechEp 148.

Zestawienia: »anjelski doktor« = św. Tomasz z Akwinu (2): ktory [św. Tomasz] ſłuſznie Anielſkim doktorem názwány ieſt. SkarŻyw 203; LatHar 245.

»doktor pogański, poganow« = św. Paweł nawracający pogan [szyk 7 : 1] (4 : 4): Gdyż ſam Páweł Apoſtoł/ naczynie wybrane/ y Doktor Pogáńſki/ [...] mowił. Leop *B2, 1.Tim 2/7; BiałKat 51; RejPosRozpr b3v; LatHar 432; Chriſtus śmierć zepſował. Y Páwłá obrał Doktorem Pogánow. WujNT 734, 98, 792.

»święto doktorow« = dni w roku kościelnym posiadające specjalny formularz mszy św. przeznaczone na uroczystości świętych, którym Kościół nadał tytuł doktora (3): BielKron 185; Ewángelia ná święto Doktorow. WujNT 18 marg, Vvvvv 4v.

Szeregi: »doktor i historyk« [szyk 6 : 2] (8): Ale iáśnieyſzy wywod ieſt z Doktorow S. y Hiſtorykow/ y świátá wſzytkiego świádectwá SkarJedn 87, 84, 85, 94, 96, 98; SkarŻyw 595, 602.

»mistrz i (a, abo) doktor« (7): PatKaz I 15v; A iednák thą mową oboią nie wyłącża áni oycow ćieleſnych/ áni Miſtrzow y Doktorow/ ktorzy w Kośćiele náucżáią GrzegRóżn D3; RejPos 180; RejPosRozpr c; SkarJedn 69; WujNT 98, 171.

»doktor i (a(l)bo) (na)uczyciel« [szyk 6 : 4] (10): Sluſſno bylo aby on ie pirwey naucżyl ktoré naucżicielmi ij doktory ludſkiémi mietz ie vmyſlil. OpecŻyw 42; Mącz 328d; RejPosRozpr cv; CzechRozm 97v; SkarJedn 283; LatHar 245; gdyż ſię y ſam Páweł Doktorem y náuczyćielem Pogánow názywa. WujNT 792, Aaaaaa 2, Aaaaaa 3v, Bbbbbb.

»doktorowie i (albo) ojce (święte)« [szyk 10 : 7] (17): A iż też powieda/ ábym ia Doktory y oyce ſwięte wzgárdził KrowObr Bv, Bv B2; SkarJedn 271, 285, 319; KołakSzczęśl Cv; Co gdyby haeretycy baczyć chćieli/ nie tákby lekce poważáli duchownych piſmá wykłádow/ Oycow świętych y Doktorow kośćielnych. WujNT 661, przedm 7, 26, s. 5, 47, 387 [2 r.].

»pasterz [= kapłan], (i) doktor« [szyk 7 : 5] (12): KromRozm III G8; KrowObr 3v, 36v; OrzQuin Xv; Y owſzem nigdźie niemáſz oſtátecżney Reſolucyey álbo rozſądku około roznośći Wiáry/ iedno ná tákowym Páſterzow y Doktorow zebrániu WujJud 37; RejPosRozpr b3v, c3 SkarJedn 27, 29; SkarŻyw 300, 536.

Przen (8):
a) Chrystus (6): MurzNT 51; GliczKsiąż G8v; Ia tedy nie doktormi/ [...] ále dowodzę tobie nawyſſſzym Doktorem Pánem Iezu Kryſtuſem KrowObr 192; LatHar 340; Poſłał P. Bog Słowo y mądrość ſwoię widomego doktorá z niebá/ iáko obiecował Izáiaſz SkarKaz 488a.
Szereg: »doktor i mistrz wnętrzny« (1): Y teraz prośim pokornie/ áby nam Doktor y miſtrz náſz wnętrzny/ do rozumienia tych dwu przypowieśći w dźiśieyſzey Ewángeliey otworzyć [zasłonę] raczył. SkarKaz 82b.
b) Duch święty (1): Pánie Kryſte [...] Rácżże nam zesłáć Duchá świętego/ Duchá práwdy, Doktorá práwego. ArtKanc G17.
c) Szatan (1):
Wyrażenie: »fałszywy doktor« (1): Domyslał ſie iuż tego ten fáłſzywy doktor/ iż to przyść miáło ná wſzytki narody ludzkie RejPos 71v.
a. Uczony w piśmie, czytający i wykładający wiernym prawo Mojżeszowe w czasach Chrystusa; doctor, legis peritus, scriba Vulg, PolAnt (218): Tamże go po ſtraceniu trzeciégo dnia w kościele ſiedzącego miedzy doktory nalezli OpecŻyw 33, 43, 115v 146, 177v; TarDuch Bv; Nadtó zgromadzą śię Phariſeuſzowie knięmu i niektorzy z doctorow z Hiéruſalem przyſzedłwſzy. MurzNT Mar 7/1, s. 71 marg, Matth 17/10, s. 101 marg, Mar 8/31, Luc 9/22 (9); Leop 1.Par 25/7; BibRadz Mar 14/53, Act 23/9; BielKron 63 [2 r.], 74, 138v A oni mędrkowie/ oni Biſkupi/ oni Fárizáyſcy doktorowie/ z dáleká iáko Thurowie/ potrząſáiąc porożym ſwoim/ chodzili od tego. RejPos 290, 38 38v, 227, 281, 283v, 310, 324; CzechRozm 167; SkarŻyw 244, 534; ArtKanc C16v; Weſel ſię iż zgubionego Nálázłáś kochánká twego/ Z Doktory gadáiącego. LatHar 494, 337, 503, 515, 532, 554; Ci Doktorowie bylić kápłani ábo kśięża Zydowſcy/ w zakonie Moyzeſzowym dobrze biegli y vczeni WujNT 97, przedm 22, 33, s. 8 97 196 (27); SiebRozmyśl G2, H SkarKaz 42a [2 r.], 43a.
Wyrażenia: »doktor dusz ludzkich« (1): [Lewici od pięćdziesiątego roku życia] ſtrożámi ſię nacżynia Bożego/ to ieſt Doktormi duſz ludzkich/ ſtáią. SkarŻyw 249.

»doktor uczony, w naukach« (1 : 1): Kryſtus w tym kośćiele [...] był ná ręce wźięt/ miedzy doktory w náukách rozmawiał/ y tám kazał. BielKron 265, 28.

»doktor zakonny, zakonu« = nauczyciel prawa Mojżeszowego; legis doctor Vulg, PolAnt; peritus, scriba Vulg [szyk 26 : 18] (39 : 5): KromRozm I C4; ktoré téſz Mat. 22. doctormi zakonu zowięmy wedle zwyczaiu/ wſzakże lepiéi ié zwać/ vczonęmi wzakonie/ abo ſądowęmi/ a prawnęmi/ dlá pewnieiſzyi różnice między nimi. MurzNT 173v marg, Matth 22/35, k. 174 marg, 178v marg; Leop Matth 22/35, Luc 10/25, 1.Tim 1/7; BibRadz Luc 5/17; Słuchay iáko onemu doktorowi zakonnemu krociuchno opowiedzyał wſzytkę ſummę tey ſwiętey woley ſwoiey RejPos 222v, 229; CzechRozm 167v; SkarŻyw 27; Zakonne te Doktory/ názywa ſ. Mátheuſz y Márek/ Scribas. ś. Lukaſz czáſem legis peritos. Zydowie Sopharim. możem ie zwáć y ſzkrybentámi/ y w piſmie náuczonymi. LatHar 694 marg, 473, 694, 700, 703, 715; Biádáſz wam Zakonnym Doktorom/ iżeśćie odięli klucz wyrozumienia WujNT Luc 11/52, s. 8, 32, Matth 5/21, 8/19, 17/10 (25).

»doktor żydowski« (10): OpecŻyw 52, 109; WróbŻołt L6; Tu właſnie tę figurę Pan ná plác temu Doktorowi żydowſkiemu [Nikodemowi] przywodzi RejPos 154, 69v, 283v; BiałKat 346; Iáko imię Miſtrzow/ Doktorow/ Náuczyćielow Chrześćijáńſkich nie ma być ſzczypáne/ [...] przeto iż miſtrzowie y Doktorowie Zydowſcy byli zli/ y ſłuſznie od Páná ſtrofowáni WujNT 243, przedm 8, Yyyyy 2.

Szeregi: »(arcy)kapłani i doktorowie; arcykapłani z doktorami« = principes sacerdotum a. sacerdotes et scribae Vulg [szyk 24 : 1] (22; 3): y ſzukáli árcykápłani y Zakonni Doktorowie/ iákoby P. Iezuſá zábili LatHar 715, 700, 703, 722; Y zebrawſzy [Herod] wſzytkie Arcykápłany/ y Doktory ludu/ dowiedował ſię od nich/ gdźie ſię miał Chriſtus národźić. WujNT Matth 2/4, s. 8 Matth 16/21, 20/18, 21/15, 27/41 (21).

»doktorowie, (i, a) faryzeuszowie« = scribae et pharisaei Vulg, PolAnt; doctores a. legis periti et pharisaei Vulg [szyk 25 : 14] (39): Potem ſpytaią go Phariſeuſzowie i Doctorowie mowiąc MurzNT Mar 7/5, Matth 23/23, 25, k. 111, Luc 5/17; KrowObr C2v; BibRadz Luc 5/17, 21, II 54d marg; RejPos 288, 305v; Doktorowie y Pháryzeuſzowie chlubili ſię vmieiętnośćią y rozumieniem piſmá ś. WujNT 216, Matth 7/29, 12/38, 15/1, 23/2, 13 (28).

»książęta kapłańskie i doktorowie« = principes sacerdotum et scribae Vulg, PolAnt [szyk 3 : 1] (4): Stáli tedy kxiążętá kápłáńſcy/ y doktorowie/ ſthale nań ſkárżąc. Leop Luc 23/10, Luc 22/66; BibRadz Mar 11/18, Luc 22/2.

»doktorowie, (i, a) licemiernicy« [szyk 4 : 2] (6): Widzątz to onij licemiernicy ij doktorowie żydowſcy/ wzięli s tego wielkié pogorſſenijé OpecŻyw 52, 43, 51v, 68v; KromRozm I C4; RejPos 176.

»mędrcy (a. mędrkowie) a (i) doktorowie« = sapientes et scribae Vulg [szyk 7 : 1] (3): OpecŻyw 77; A gdy tám przyſzłá/ ználázłá go á on ſtoi miedzy onymi mędrcy á miedzy Doktory RejPos 38v; Ewányeliſtá piſze/ iż nie vmieli przed nim nic wſzyſcy mędrkowie oni/ á doktorowie oni żydowſcy w Dámáſzku RejPos 283v, 37v, 38v 290; Przeto oto ia poſyłam do was Proroki y mędrce y Doktory WujNT Matth 23/34.

»(ani) prorocy i (a, ani) doktorowie« = prophetae et doctores Vulg (7): A byli w koſcyele Antyocheńſkim prorocy y doktorowye [Vulg Act 13/1] KromRozm III I5v [przekład tego samego tekstu Leop], Hv, I6 Leop Act 13/1.

»doktorowie i starszy; doktorowie z starszymi« = scribae et seniores Vulg, PolAnt [szyk 12 : 5] (13; 4): MurzNT Mar 14/53; Leop Mar 14/43; BibRadz Mar 14/43; Tákież też y árcykápłani náśmiewáiąc ſię z niego z zakonnemi Doktorámi y ſtárſzymi/ mowili LatHar 700, 694, 708; A oni poimawſzy IEſuſá/ wiedli do Káiphaſzá Arcykápłaná/ gdźie ſię byli zebráli Doktorowie y ſtárſzy. WujNT Matth 26/57, Matth 16/21, 27/41, Mar 10/33, 11/27, 14/43 (11).

2. Tytuł naukowy nadawany przez uniwersytet; człowiek mający ten tytuł, mistrz, nauczyciel; (bonarum artium) professor Murm, Mącz; doctor Mącz, Cn; theologus Murm (337): PatKaz I 11v, 18v; yako my othem vyemy ysch sliachathny stanyslaw smyeczkow nyeprzyyal swiadestwa dosthathecznego oth pana doctora. ZapWar 1528 nr 2458, 1527 nr 2382, 2383, 1528 nr 2458 [2 r.]; De bonarum artium professoribus. O Doctorzech dobrych náuk. Murm 177; BartBydg 140; FalZioł II 21c, 22a, V 94v; FalZiołUng V 119; Polſkie wypiſanie dwoiey krainy ſwiata [...] Z wypiſania doctora Matieia Miechowity, dopiro wyłożone. MiechGlab kt, *2v *3v, 1; WróbŻołtGlab A2; RejRozpr F; SeklWyzn g3v; Sliſſal theſz gdi doctor kurek wkrakowye powyadal nakazanyu wdzyen Bozego narodzenya LibMal 1554/189v, 1546/115, 1553/177, 1554/188v, 190 [2 r.]; KromRozm I G2, I4v, Kv, K2v, L, Lv; MurzHist E2v, Iv, I2v, I3, L3 (14); KromRozm II b3v; KromRozm III H7, Q2, Q3v; Diar 31; Nie chcę cie mieć miedzy żaki/ Ani też miedzy doktory/ Podź z widłámi do obory BielKom A2v, A3; GliczKsiąż D4, F3v, G6, M8, N4v, N5, N6; LubPs bb4v marg; GroicPorz A4, ii; Przeto niepobożnie ſromoćiſz Doktorá Lutrá KrowObr 207, 4 [2 r.], 134, 145v, 207 [5 r.], 207v, Rr2, Rr3; á ty obłędne á łżywe Doktory pierwey niż z gruntu zginiemy odpądźmy co rychley od ſyebie OrzList i; RejZwierz 78, 107v [2 r.], bb; OrzRozm M2; Tegoż cżáſzu Doktorowie Páriyſcy Luterowym Kſięgom przygániali BielKron 197; Doktor Kromer ſzeroko piſze w ſwoiey Kronice Polſkiey/ o pocżątku á wywodzie náſzego Polſkiego narodu BielKron 335v, 122v, 127v, 171v, 195 marg, 195v (61); Nie bylić Káznodźieie áni Doktorowie/ Co w Pruśiéch tęgo dáli Krzyżakom po głowie. KochZg B; Miły Doktorze/ odpowiédz ſam temu Sophiśćie zá mię. OrzQuin X, H2v, M, M2, O2, Y3 (8); Alchimiey nie vmieſz iáko Doktor Rhetyk/ A bez niey błędźić muſiſz iáko zły Heretyk. Prot Bv, C, Cv; SarnUzn E; SienLek 194; GórnDworz N4v, Pv [3 r.], Q, Q2, S, S2 [2 r.]; BiałKat 333v; RejZwierc B3v, 101v, 235v; WujJud 45v, 52v, 53, 66; IZ tá rzecż w kośćiele Powſzechnym wielkie záwſze cżyniłá miedzy doktory niezgodj y gadánia WujJudConf 66, 127v; RejPosRozpr b3v; BiałKaz M; Vdał ſie ná lekki chleb y Doktorem zoſtał PaprPan [Hh5]; ModrzBaz 132v [2 r.]; SkarŻyw A5 [2 r.], 202, 311; StryjKron 282; CzechEp 326; Nie dźiw żeć głowá/ Báltázárze/ chorá/ Siedźiałeś wedle głupiégo doktorá. KochFr 30; Puſczay doktorze towárzyſzu miły/ Doktor niepuſćił/ ále drzwi puſćiły. KochFr 33, 33 [4 r.], 50 [3 r.], 56 [2 r.], 71 [2 r.], 82 [2 r.] (19); ReszPrz 12, 32 [2 r.], 51, 64; WerGośc 211; O Doktorze, co rybę z helmem zá Herb nośił. PudłFr 33, 6, 18, 33, 56; GórnRozm D4v; PaprUp C [2 r.], D3v; Calep 89b; GostGosp 8; GostGospSieb +2, +4v [2 r.]; [Nowy Testament przełożony] Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologá Societatis IESV. WujNT kt, 516, 825; WysKaz 37; á téy wolnośći Doktorowie [Doctores JanStat 221]/ Miſtrzowie/ Kollegiaći máią ſie ná wieczné czáſy trzymáć y brónić. SarnStat 205, 51, 180 [4 r.], 196, 197 [5 r.], 201 (20); SkarKaz 382b; GosłCast 37; PaxLiz B4v, Cv; Niemcy błędámi ſwoich doktorow giną SkarKazSej 663b, 681b.
Przysłowia: Non liberat podagram calceus, Nie vczini głupiego doktorem długa ſuknia/ ani czerwony bieryt. Mącz 31b.

Delphinum natare doces, Proſtak doktora vczy Mącz 81a; Sus Minervam (scilicet docet), Nieuk á grundychwał doctorá vczy. Mącz 222b.

Zwroty: »doktory kreować« (2): Bowiem im rozum s cnotą/ pilnie rezumuią/ Ci Miſtrze obieráią/ Doktory kreuią. RejZwierz 63v; SarnStat 322.

»uczynić z prostaka doktora« (1): O wſzechmogący á dziwny Boże iákoż tho tobie bárzo łácno vcżynić s proſthatká [!] Doktorá/ z niewierniká wiernego/ z okrutniká ćichego á pokornego RejPos 283v.

Wyrażenia: »dekretow doktor« = doktor prawa kanonicznego; decretorum doctor JanStat (5): Ian z Pniowá Dekretów Doktor y Ardźiakon/ Ian Woyſzyk z Woyſze Kuſtos Krákowſki SarnStat 900, 896, 1104 [2 r.], 1107.

»dwugroszowy doktor« = człowiek niedouczony (1): A przetćiwſſy kſyąſzki zá dwa álbo zá trzy groſſe/ álbo też vſlyſſawſſy yedno co ná byeſyedźye od drugyego tákże dwu groſſowego doktorá/ śmyele/ á vpornye o wyerze ſye gadaćye. KromRozm I Nv.

»doktor kacerski« (1): Stądći yeſt nyeuſtáwicznoſć náuki kácerſkyey/ ktora ſye wczorá w Luthrze y drugich dźiſyeyſſych doktorzech kácerſkich yáſnye á dowodnye pokazáłá. KromRozm II p3v.

»doktor pisma (świętego), w (świętym) piśmie« = theologus Murm; doctor in facultate theologiae JanStat [szyk 21 : 2] (15 : 8): OpecŻyw kt, 1; Murm 177; Ieſth theż ten wykład przezrzany y doſwiadcżony przez doctory piſma ſwiętego nauki Krakowskiey WróbŻołtGlab A5; SeklWyzn C; MurzHist Tv; MurzNT kt; BielKron 191, 193 [2 r.], 204v, 205, 211v (13); ná tych mówię mieyſcách ieden ma bydź Doktór w świętym Piſmie SarnStat 180 [idem (2)] 197, 923.

»pokątny doktor« [szyk 4 : 1] (5): Przeto prozne ſą te wymowki wáſze/ mili ćiemni á pokątni Doktorowie. WujJud 158v, 181 marg, 220 marg, Mm, Nnv.

»doktor prawa duchownego, w prawie (duchownym)« = iurisconsultus, legis interpres a. doctor Mącz (3 : 3): Iurisconsultus. Doctor w práwie/ ten który vmie práwo. Mącz 179a, 249d; deciſią de corporis iuris [...] przez Wielebnégo Mikołáiá Rotficá Ardźiákoná Poznáńſkiégo/ [...] w prawie duchownym Doktorá [iuris Pontificii ac legum Doctorem JanStat 248]/ zebráną między przywileie Koronné w iedno zebráné/ kazáliſmy wpiſáć SarnStat 226, 915, 940, 1107.

»obojga prawa doktor« = doktor prawa rzymskiego i kanonicznego; utriusque iuris doctor JanStat [szyk 7 : 1] (8): [przy czym byli] y wielebny Ian Lutko z Brzeźiá oboygá Práwá Doktor/ Ardźiákon Gniéźnieńſki y Podkánclérzy Króleſtwá Polſkiégo SarnStat 900, 900 [2 r.], 905 [2 r.], 1056, 1104, 1107.

»doktor przeuczony« [ironicznie o Lutrze] (1): Słuchay/ Lutrze Doktorze przeucżony ReszPrz 46.

»uczony doktor« [szyk 5 : 1] (6): Tegoż też roku vmárł vcżony Doktor w wſzelkim piſmie Erázmus Roterodanus w Bázyliey BielKron 191, 171 v, 175v; RejZwierc [275]v; SkarŻyw 308, 573.

Szeregi: »doktor, (i, a itp.) mistrz« [szyk 9 : 5] (14): MurzHist E3; Kolegium Krákowſkye doſić zacne y známyenite [Jagiełło] záłożył/ ktore potem s Doktorow y Miſtrzow ludzi vcżonych myedzy inſſemi narody záwołánye dobre otrzymáło GliczKsiąż Lv, Lv [2 r.]; BielKron 383; Mącz 119d; RejPosRozpr b4; StryjKron 512; PaprUp B4; WujNT 98; NAkoniec Státutá od Doktorów y Miſtrzów [per Doctores et Magistros JanStat 221] przerzeczonégo Krákowſkiégo Kollegium poſtánowioné/ [...] chcemy dla ſtudium ich mieć zá confirmowáné SarnStat 205, 204, 322 [2 r.].

»doktor, (a, a(l)bo) (na)uczyciel« (5): WYele yeſt hiſtoriy á przykładów ku they rzecży yákoby ſie myeli rodzicy záchowáć przećiwko Doktorom á náucżycyelom ſwych ſynow GliczKsiąż N3v, N4, N4v, N6; Mącz 93b.

3. Lekarz, medyk, doktor medycyny (potocznie); medicus Mącz, Cn; clinicus, doctor a. doctus medicinae Cn (188): Przyſzedł proſtak do Doctora. Przynioſl mu w garnku znamiona. FalZioł V ktv; Nawięczey ſtharzy doctorowie praczowali i myſlili o lekarzſtwiech ktoreby kaziły iad wſciekłego pſa FalZioł V 88v, I 1c, 9a [2 r.], 30a, 76a, 104b (31); RejRozpr G4v; LudWieś A2, B4v; RejRozm 394; Snać czy by pylniey doctora Bo wiem zeć iuż glowa chora. RejKup e6v, f5v, f7 [2 r.], f8, f8v, Gv (17); Rzecże doktor nie moią przycżyną/ Nie chciał ſłucháć vmarł ſwoią winą. BielKom C8, C8 [3 r.], E2, E8v; RejWiz 11, 61 [7 r.], 62, 72v, 79 (15); RejFig Aa8v, Bb2v, Dd8 [2 r.], Ee; RejZwierz A5v, 53, 69, 82v; Goski *2; Potym też tá Krolowa Sabá vſtáwiłá y dźiewcy rodzay obrzázowáć/ na tym cżłonku ktory Doktorowie zową Nimfá. BielKron 462, 22 [2 r.], 313v, 335v, 387, 403; Defectu medicorum multi perierunt, Przes niedoſtátek doctorów wiele ich prziſzło o ſmierść [!]. Mącz 115a; otoż o máiętność prokuratorowie ſie ſwárzą: o ciáło Doktorowie: á o duſzę Theologowie. GórnDworz Q7, R8v, S, Ffv, Kk3v; RejPos 34, 75, 205, 205v, 213 (9); BielSat B3v [3 r.]; Cżłowiek mądry złym s poććiwym karániem ieſt iáko Doktor chorym z łágodnym lekárſtwem. RejZwierc B [idem 78], 6, 73v, 78, 79v, 95 (23); RejPosWstaw 44v; ModrzBaz 11, 67; Oczko 38; SkarŻyw 108; Potym go vléczyli mądrzy doktorowie KochFr 59, 61 [2 r.], 73 [2 r.], 78, 112; ReszHoz 121; PudłFr 46, 77; BielRozm 12; GórnRozm B2v, B4v, K [4 r.]; ActReg 71, 128; LatHar [249], 648; RybGęśli B; SarnStat 273; Ieſli Doktorowi Każeſz tu przyśdź/ ten záraz czeka tuſz gotowy. GosłCast 28, 39; PaxLiz B3.
Przysłowia: czás Doktór káżdemu. KochTr 25.

A niż odpráwiſz doktorá Tedyć vbędzie poł worá RejRozpr Fv.

To nalepſzy doktor co ſie ſam vlecży. RejZwierc A6v, 74.

Wyrażenie: »doktor lekarski, w lekarstwie« = doctor medicus a. medicinae JanStat [szyk 7 : 2] (5 : 4): GlabGad P7; Dzienne ſprawy wedlie Niebieſkich Biegow ná rok Panſki 1563 Przeſz Caſprá Goſkiego wliekarſtwiech Doctora pilnie opiſſane. Goski kt; BielKron 143v, 378, 419; Ianá Kániná Doktorá lekárſkiego/ Nigromántyká/ Heretyká/ Bogárodzicę bluzniącego/ ſpalić dáł. SkarŻyw 414; Aptéki Doktorowie lékárſcy kázdégo roku oględowáć máią. SarnStat 273, 248, 273.
Szeregi: »doktorowie i baby« (2): FalZioł V 72; Bo też o tym Doktorowie/ y bácżne báby náuki przepiſuią CzechRozm 135.

»barwi(e)rz, (i, albo) doktor« [szyk 4 : 3] (7): Theż ſok przerzecżony/ ieſt dobry na ocży/ kthorego doctorowie y barwierze w rozmaitych lekarſtwiech ocżnych vżywaią. FalZioł I 148a, V 19; RejZwierc 60, 152; ále że chorobam iuż czáſem od Doktorów/ y od Bárwiérzów opuſzczonym/ wielką pomoc dawáią. Oczko 10, A4; ReszHoz 118.

»doktor abo cyrulik« (1): Doktor też ábo Cyrulik mądry nie iedno ſobie dobry/ ále y owym dobry czo iego rády potrzebuią. RejZwierc 71v.

»lekarze i (a) doktory« (3): Azá w chorobie też będąc/ nie prośił [Achab] Páná Bogá o zdrowie ani ſie do niego vciekał/ iedno do lekárzow á doktorow/ przeto go Pan Bog záráźił. BielKron 84, 146; Rozgniewány ná lekárze y doktory Iuſtynian: z ocżu im iść kazał SkarŻyw 593.

Synonimy: 1. duchowny, mistrz, nauczyciel, »ojciec święty«, pasterz, scholastyk, teolog, uczony, uczyciel, wymyślacz; a. biegły, mędrek, mędrzec, mistrz, nauczyciel, pisarz, skryba, szkrybent, uczony, wykładacz, zakonnik, zakonny; 2. historyk, kaznodzieja, mistrz, nauczyciel, pisarz, scholastyk, uczony, uczyciel, wykładacz; 3. barwierz, barwirz, chirurg, chirurgik, cyrulik, lekarz, medyk.

Cf ARCYDOKTOR, [SKORODOKTOR]

SB