[zaloguj się]
[pdf]

DUCHOWNY (2376) ai

o jasne.

[comp duchowni(e)jszy (Linde).]

Fleksja
sg
mNduchowny fNduchownå nNduchowné
Gduchownégo Gduchownéj Gduchownégo
Dduchownému Dduchownéj Dduchwnému
Aduchowny, duchownégo Aduchowną Aduchowné
Iduchownym, duchown(e)m Iduchowną Iduchownym, duchown(e)m
Lduchownym Lduchown(e)j Lduchownym, duchown(e)m
Vduchowny V Vduchown(e)
pl
N m pers duchowni
subst duchowné
G duchownych
D duchownym, duchown(e)m
A m pers duchowné, duchownych
subst duchowné
I m duchownymi, duchownémi
f duchownémi, duchownymi
n duchownymi, duchown(e)mi
L duchownych
V m pers duchowni

sg m N duchowny (203). ◊ G duchownégo (147); -égo (29), -(e)go (118). ◊ D duchownému (45); -ému (7), -(e)mu (38). ◊ A duchowny (89), duchownégo (19); ~ -égo (2), -(e)go (17). ◊ I duchownym (83), duchown(e)m ComCrac (2). ◊ L duchownym (42). ◊ V duchowny (4). ◊ f N duchownå (52); -å (45), -(a) (7). ◊ G duchownéj (57); -éj (3), -(e)j (54). ◊ D duchownéj (19); -éj (4), -(e)j (15). ◊ A duchowną (45). ◊ I duchowną (19). ◊ L duchown(e)j (17). ◊ n N duchowné (67); -é (2), -(e) (65). ◊ G duchownégo (140); -égo (36), -(e)go (104). ◊ D duchwnému (23); -ému (8), -(e)mu (15). ◊ A duchowné (65); -é (12), -(e) (53). ◊ I duchownym (35), duchown(e)m (2) ComCrac, OrzRozm. ◊ L duchownym (62), duchown(e)m (5) ComCrac (2), ModrzBaz (2), GórnRozm. ◊ V duchown(e) (1). ◊pl N m pers duchowni (177). subst duchowné (82); -é (25), -(e) (57). ◊ G duchownych (375). ◊D duchownym (85), duchown(e)m (1) ComCrac. ◊ A m pers duchowné (66), duchownych (4); -ych GrabPospR; -é : -ych BielKron (15 : 1), SarnStat (13 : 1), PowodPr (1 : 1); ~ -é (14), -(e) (52). subst duchowné (155); -é (29), -(e) (126). ◊ I m duchownymi (32), duchownémi (28); -ymi KromRozm I, KromRozm III, BielKron (12), CzechRozm (3), KarnNap, ModrzBaz, SkarŻyw (3), CzechEp (3), CzechEpPOrz, NiemObr, ReszList, BielSen; -émi FalZioł, LibLeg (3), ComCrac, ZapWar, SeklKat, Diar, RejZwierz, Goski, SkarJedn (2), LatHar (5), SkarKaz; -ymi : -émi WujNT (2 : 1), SarnStat (1: 9); ~ -émi (9), -(e)mi (19).f duchownémi (10) LibLeg (2), Mącz, NiemObr, WujNT, PowodPr, SarnStat (4), duchownymi (9) OpecŻyw, KromRozm II, KrowObr (2), CzechRozm (2), SkarŻyw, MWilkHist, CzechEp; ~ -émi (4), -(e)mi (6).n duchownymi (5) OpecŻyw (2), HistRzym, KuczbKat, WujNT, duchown(e)mi (2) RejAp, SkarKaz. ◊ L duchownych (99). ◊ V m pers duchowni (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Duchowy, odnoszący się, dotyczący ducha w znaczeniu teologicznym: mistyczny, nadprzyrodzony, niematerialny, nieziemski, niecielesny; spiritualis Cn [W połączeniu z nazwami zjawisk i przedmiotów świata materialnego (najczęściej z tymi, które występują w Piśmie św.) nadaje im sens przenośny i wiąże je ze światem nadprzyrodzonym] (823): OpecŻyw 132v; PatKaz I 17v; KromRozm II 1v, 12v, mv; LubPs Q4 marg, aa2v; [Pan Bóg dał] Biſkupom miecz duchowny/ Słowo Boże/ gladium ſpiritus quod eſt verbum Dei [Eph 6/17]. Ceſárzom y Krolom Swiecki: A názywáią ty dwá mieczá mocámi GroicPorz a2v, a2v; KrowObr 148 marg, 229, Vu2v; Leop A*3v, ZZ; BibRadz I 303v marg, 336 marg, 351 marg, 381 marg, II 125v marg, 1.Cor 10/4; Swięty Auguſtyn Ray tylko mieni być duchownym/ á to ſtąd iáko S. Lukaſz piſze. Gdy Lotr práwy rzekł Kryſtuſowi: Pánie pámiętay ná mię gdy będźieſz w twoim Kroleſtwie. Rzekł mu/ dźiś będźieſz ſemną w Ráiu. BielKron 466v, 466v [3 r.]; muśiſz wiele ćierpieć á być vniżon z wyſokiey proznośći tego świátá/ á potym áby duchownymi bogáctwy był powyſzſſon. HistRzym 128; RejPos 301; RejPosWiecz3 97v; [Ewanjelicy] powiádáią: iżby niemocné Apoſtołowie oleiem lékárſkim ábo bárwiérſkim mázáli: nád co nie ſłychałem nigdy kłąmſtwá hániebnieyſzégo. [...] Nie lékárſkim tedy oleiem/ ále duchownym mázáli: bo ilékolwiek ich było pomázano/ wſzyſcy bywáli zdrowi BiałKat 381v; GrzegŚm 35; RejZwierc 129v, 130, Aaa4, Bbb3; WujJud 54 marg, 54v marg, 172 [2 r.], 251, 254 [2 r.] (12); Ten Kośćioł Boży Swięty ieſt názwány dom Bogá żywego/ zbudowány z żywych y duchownych kámieni WujJudConf 119v; Duchowne pożywánie ćiáłá Páńſkiego w Wiecżerzy Páńſkiey tákie ieſt/ ktore ſie dźieie táiemnie przez moc Duchá S. WujJudConf 256, 254, 258; RejPosWstaw 110v, [1102], [1103]; BudNT Eph 6/17; Tá záś náuká nowego tego przymierza/ miáſto rzecży źiemſkich/ niebieſkie: miáſto ćieleſnych/ duchowne [zaleca] CzechRozm 111v; Drugie ieſt duchowne [wybawienie]: gdy kto dla grzechow ſwych pod śmierć y zátrácenie poddány bywa: z ktorego też Bog wybawia. CzechRozm 118v, A7v, 27v, 72, 80, 83v marg (39); á iż powinno ieſt żywot ſwoy wſzytek kráśić ſolą duchowną/ to ieſt/ roſtropnośćią y żywotem Chrześćiáńſkim/ żeby ſię w grzechach niezáśmierdnął. KarnNap B4; Sámo to ieſt miáſto [= Kościół Boży] murem mocnym/ obtocżone/ y wſzelákimi do boiu duchownego potrzebámi y żywnośćią opátrzone SkarJedn 2, A2v, 29, 30, 82; [Rodzice] wdzięczną z nich [z dzieci] Pánu Bogu ofiárę cżynią/ gdy ie ná śmierć duchowną/ to ieſt/ ná ſtan Bogomyſlny ábo cżyſty/ wktorym świátu y rodzicom duchownie vmieráią poſlubuią SkarŻyw 162, A3v, 3 [2 r.], 4, 31, 57 [2 r.] (21); CzechEp 48, 98, 131, 169, 173 (7); [Apostołowie] nigdy ſię ni z kim/ ćieleſnym gwałtem nie obchodźili/ ále duchownym orężem/ ludźi do kroleſtwá Bożego náganiáli NiemObr 14, 8, 14, 19 [2 r.], 32, 33 (19); ReszList 151; y przez nię [przez modlitwę] iáko przez rurę duchowną z niebieſkich páłacow zdroie łáſki Bożey rozmáitey/ do ſerc náſzych płyną LatHar [+9]; gdźie boty ochotnego a vprzeymego ſercá y woley do ſłużby świętey twoiey? gdźie kije duchowne y laſki vczynkow dobrych/ ktorych v mnie bárzo ſkąpo? LatHar 215; O Namiłośiernieyſzy Pánie IEzu/ zoſtańże zemną: boć ſię iuż duchowny wiecżor przybliża. LatHar 240; Ali záraz/ gdy ieſzcże to mowił/ kur zápiał. y obroćiwſzy ſię Pan/ poźrzał na Piotrá. (marg) Duchowne to było/ y Bogu ſłużące poyźrzenie. Ták Auguſtyn. (‒) LatHar 721, [+5]v, [+7]v, [+9] [2 r.], [+10]v [2 r.], 10 (34); y wy iáko żywe kámienie buduyćie ſię/ domy duchowne [domus spiritualis] kápłáńſtwo święte/ ku ofiárowániu duchownych ofiar WujNT 1.Petr 2/5, s. 108, 331, 564 marg, 589, 1.Cor 10/4, s. 602 (19); SarnStat 190, 898 [2 r.]; SkarKaz 120a, b, 241a, 352b, 519a [2 r.], 607b; SkarKazSej 679a; Kośćioł ś. Kátolicki/ chorągwie iákoby żagle iákie duchowne/ przed hufem zgromádzenia Chrześćiáńſkiego nośi y pokázuie KlonFlis A3v.

W połączeniach szeregowych (14): dawa [Krystus] wſzythki dobrá cieleſne/ duchowne/ niebieſkie/ y wiecżne/ ktorych iſtotnie od niego prośić y ocżekáwáć mamy. LubPs Z2v; to co ſie o obiecánym Meſyaſzu mowiło/ choćiaſz o cżłowieku prawdźiwym/ iednák w nim nie cżłowieká iákiego proſtego [...] ſpráwy pokázowáło/ ále ſpráwy iákieś wielkie/ dźiwne/ Boſkie duchowne CzechRozm 178v, 83v, 179, 179v, 263v, 264v; CzechEp 32, 164, 287; Phil I2; WujNT 319, Zzzzz3; DVchowne niewidome y niebieſkie dobrá y cnoty święte/ ktore ſię kroleſtwem Bożym zowią [...] przyrownał Pan IEZVS [...] do źiárná gorczycznego. SkarKaz 82a.

Tytuły (10): Tarcza duchowna. TarDuch kt, ktv [2 r.]; HARFA DVCHOWNA. To ieſt/ Dźieśięć rozdźiałow Modlitw Kátholickich LatHar kt, [+11]v, 740.

~ Tytuły modlitw (4): Rożaniec/ álbo Wianek Duchowny B. Pánny Máryey LatHar 516, 506 żp, 516 żp, 551. ~

W charakterystycznych połączeniach: duchowny (-a, -e) chwalca, chwała, służba (boża) (6); łaska, miłość (2); społeczność (2), złączenie (3), związek, małżeństwo (3); pożywanie (15), wieczerzanie (2); raj (5); bieg; boj (2), broń (2), miecz (12), oręż (2), rycerstwo, strzała, wojna (2), zbroja (3), żołd; budowanie (6), dom (9), kamień; drzewo; dziewica, panna (2); grob; grzywna; kij; kokosz, trzoda; korab, żagiel; kupiectwo, zawod (4); opoka, skała (4); piersi; podarek; powietrze, wonność; przysmak, słodkość (3); ptak (2), skrzydła; rura; skarbnica (2); sol; szabat; ubostwo; wianek; wieczor; zarobek; zbojca, złodziej; żłob.

Wyrażenia:peryfr. »ciało (Pana Chrystusowe) duchowne« = mistyczne Ciało Chrystusa, Kościół chrześcijański [szyk 14 : 4] (18): KromRozm III B7v; KuczbKat 215; Abowiem iáko zbor wiernych [Kośćioł katolicki] nietylko ieſt duchowne ćiáło P. Chriſtuſowe/ ále też ieſt pozwierzchnie á widźiálne zgromádzenie ludźi/ ktorzy iednę wiárę trzymáią WujJud 121v, 152, 228v; WujJudConf 121v; CzechRozm 77v, 190v [3 r.]; A ten pokarm naświętſzy nie iedno cię z Pánem Chriſtuſem iáko z głową twoią iednocży y ſpaia/ ále też y ze wſzyſtkiemi świętymi iego/ iáko z ciáłem duchownym/ ktoregoś ty też cżłonkiem ieſt/ á ono z tobą záwżdy iednym ćiáłem KarnNap D3v; ModrzBaz 100; iáki to grzech wielki dla nędznego pánowánia/ ták wiele duſz trácić á ſuknią Chryſtuſowę rozdzieráć y ciáło duchowne iednośći kościołá iego tárgáć SkarJedn 257; NiemObr 29, 34, 46; LatHar 209; WujNT 368.

peryf. »członki duchowne« = wierni w Kościele chrześcijańskim (1): A iż trzy ſą iáko żyły/ ktorymi ſię cżłonki duchowne w iednym ćiele kośćiołá Bożego ſpáiáią (to ieſt ieden páſterz/ iedná wiárá/ y iedny ſakrámentá ...) SkarJedn 157.

»dobra duchowne« [szyk 6 : 5] (11); LubPs X4, Z3v; SkarJedn 367; SkarŻyw 16; LatHar 489; Rozmnoży zaśiewki wáſze. [2.Cor 9/10] To ieſt y dobrá docześne/ y dobrá duchowne/ przez ktorebyśćie zbáwieni byli. WujNT 640, 136, 639; To ſię naprzod ná Pánie náſzym pokazáło/ ktory gdy z tákiemi duchownemi dobry z niebá przyſzedł/ máłym á wzgárdzonym v ludźi był. SkarKaz 82b, 420b; SkarKazSej 699b.

»krolestwo duchowne (Boże a. Chrystusowe)« [szyk 8 : 6] (14): LubPs T5 marg; Możeli też oko ćieleſne rozumu ludzkiego/ kroleſtwo to duchowne vpátrzyć? (marg) Kroleſtwá Chriſtuſowego oko ćieleſne vpátrzyć nie może. (—) CzechRozm 185; á oni [apostołowie] przedſię tego do ſercá przypuśćić y wyrozumieć nie mogli: że im on zálecał duchowne kroleſtwo v oycá ſwoiego CzechRozm 236v, 113, 156, 178v, 179v, 181 (12); WujNT Zzzzz3.

»moc duchowna« [szyk 3 : 1] (4): HistRzym 75v; KuczbKat 230; ácżkolwiek Apoſtołowie w mocy duchowney odpuſzcżánia grzechow/ byli rowni: ále wcżynieniu rządu/ y w przełożeńſtwie nie rowni. SkarJedn 66; [św. Abramiusza] Cżłonkow świętych y cżyſtych moc duchowna. SkarŻyw 237 marg.

»napoj, picie duchowne(-y)« [w sposób nadprzyrodzony zesłany] = potus spiritualis Vulg, PolAnt (4 : 1): Y wſzyſcy pili iedno pićie duchowne/ ábowiem pili z ſkáły duchowney/ ktora zá nimi ſzłá/ A thá ſkáłá byłá Kryſtus. BibRadz 1.Cor 10/4; RejPos 104; RejPosWiecz3 97v; CzechRozm 31; WujNT 1.Cor 10/4.

»ofiara duchowna [= bezkrwawa]« [szyk 1 : 1] (2): Iż Pan Chriſtus ofiáruiąc duchowną ofiárę pierwey niżli ćierpiał/ nam ſámym (Apoſtołom y ich namieſtnikom) roſkazał toż czynić. WujNT 114, 319.

»pokarm duchowny« [w sposób nadprzyrodzony zesłany]= esca spiritualis Vulg, PolAnt [szyk 3 : 2] (5): BibRadz 1.Cor 10/3; RejPosWiecz3 97v; CzechRozm 31; y wſzyścy iedli tenże pokarm duchowny/ y wſzyścy pili toż picie duchowne WujNT 1.Cor 10/3 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejPosWiecz3 97v, CzechRozm 31]; wſzyścy Zydowie iedli tenże pokarm oney mánny: (ktory zowie duchownym pokármem/ iż cudownie był ſpuſzczony z niebá) WujNT 602.

peryfr. »duchowny pokarm« [w tym o Eucharystii (15), o słowie Bożym (2)] [szyk 11 : 6] (17): WróbŻołt V2, RejPos 103v; RejPosWiecz3 97v; Bo to rzecż pewna/ że nie mniey duſzy pokármu duchownego/ iáko ciáłu ćieleſnego potrzebá. KuczbKat 185, 160; WujJud 221, 252; Toſz tedy Ciáło/ ktore raz wydał Syn Boży Oycu ſwemu ná ofiárę/ záwſze dáie nam pokármem w Wiecżerzy tey świętey/ áby nam było pokármem duchownym. WujJudConf 255; KarnNap D3; żądáli ich [dominikanów] teſz/ áby łáknącą braćią/ duchownym pokármem ſłowá Bożego pośilili. SkarŻyw 543; CzechEp 134; ArtKanc M14v; ále też [prosimy] chlebá nádiſtotnego/ to ieſt wſzelkiego pokármu duchownego/ á zwłaſzczá chlebá naświętſzego Sakrámentu WujNT 26, 330, 602; SarnStat 986; Iáko duſze náſze niewidome ſą/ ták też niewidomy y duchowny pokarm máią. SkarKaz 159b.

»rzecz duchowna« [szyk 10 : 2] (12): gdźie to w piſmie ſtoi/ [...] áby kto názwał Páná Chriſtuſá máteryą świątośći? álbo żeby máterya y rzecż duchowna świątośći/ iedná rzecż byłá. WujJud 162; [Chrystus] rzecż duchowną ſercu wiernemu podawa/ ktorą Doktorowie łáſką álbo ſkutkiem Sákrámentu zową. WujJud 162, 79v; WujJudConf 162, 166v; CzechRozm 70, 75v; SkarŻyw 473; Phil I2; WujNT 264, 1.Cor 2/13, SkarKaz 82b.

»duchowne skarby« [szyk 7 : 7] (14): prorokuie o przyśćiu iego [Chrystusa]/ y o obfitośći ſkárbow duchownych/ y o ſzcżęśćiu kthorego on kośćiołowi ſwemu vżycżyć racży. BibRadz I 478v marg; SkarJedn 54; Wiele ſię potym do niego vcżniow zeſzło/ ktorym duchownych ſkárbow vżycżał iáko dobry ſzáfarz dárow Bożych. SkarŻyw 118, 114, 130, 227, 388, 411, 493; ReszList 149, 152; LatHar 449, 513; SkarKazSej 679b.

peryfr. »duchowny stoł« = Msza św. (1): [kłamliwe ludzie] máieſtat Chryſtá Páná/ y ſtráſzliwego onego (iáko támże Chryzoſtom Mſzą ś. názywa) duchownego ſtołu wagę y cenę lekce ſobie pokłádáią. LatHar 122.

»duchowny zakon« [szyk 2: 2] (4): CzechRozm 84v; A iż po wzięćiu vrzędu tego [apostołowie]/ ma żeńſtwu nie ſłużyli: áni ſię godziło w duchownym zakonie ćieleſną ſuccesſyą cżynić SkarJedn 31, 30; SkarŻyw 493.

»żywot duchowny« [szyk 5 : 3] (8): Cżwarte ieſt boże ciało, ktore żiwi j dawa ziwot duchowny WróbŻołt H3; GrzegŚm 19; ták też potrzebá/ áby ći ktorzy po Krzćie duchowny żywot wieśc pocżynáią/ cżyiey wierze y mądrośći poleceni byli KuczbKat 130; WujJud 178v; RejPosWstaw [1102]v; CzechRozm 155v; SkarJedn A5v.

Wyrażenia w funkcji przysłówka: »duchownym obyczajem« (5): KromRozm III M2; RejPosWiecz3 97; WujJud 180, 251v; choć w Sákrámenćie ćiáło Páńſkie ieſt nieiákiem duchownym obyczáiem: wſzákże przećię ieſt iſtotne y prawdziwe ciáło. WujNT 620.

»duchownym sposobem« (1): [św. Michał walczył] iáko duch z duchem: przetożby też y tym duchownikom/ zá iákie ſię przedawáią/ duchownym ſpoſobem walcżyć potrzebá: á nie ták iáko walcżą. CzechEp 99.

Szeregi: »boski (a. boży), (i) duchowny« [szyk 2 : 1] (3): Iż poniewaſz przezeń [przez Chrystusa] pogáni BOgá poználi/ á w tym oto błogoſłáwieńſtwá BOżego duchownego doſtąpili: tedy on był tym to naſienim błogoſłáwionym Abráhámowym CzechRozm 168, 162v; SkarJedn 378.

»(tak, nie) cielesny i (ale, a nie, jako i, abo) duchowny« [szyk 9 : 6] (15): LubPs X4, Z3v; KrowObr 229; o małżeńſtwie ták ćieleſnym/ iáko y duchownym Páná Kryſtuſá z Kośćiołem. BibRadz Eph 5 arg; A ták ſtárćie głowy wężowey/ [...] duchowne być muśi/ á nie ćieleſne/ przeto iż też wąż ten duch ieſt á nie ćiáło. CzechRozm 178v, 123, 178v, 179, 181, 255; LatHar 29, 489; WujNT 242, 316 marg; SkarKaz 517a.

»duchowny, (i) niebieski« [szyk 15 : 4] (19): BibRadz II 123 marg; Gánimy y tych ktorzy rzecży duchowne niebieſkie y łáſkę Bożą ták śćiſło do pozwierzchniego vżywánia tych vpominkow świętych [Sakramentów] przywięzuią WujJudConf 166v; Meſyaſz krol/ nie ćieleſnym áni źiemſkim/ ále duchownym y niebieſkim miał być Krolem CzechRozm 179v, 119v [2 r.], 123v [3 r.], 124, 179v, 249, 266v; bez ktorey [głowy = św. Piotra] duchowny y niebieſki żywot ſpádáć/ ná oddzielone cżłonki [Kościoła]/ nie może. SkarJedn A5v; CzechEp 270, 370; NiemObr 16, 44; Sarcerius piſze/ iż Pan Chryſtus niebieſkie y duchowne ćiáło z ſobą z niebá przynioſł ReszPrz 79; LatHar 628.

»duchowny, (a, i) niewidomy (a. niewidzialny, a. niewidziany)« [szyk 8 : 3] (11): KromRozm II i; KromRozm III M2; RejAp 188; RejPosWiecz3 97; oprocż Páná Chriſtuſá/ kthory ieſt duchowną á niewidźiálną przednieyſzą głową/ ma Kośćioł y głowę widźiálną zwierzchnią á ćieleſną. WujJud 121v, 121v; SkarŻyw 301; wiádomo/ iż wſzyſtkie ſpráwy ſtárego zakonu/ zwierzchnie y widome/ znácżyły ſpráwy duchowne y niewidome ReszList 146; WujNT 603; Tákże y oſoby ty ktore ſię zá takie niewidome y duchowne rzeczy imáią/ [...] wzgárdzone ſą v świátá SkarKaz 82b, 159b.

»nie przyrodzony ale duchowny« (1): [pomazanie olejem] iuż nie onę w ſobie przyrodzoną/ ále duchowną moc máiąc. KuczbKat 230.

»duchowny i subtelny« (1): Wielki to cud był w nim záprawdę/ iſz ná świeckie wſzytki rzecży z ktorymi zroſł od dziećinſtwá pámięć ztráćił: á w tych duchownych y ſubtelnych/ [...] ták mocną mieć mogł. SkarŻyw 293.

»(tak) duchowny jako (i) świecki« [szyk 4 : 2] (6): BierRaj 19v; cożkolwiek cżyniſz to maſz cżynić napierwey dla Bogá/ á we wſzelkim vczynku/ ták ſwieckim iáko duchownym pátrzay końcá HistRzym 60; RejZwierc Bbb3; SkarJedn 367; NiemObr 153; [Chrystus dał Piotrowi] moc ſzáfowánia dobry kościelnymi/ ták duchownymi iáko y świeckimi. WujNT 68.

»tajemny i duchowny« (2): CzechRozm 162; Bo ná oney táiemney y duchowney wiecżerzy/ to ſię dáie/ to ſię bierze/ iſz bierząc moc z niebieſkiego pokármu/ w ćiáło ſię tego/ ktory ſię ćiáłem náſzym ſtał/ obracamy. SkarŻyw 320.

»duchowny, (i) wieczny (a. wiekuisty)« [szyk 6 : 1] (7): Ale śię boyćie tego/ kthory y duſzę y ćiáło moźe [!] zátráćić ná potępieniu/ tho ieſt/ y tu może zábić ná żywoćie docżeſnym/ y tám ná żywoćie Duchownym wiecżnym/ tegoſz iednego cżłowieká. GrzegŚm 19; WujJud 79v; CzechRozm 84v, 113; SkarŻyw 263; Może to komu być dźiwno/ dla cżego Ewánielium Páná Chriſtuſowe/ ktore pokoy duchowny y wiecżny ludźiom przynośi/ ná świećie zá ſobą tákie rozruchy y niepokoie ćiągnie? NiemObr 9; LatHar 413.

»wnętrzny, (i) duchowny« (3): Gdyż to ieſt właſność káżdego Sákrámentu/ mieć ſobie rzecży pozwirzchne źiemſkie/ y wnętrzne duchowne/ przez one znáki widome wyświadcżone. WujJudConf 164; CzechRozm 90, 111v.

»duchowny i zwi(e)rzchowny« (2): KromRozm II h3; A ták prześládowánie [Kościoła] duchowne Symoná czárnoksiężniká/ y zwierzchowne Neroná Ceſárzá/ táięmnicą niepráwośći zowie: iż byli znákámi y figurámi prześládowánia Antychriſtowego. WujNT 717.

a. Pochodzący od Ducha Świętego; dany, nadany przez Boga, boży (41): vkaſz teſz/ iż Oley okrztzony/ duchowne tzyni pomázánie/ to ieſt/ Duchá ſwiętego dáie KrowObr 81v, 81; BibRadz I 5v marg; Pan Bog przez Duchá ś. náznacża y piecżętuie duſze naſze nieiákiem znákiem ktory chárákterem álbo piątnem zową (marg) O chárákterze álbo piątnie duchownym (‒). WujJud 165, L1 7v; CzechRozm 222, 267, 267v; [Posłańce Chrystusowi] ſą iáko ocży iuſz zwierzchnie tego to ćiáłá/ vkázuiąc wiernym do vchá zwierzchniego/ duchowną wolą/ y roſkazánie/ pryncypałá y przyrodzonego á ſpolnego páná náſzego. SkarJedn 58; Pánu y dobrodzieiowi ſwemu łáſkáwemu/ Marćin Cżechowic łáſki Bożey/ y wſzego błogoſłáwieńſtwá duchownego życży. CzechEp *2; Błogoſłáwiony Bog y Oćiec Páná náſzego Ieſu Chriſtá/ ktory nam błogoſłáwił wſzelákim błogoſłáwieńſtwem duchownym [benedictione spirituali]/ w niebieſkich rzeczách przez Chriſtuſá WujNT Eph 1/3, s. 625; PowodPr 2, 13.

W charakterystycznych połączeniach: duchowne błogosławieństwo (5), piętno (3).

Wyrażenia: »dary, upominki duchowne« [szyk 8 : 5] (12 : 1): wnetem poznáł [...] iſz odemnie Bóg dáry ſwé niebieſkie bierze [...] A iuſz to barzo źle/ gdy Bóg od nas duchowné dary odyimuie MurzHist Pv; BibRadz I *7; CzechRozm 190v; [Barnabasz] bogáty ſobie ſkarb łáſki Bożey y dárow wielkich duchownych zebrał. SkarŻyw 535; CzechEp 368; NiemObr 45; (marg) SZOSTA CZESC o dárách Duchá S. (‒) A O duchownych dárzech [de spiritualibus] brácia/ niechcę ábyśćie wiedźieć nie mieli. WujNT 1.Cor 12/1; NAśláduyćie miłośći/ żądayćie dárow duchownych [spiritualia]: lecz więcey ábyśćie prorokowáli. WujNT 1.Cor 14/1, s. 612 marg, Rom 1/11, s. 614, Yyyyy2; [Chrystus] żegnáiąc ſię z nimi/ nádał im wiele duchownych vpominkow SkarKaz 242a.

»łaska duchowna« (4): Abowiem Ian krzćiłći wodą/ ále wy będźiećie pokrzcżeni Duchem świętym (marg) To ieſt/ będźiećie pokropieni łáſką duchowną ktora ni od kogo iedno od ſámego ſyná Bożego bywa daná. (‒) BibRadz Act 1/5, II 52 marg; WujNT 387, 789.

»owoc duchowny« [szyk 2 : 1] (3): Owoce záś duchowne maſz opiſáne Gal: 5. v 22. [A owoc Duchá ieſt miłość/ weſele/ pokoy WujNT Gal 5/22] CzechRozm 241; LatHar 34; Przetoż owoc duchowny Apoſtoł położył: wesele. (marg) Galat: 5. (‒) SkarKaz 351a.

»zakon duchowny« (6): KromRozm II 1v, m3, n3; Bo zakon duchowny żywotá [zakon duchá żywotá WujNT; lex spiritus vitae PolAnt] w Chriſtu Ieſuśie wyſwobodził mię od zakonu grzechu y śmierci. BudNT Rom 8/2; CzechRozm 83; Bo wiemy iż zakon ieſt duchowny [lex spiritualis est]: á iam ieſt ćieleſny záprzedány pod grzechem. WujNT Rom 7/14.

Szereg:»duchowny (i) niebieski« [szyk 1 : 1] (2): Ieſteſmy mieſzcżánie niebieſcy/ tho ieſt práwem rzeczy pospolitey niebieſkiey y Kroleſtwá Bożego ieſtheſmy rządzeni/ á ten porządek práwie ieſt niebieſki y duchowny BibRadz II 110v marg; CzechEp 368.
b. Na kształt ducha; posiadający cechy istoty nieziemskiej, niematerialnej (37): [Bóg] ſtworzył theż Adámá naypierwſzego cżłowieká ná wyobráżenie y podobieńſtwo ſwoie duchowne/ y poſtánowił go panem wſzythkich rzecży ſtworzonych ná źiemi. BibRadz *6v; BielKron 2v [2 r.]; KuczbKat 100; CzechRozm 240v [2 r.], **2v; CzechEp 345; Abowiem ktorzy ſą wedle ćiáłá: ći co ieſt ćieleſnego rozumieią. lecz ktorzy ſą wedle duchá/ to co ieſt duchownego [spiritus] rozumieią. WujNT Rom 8/5; Iáko ćiáło vwielbione/ choć ieſt duchowne/ ále przećię ieſt prawdziwe ćiáło WujNT 620.

W połączeniu szeregowym (4): á iuż tam ſkazenie naturi naſzey niebędzie miało moczy wnas/ ale ſię ſtaniem cziſczy/ iaſny / duchowny nieſmiertelny przirownany iaſnoſci ciału Chriſtuſſowemu SeklKat Rv; BiałKat 313v; [Chrystus] wſtał w ćiele vwielbionym/ duchownym y nieśmiertelnym. ArtKanc F18v; Lecz ná onę wioſnę weźmiem ie [ciało nasze] dźiwnie ſubtelne/ duchowne/ ná kſztałt duchá wſzędźie przenikáiące/ á nátury ćiał prawdźiwych nie trácące. SkarKaz 205a.

Wyrażenia: »ciało duchowne« [szyk 5 : 1] (6): [w raju] Ludzye chodzą/ iuż ciáłá nie iáko ná zyemi/ Práwie iákoby z bláſku ták ſie coś w nich mieni. Ony twarzy nadobne/ práwie by Anyeli (marg) Cyáłá duchowne. (‒) RejWiz 179v, Cc5; OrzList b2v; KuczbKat 95; WujJud 70v, 257v; Bywa wśiane ćiáło bydlęce: á powſtánie ćiáło duchowne [corpus spiritale] WujNT 1.Cor 15/44 [przekład tego samego tekstu KuczbKat 95, WujJud 71], 1.Cor 15/44, 46 [2 r.], s. 620.

»duchowne przyrodzenie« [szyk 2 : 1] (3): Bog ieſtći duch (marg) To ieſt/ duchownego przyrodzenia [...] (–) BibRadz II 52; BielKron 1, 2v.

»duchowne stworzenie« (1): Nád to/ ſtworzył też z nicżego duchowne ſtworzenie/ to ieſt/ niezlicżone Angioły/ ktorzy przed Pánem Bogiem ſtoiąc/ iemuby ſłużyli KuczbKat 20.

Szeregi: »(nie) duchowny a nie (i, ale) cielesny« (4): Pánie Aniołom nic po zakonie/ gdyż ſą Duchowni á nie ćieleſni/ nie piją/ áni iedzą/ áni grzeſzą/ áni ſie płodzą/ áni vmieráią. BielKron 463v, 1; Tuć nie rozumiał Irenęus inſzégo ćiáłá/ iedno właſné Chryſtuſowo: nie duchowné/ które kośći áni ćiáłá nie ma/ ále ćieleſné: w którym tu ón obcował BiałKat 276; SkarKaz 204a.

»czysty i duchowny« (1): A iż niemoże być áby ktorey ſtworzoney rzecży podobieńſtwo/ thák śie cżyſtym y duchownym nálázło iáko ieſt ſam Bóg: dla tego z żadnego podobieńſtwá/ iſtnośći Boſkiey doſtátecżnie wyrozumieć niemożemy. KuczbKat 100.

»duchowny i niewidomy« (1): Ze ieſteſmy cżłonkámi ćiáłá iego z ćiáłá iego y z kośći iego [Chrystusa]/ nie o duchownym iákim y niewidomym cżłowieku to powiedáiąc. WujJud 252v.

α. Duchów złych, szatańskich (2): ponieważ nie mamy boiu przećiwko krwi y ćiáłu/ ále przećiwko kśięſtwam y mocárſtwam/ przećiwko dźierżawcam świátá tych ćięmnośći/ przećiwko duchownym złośćiam [contra spiritalia nequitiae]/ ná niebioſách. WujNT Eph 6/12; [W Eph 6/10–14] Nápomina ich áby ná ſię oblekli zbroię Bożą. 14 Ktorey częśći opiſuie. 12 Aby ſię mogli ſprzećiwić nieprzyiaćielom duchownym. WujNT s. 679.
β. Posiadający coś z Ducha Bożego (1): [Boecius pisze] Cżłowiek ieſt zwierzę duchowne, bo wcżeſtnoſć boſtwa ma BielŻyw 170.
c. Odnoszący się, dotyczący duszy ludzkiej, życia wewnętrznego, nadprzyrodzonego człowieka; ad animum spectans Cn (218): OpecŻyw 9v; KromRozm III B5; Wilicżánie wiecżnego á duchownego karánia ktore ieſt złym á niewiernym zgotowáno. LubPs Qv marg, ffv marg, ff2v marg; RejWiz 52; Leop Philip 4 arg; BibRadz II 143v marg; SienLek 28v; Tákże y káżdy z nas gdy wſtąpi wyſzſzey do Páná tego w duchownym rozmyſlániu ſwoim/ wſzytko vyrzy/ wſzytko obacży/ iż ten Pan nic bez przycżyny nie cżyni RejAp 47, 12v, 47; HistRzym 118v, WujJud 79v, 258v; To wſzyſtko teraz/ od národzenia Iezuſá potomká Dawidowego Meſyaſzá od Bogá dárowánego/ o duchowney niewoli y wybáwieniu z niey ma być wykłádano y rozumiano. CzechRozm 119v, 28, 38 [2 r.], 240v; Potym Leonie Ceſarzu/ ieſzcże gorſzy Konſtántyn piąty/ Copronim/ to ieſt plugawiec (Bo chrzeſt ſwoy w dźiećińſtwie plugáſtwem ćieleſnym á potym duchownym zmázał) názwány náſtał. SkarJedn 200, 357; Proſiłá cżęſto ſioſtr/ ktore dáć iáłmużny ćieleſney vbogiemu nie mogły/ áby duchowną dáły/ zań ſię y zá iego nędzę Pánu Bogu modląc. SkarŻyw 161, 298; Tymże ſpoſobem pod nowym teſtámentem nie zábijáć ábo prześládowáć Heretykow/ iákoby trędem duchownym záráżonych ludźi/ kazano/ ále tylko ze zboru wyłęcżyć CzechEp 48, 153 [2 r.], 154, 367; ReszHoz 118; aby ćię potężnie iego práwicá wſpieráłá/ vmacniáłá/ y od nieſzcżęſnego iákiego duchownego śliźnienia miłośćiwie obraniáłá LatHar 3; Rácż ktemu oświećić ocży duchowne y wnętrzne wiáry moiey LatHar 14; Trzeći [sposób modlitwy] doſkonále dopomaga do odnieśienia tych oſobliwie rzecży z modlitwy: zaſługi v Páná Bogá/ wyſłuchánia/ y duchowney poćiechy. LatHar 662, +3v, 35, 76, 222, 230 (19); Szczęśliwi ktorzy czynią vczynki miłośierne ludziom świętym: przez ktore biorą wzaiem duchowne dobrodzieyſtwá WujNT 466 marg, 186 marg, 227, 690, 693 (10); SarnStat 986; PowodPr 25; Ten duchem y prawdą P. Bogu ſłuży/ ktory do duchownego pokłonu/ áby ſię prawdźiwym pokazał: ćieleſny przykłáda. SkarKaz 454a, 457a, b, 611b.

W charakterystycznych połączeniach: duchowne (-a, -y) dobrodziejstwa (7), karanie, miłość, naprawa (2), plugastwo, pociecha (2), posilenie, pragnienie, ratunek, rozmyślanie (2), sprawa (2), szczęście (2), szkoda, uczynki, wesele (9), zapłata, żądza; duchowna (-e, -y) jałmużna, niemoc (2), niewola (4), oczy (4), ślepota, ośliźnienie, światłość, trąd, uszy, więzienie, zdrowie (2), źwierciadło.

Wyrażenia: »dar duchowny« [szyk 3 : 1] (4): Simonia [...] Dokupowánie pieniądzmi dárów duchownych/ które my odpuſti zowiemy. Mącz 394b; SkarŻyw 580; Wſławił ćię dáry duchownemi/ ćieleſnymi/ y zwierzchniemi. Rozum twoy rozlicżnie oświeca/ á zwłaſzcżá wiárą LatHar 673; WujNT 28.

»dobra, rzeczy, urodzaje duchowne« = spiritualia Vulg (2 : 1 : 1): PowodPr 22; LatHar 127; Ieſliſmy wam duchowne dobrá śiali/ co zá wielką rzecz żebyſmy też wáſze ćieleſne żęli? WujNT 1.Cor 9/11 [przekład tego samego tekstu PowodPr 22, LatHar 127], Rom 15/27.

»lekarstwo duchowne« [szyk 2 : 1] (3): Cżwarta [przyczyna ustanowienia Najświętszego Sakramentu]/ lekárſtwo náſze duchowne/ przez ktore bierzemy grzechow powſzednich odpuſzcżenie LatHar 199, 126, 647.

»nauka duchowna« (4): SkarJedn 356; Dwoie ná dźień ludziom kazánie cżynił/ wielką wjmową j náuką duchowną: vpomináiąc nawięcey/ áby tylo w niebo pátrzyli SkarŻyw 31, 74, 567.

»obrok duchowny« [szyk 51 : 2] (53): SkarJedn 359; Obrok Duchowny z tego żywotá. NIc ten żywot nie ma milſzego: nic duſzy ſmácżnieyſzego SkarŻyw 47, kt, 16, 21, 31, 36 (51); [Doktorzy Kościoła] ſą iáko filary prawdy [...] oni ſą iáko ſzáfárze obrokow náſzych duchownych/ y vrzędnicy nád czeladką Páńſką. SkarKaz 43a.

»obrok duchowny« = wiatyk (1): ten Sákráment święty przyimuiemy: iáko znák nieśmiertelnośći náſzey/ zadátek niebieſkich rádośći/ y záraz duchowny obrok/ ná onę ták dáleką y nie káżdemu beſpiecżną drogę. LatHar 203.

»duchowne odrodzenie« [szyk 5 : 2] (7): powśćiągayćie śię od pożądliwośći ćieleſnych/ ktore walcżą przećiwko duſzy [1.Petr 2/11]/ to ieſth/ duchownemu odrodzeniu/ cżłowiekowi wewnętrznemu. GrzegŚm 32; Krzeſt ieſt odrodzenie duchowne/ przez ktore rodźimy śie ſynmi Bożymi. KuczbKat 130; WujJud 115v [3 r.]; WujJudConf 115v; WujNT 314.

»duchowna ofiara« = spiritalis hostia Vulg [szyk 8 : 7] (15) : KromRozm II 13; Vpominánie ludzi wiernych/ áby oni offiárowáli Pánu Bogu offiáry duchowne. Leop Ps 28 arg; [ofiarujemy Bogu] Ofiáry Duchowné/ któré nic nie ſą inégo/ iedno duch ſtreſktány/ ſkruſzóné y vpokorzóné przed ſtráſzliwym Máieſtatem Bożym ſerce OrzQuin N2v, N3 [2 r.]; RejPos 301; WujJud 226; CzechRozm 249v; CzechEp 101, 291; NiemObr 34; y wy iáko żywe kámienie buduyćie ſię/ domy duchowne kápłáńſtwo święte/ ku ofiárowániu duchownych ofiar/ przyięmnych Bogu WujNT 1.Petr 2/5, s. 319, 801; SkarKaz 158a.

»duchowne pasterstwo« (1): teraz Grekowie y wſzyſcy ſtárſzego kośćiołá Bożego nie ſłucháiący [...] áni mocy y błogoſławieńſtwá od niego ná duchowne paſterſtwo nie bierzący: odſzcżepieńcy ſą SkarJedn 160.

peryfr. »pasterz duchowny« = ksiądz, kapłan [szyk 7 : 3] (10): SeklKat H4v; OrzQuin K4; RejPos 314v marg; Naydźie tu ſam Krol powinnośći ſwoie/ Rádę Senator/ Rycerz ſpoſob zbroie: Páſterz duchowny/ naydźie y ſtan káżdy Náukę záwżdy. ModrzBazStryj ¶2v; SkarJedn 202; Stároſty y vrzędniki Krolewſkie/ ku miłośći Bożey/ y obronie kośćiołá pobudzał/ áby ſię o dobre kośćielne więcey ſnać niſzli ſami páſterze duchowni ſtáráli. SkarŻyw 31; WujNT 583 marg; Ktoż Pány ſumnieniem ćiążył/ áby bliźnim iuż według Kryſtuſá rownym/ w miłośći á ſwobodách pánowáli? Swiadcżą ſtáre ſpiſy y práwne Przywileie/ iż Páſtyrze Duchowni. PowodPr 20; SkarKaz 606b; SkarKazSej 665b.

»pociechy duchowne« [szyk 7 : 2] (9): Bráłá naświętſzy Sákráment/ zwielkim vcżućim duchowney poćiechy: w ktorey drugdy od śiebie odchodziłá. SkarŻyw 160, 14, 26, 349; NiemObr 27; WujNT 164; Abowiem dobrotliwy Pan/ nie nágromádzeniem Bogactw/ ále vmnieyſzeniem ządz/ ſwoie vbogaca/ gdy im poćiechy duchowne wlewa. WysKaz 9; Iedni [Panowie] im plebany wyganiáią/ iáko heretycy/ y zoſtáią vbodzy poddáni bez wſzytkich poćiech duchownych. SkarKaz 422a, 349b.

peryfr. »post duchowny« = powstrzymanie się od grzechu [szyk 6 : 4] (10): A ktoż tego niewie/ że to naylepſzy Poſt duchowny ieſt/ od grzechu ſie wſtrzymáwáć/ ále przy tym y dla tego/ potrzebá y ten ćieleſny poſt chowáć WujJud 191, 191, Nnv; Zbáwićiel náſz nie duchowny poſt pośćił/ bo grzechu nigdy nie miał/ ále ćieleſny. SkarKaz 120a, 120a [6 r.].

»duchowny pożytek« [szyk 9 : 9] (18): KromRozm III K8v; káżdy niezbożny cżłowiek/ przyimuie prawdźiwe Ciáło Paná Chriſtuſowe w tym Sakrámenćie/ ácż od niego żadnego dáru y śiły żywotney áni duchownego pożytku nie bierze WujJud 258, 191v; CzechRozm 261; Ták mu ſię [Efremowi] powiodło/ gdy ty dwie wſzetecżnyce w mieśćie nálaſł: z iedney wziął duchowny pożytek/ á druga od niego zbáwienie odnioſłá. co ſpráwiwſzy poſzedł záſię ná puſtynią. SkarŻyw 118, A4v, 79, 118, 141, 298; y ſam bárzo prędko te vſtáwy pochwaliſz/ kiedy ſię ná poſtánowienia ich y pożytki duchowne/ ktore ſtąd zbáwieniu twemu roſtą/ przyſtoynie rozmyśliſz. LatHar 121, 216, 512, 662; WujNT 232, 248, 641; nietylko wielomowſtwo álbo iákie pochlebſtwo/ ále też y wſzelka náuká/ ktoraby nie byłá ku zbudowániu y pożytku Duſz ludzkich/ ieſt mu [kaznodziei] koniecżnie zákazána. Ponieważ z tákowego wychwalánia żaden Duchowny pożytek nie idźie. WysKaz 40.

»trzoda duchowna« (1): Iáko nákoniec to Kroleſtwo [...] w cále zoſtawáło? [...] nie ták świeckim zábiegániem/ bo to niezgodá byłá [...] [jako modlitwą] ktorą wſzyſtko Duchowieńſtwo z trzodámi ſwymi Duchownemi/ okrzyk do Páná Bogá bez przeſtánia cżyniło. PowodPr 20.

Szeregi: »(tak) duchowny, (i, jako, a nie) cielesny« [szyk 5 : 3] (8): Mamy też wyedźyeć/ iż odpłáty ſą obyecáne dobrym vczynkom/ álbo iż dobre vczynki záſluguyą zapłáty ćyeleſne y duchowne. KromRozm I H2v; LubPs ff2; Prorok długiemi ſlowy przypomina dobrodzieyſtwá Boże ták duchowne iáko ćieleſne/ zá ktore chce ábyſmy Páná Bogá chwaląc dziękowáli mu. Leop Ps 146 arg; y wroćiwſzy ſię do klaſztoru/ wſzytkim pilnie ſłużył/ wduchownych y ćieleſnych potrzebách. SkarŻyw 333; ArtKanc A12v; LatHar 225, 673; WujNT 319.

»serdeczny a duchowny« (1): Wſzákże y Láćińſkie obrządki kośćielne/ tákże dobre/ y podomno więtſzey powagi y więtſzego ſerdecżnego á Duchownego nabożeńſtwá pełne ſą SkarJedn 385.

»(nie tylo, tak) duchowny i (ale też, jako i) świecki« [szyk 3 : 1] (4): LubPs Y5 marg; RejPos 314v; ták iż ieſt rzecż doświadcżoná/ iż nie tylo duchowne błogoſłáwieńſtwo z tey nam głowy iedney [Papieża] ſpada/ ále też y świeckie. SkarJedn 148; RAcż Pánie BOże/ náſz/ miłośćiwie przyiąć prośby y ofiáry/ ktore tobie Kośćioł twoy/ zá dobre zdrowie (duchowne y świeckie) ſługi twego/ Krolá náſzego N. oddáie LatHar 626.

»duchowny, (i) wnętrzny« (3): CzechRozm 244, 259v; Pan Chriſtus przyſzedł dáwáć ludziom pokoy ſwoy duchowny/ wnętrzny/ á prawdziwy WujNT 44.

d. W połączeniu z rzeczownikiem oznaczającym pokrewieństwo oznacza pokrewieństwo w sensie wyższym, nadprzyrodzonym (38): BibRadz I 7v, II 39v; A prawdźiwy naród Abráhámów my ieſteſmy/ ácz nie z ćiáłá ćieleſny: ále z obiethnice duchowny. BiałKat 186; KuczbKat 15; Tákże też ten wtory niebieſki duchowny Adam/ duchowne też ku żywotowi duchownemu dźiatki Bogu rodźi. CzechRozm 155v, 156; [Apostołowie] moc tę ktorą ſami od Páná Bogá/ ná poſelſtwo zbáwienia ludzkiego/ wzięli/ duchownemu ſwemu rodzáiowi/ y potomſtwu przez ręce kłádzienie [...] polećili. SkarJedn 48; SkarŻyw 206, 268; CzechEp 41 [2 r.]; NiemObr 12 [3 r.]; Nie gárdzić tu [Luc 8/21] mátką: ále vczy/ powinowáctwo duchowne przekłádáć nád krewność ćieleſną. WujNT 227, 3; SkarKaz 417b.

W charakterystycznych połączeniach: duchowne (-y) dziatki, dzieci, powinowactwo, rodzaj (4), skrewnienie, sposobienie.

Wyrażenia: »matka duchowna« = Kościół katolicki (1): [Chrystus] vczy przekłádáć mátkę duchowną wſzytkich wiernych/ ktora ieſt kośćioł powſzechny/ [...] nád rodzice y krewne ćieleſne. WujNT 136.

»ojciec duchowny« [sposób tytułowania księży lub spowiedników] = magister pietatis, religionis, virtutis, rerum caelestium peritus Cn (10): TRzećiego dniá Márcá/ ſiodmy kroć oycowie duchowni ſiedzieli ná Koncilium w Trydenćie BielKron 228v; SkarŻyw 165; PaprUp D2v; SPowiádam ſię [...] wſzytkim świętym/ y tobie oycże duchowny LatHar 84; Możeſz też prośić Kápłaná o przeżegnánie/ [...] temi ábo podobnemi ſłowy: Duchowny Oycże/ proſzę was o błogoſłáwieńſtwo. LatHar 136, 136, 137; WujNT 274; ieśli Bog (w tym przykazániu/ cżego w żadnym inſzym nie vcżynił) ná poſzánowániu ćieleſnych rodźicow/ żywot długi y wſzyſtko ſzcżeśćie záſádźił/ nie wątpliwa iż to więcey rozumieć chce o Oycách duchownych Kápłanách. PowodPr 58.

»duchowne potomstwo« [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 155v; Małżenſtwo drugdy świátu/ á dziewictwo Bogu záwżdy płod ſwoy wypuſzcża/ naśienie żywotá ſwego świętobliwego y náuki ſwey zoſtáwuiąc w miłym potomſtwie ſwoim duchownym. SkarŻyw 180.

»duchowni rodzice« = chrzestni rodzice (1): ále w wierze powſzechnégo Chrześćiáńſkiego/ kośćiołá/ w wierze duchownych (to ieſt kmotrów) y ćieleſny ch rodźiców ſwych/ którzy zá nie przyrzékáią/ y wiárę poſlubuią BiałKat 186.

»synowie duchowni« [szyk 4 : 3] (7): BiałKat 186; KarnNap B2v; Y oznaymił mu [patryjarsze carogrodzkiemu Józefowi] P. Bog godzinę śmierći iego/ y kazał táki Teſtáment Grekom y wſzytkim ſynom ſwoim Duchownym nápiſáć. SkarJedn 326, 101; Day nas zá duchowne ſyny wielce miłośierney mátce twey LatHar 29; WujNT 579; nic ſobie wyſokiego nád kápłany krolowie niebráli: ále iáko ſynowie duchowni oycom ſwoim kápłanom ſię vniżyli/ y iáko poſłáńce od Bogá czćili. SkarKazSej 679b.

Szeregi »duchowny ociec i kapłan« (1): Ná Kátholickiey wierze kośćiołá ś. Rzymſkiego to kroleſtwo zbudowáne ieſt [...] ták duchowne ſwoie oyce y kaṕłany czćiło/ y ták im y świętey náuce ich poſłuſzne było SkarKazSej 682a.
e. W sensie typicznym, rzeczywistym w przeciwieństwie do sensu wyrazowego przy interpretacji tekstów biblijnych; w sensie wyższym, bożym; sensus altior quam ut naturali vi intellectus comprehendatur caelitus infusa non excogitata verborum intelligentia, (vulgo sensus anagogicus spiritualis), anagoge Cn (83): LubPs Z2; Leop P4; BibRadz I 103v; á rzecży záś duchowne/ to ieſt/ oná ſámá rzecż właſna/ ktorą ony ćienie y figury [w Zakonie Mojżeszowym] znácżyły/ ożyć y náſtáć (iákoż y náſtały) miáłá CzechRozm 71; Potym że ſię to znácżnie pokazáło że pod podobieńſtwem tylko oney gory [Syjon] y miáſtá [Jeruzalem]/ duchowne miáſto i gorę wyſtáwia CzechRozm 120v; Abowiem Dawid będąc źiemſkim krołem [!]/ był też záraz krolá duchownego y kroleſtwá iego wizerunkiem. CzechRozm 156, Av, 71v, 80, 99, 119v (24); KarnNap C; Wykład piſmá od ſtárſzych y duchowne iego táiemnice. SkarŻyw 363 marg, A5; przez ktore tych tám rzecży ćieleſnych opiſánie/ [...] [Mojżesz] záraz znácżył y opiſał duchowne/ to ieſt niewolą pod zwierzchnośćią Fáráoná piekielnego/ y wybáwienie z niey przez kreẃ báráná grzechy świátá noſzącego Chriſtuſá Iezuſá páná náſzego. CzechEp 366, 32, 48 [2 r.], 101, 111, 366; Abowiem/ rzecż proſtą y iáſną przez ſię/ dziwnymi iákiemiś állegoriámi/ y iákimiś zmyſłámi wymyślonymi/ ktore duchownymi zowią/ ták wiklą y kręcą/ że ſię y ſámi z niey wykręćić y wywikłáć nie mogą. CzechEpPOrz **2v; ReszList 146; LatHar +8v, 203, 231, 234, 256 (9); SkarKaz 633a.
Wyrażenia: »przysposobienia duchownego [do czego]« [w sensie alegorycznym, typicznym, przenośnym] (1): [lud Polski ubrał Józefa w szaty dwojakie] Piérwſza ſpodnia, od [...] Stániſłáwá Sokołowſkiégo, Kánoniká Krákowſkiégo: ſzátę mówię ſkrytą, niewidoczną, ſubtélną, przyſpoſobienia duchownégo do ſzáty y ſukienki onéy Iozephá niewinnégo, królá wiecznégo, pána náſzego. GosłCast 4.

»duchowny wykład« = allegoria BartBydg; interpretatio res, vires naturae superans, non a rebus humanis, sed a divinis ducta Cn [szyk 5 : 4] (9): Allegoria, duchowny viclad BartBydg 7v; Abowiem ſie ia nie kocham w proſtym texcie piſma ſwiętego/ Czuſz ale w wykładzie duchownym. WróbŻołt Y4; KromRozm II 13v, m4, m4v; piſmo ś. oprocz literálnego á proſtego wykłádu/ miewa inſzy wykład/ duchowny/ głębſzy/ y táięmnieyſzy/ nie tylko w ſłowiech/ ále y w ſpráwách y w perſonách. Iáko tu ſłużebnicá Agárá znáczy zakon/ á Iſmáel iey ſyn známionuie Zydy WujNT 661, 661 [2 r.], Bbbbbb.

»duchowne(-y) wyrozumienie, rozumienie, rozum« = interpretatio res, vires naturae superans, non a rebus humanis, sed a divinis ducta Cn [szyk 6 : 5] (5 : 5 :1): Podle drogi nie na drodze/ vzrzál figoweé drzewo/ to ieſt ſynagogę żydowſką/ ktorá byla nie na dródze rozumu duchownégo/ ale podle drogi proſtégo piſma ijch. OpecŻyw 74; KromRozm II n3v; Pieśn z pieśni Sálomonowych. Ktore kxięgi wedle gołey litery y rozumu dálekiego/ ſą o krolu Sálomonie/ y corce krolá Egyptſkiego: ále wedle wyrozumienia duchownego/ o złącżeniu duſſe ſwiętey y o ſpoieniu Chryſtá Páná z kośćiołem Krześćiáńſkim. Leop HHh4; CzechRozm 61, 83v, 144; Duchowne rozumienie piſmá/ ieſt záwżdy rozmáite á dziwne/ y niéwyczerpány ſkarb máiące. SkarJedn 300; Bo ty żywoty ktore mamy wſtárem zakonie [...] nie ſą tylo proſtą hiſtorią ále názwierzchowney powieśći máią zakryte w rozumieniu duchownym táiemnice. SkarŻyw A5, 142, 363; WujNT Col 1/9.

»zmysł duchowny« (4): obácż k rzecżyli to mowią żydowie/ ktorzy mieyſce to o Pánnie ktora pocżąć y vrodzić miáłá ſyná rozumieią. Nád to litery ſie trzymáią nędznicy/ niechcąc zmyſłu duchownego przypuśćić CzechRozm 135; Ale y Sanctes Pagni. Lucen. ſuae Izago lib. 3. Cap. 4. choćiaż w kupę wſzytkie álegorye/ ábo zmyſły duchowne/ zebrał/ przedśię tego nie ták iáko X. K. tłocży. CzechEp 201, 111, 410.

Wyrażenia w funkcji przysłówka: »duchownym obyczajem« (8): A yednák y ty/ y wſſyſtkye przykazánya boże wyeczne ſą/ yáko śwyádſſy mędrzec: A nye tylko żydy/ ále y nas krzeſciyány wyecznymi czáſy obowyęzuyą/ Ale duchownym obyczáyem. KromRozm II 1v, 12, m4v; Tylko ſam [Franciszek] s ſwoimi ma Regułę w Ewánieliey vgruntowáną/ duchownym obytzáiem y kxtałtem/ ábowiem był dobrym páſterzem/ y żywot ſwoy/ zá owce ſwoie położył. KrowObr 144; źrzodło wynidźie z domu Páńſkiego/ y pokropi dolinę Sythym. (marg) Przez to słowo rozumie ſię wſzytká źiemiá Zydowſka á duchownym obyczáiem rozumie ſię kośćioł Boży. (‒) BibRadz II 461; WujJud 171v; LatHar 203, 257.

»sposobem duchownym« (1): (marg) Mieyſce Ozee II. z Egiptu wyzwałem Syná mego. (‒) Ale to co on [Prorok] wedle litery/ o rzecży dawno przeſzłey/ wſzyſtkim przycżyta/ to też Ewánieliſtá zoſobná Iezuſowi Pánu nieiákim ſpoſobem duchownym przypiſuie CzechRozm 143v.

2. Dotyczy spraw bożych, duszy, zbawienia; kultu, religii; ad cultum vel culturam animi pertinens, excolendo animo utilis, mentem ad Deum, vel divina excitans Cn (229): Cerimoniae, obiczaye duchowne, swyątoscy vydome BartBydg 27, 102; [Luteranie] ktorzy iż żadnego przełożeńſtwá áni porządku duchownego myeć nyechcą/ co ſye komu zábáży/ to wyerzą y tfirdzą KromRozm I Ev, E3v, F4v; KromRozm II n2v; HistRzym 73; BiałKat 121; Ku temu záklinániu/ inſze też obrzędy przyſtępuią/ z ktorych oſobno káżdy ponieważ duchowny ieſt/ właſne y ozdobne ma znácżenie. KuczbKat 145; CzechRozm 185, 185v, 198v, 245v; okrom ktorych [językow greckiego i łacińskiego] nikt w żadney náuce á zwłaſzcżá w Duchowney wiáry S. doſkonáłem być nie może. SkarJedn 360, 170, 207 [2 r.], 208, 236, 379; Oná przyrodzenie zwyćiężywſzy y tego co byłá zámilcżawſzy/ duchowne y ku miłośći Bożey zápaláiące rozmowy znim miáłá SkarŻyw 15; Wtey niemocy pámięć świecką y o świeckich rzecżách ſtráćił: ále cudownie przy duchowney zoſtał: iſz co ſię dotkło P. Bogá/ nabożeńſtwá/ kościelnych ſpráw/ modlitew/ ná wſzytko iáko zdrowy dobre bacżenie miał. SkarŻyw 293, 133, 237, 252, 408, 508, 557; Apoſtoł wiernym Efezánom/ wſzelákiey vmieiętnośći/ y wſzelákiey doſkonáłey mądrośći duchowney: y obiáwienia wſzytkich táiemnic: ku doſkonáłemu poznániu Bogá/ y Chriſtuſá winſzuie. NiemObr 87, 9, 45; ReszPrz 103; GórnRozm D; LatHar 324, 663; Bo mądrość ćieleſna/ ieſt ſmierć: á mądrość duchowna [prudentia spiritus]/ żywot y pokoy. WujNT Rom 8/6; PowodPr 2, 58; życzmy ſobie tego/ ábyſmy też nie tylko w látá rośli/ ále w rozum á nawięcey w duchowny. SkarKaz 45b, 42a, 45b [2 r.], 84a, 457a; SkarKazSej 684a [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: duchowna (-y, -e) mądrość (6), nauka, obrzęd (2), obyczaje, pamięć, porządek (3), posłuszeństwo (2), rozmowy (2), rozsądek (3), rozum (6), rozumienie, władza, zwirzchność (2).

Wyrażenia: »błąd duchowny« (1): [cesarze carogrodzcy] mną ſobie wiárę (iáko niżey obacżjm) vkowáli/ y w wiele błędow duchownych w pádli. SkarJedn 207.

»cudzołostwo duchowne« = odstępstwo od prawdziwej wiary (1): A przepieczeſz ſye nam policzek ón/ którym policzkuiemy vſtáwicznie Oblubienicę niepokaláną Kryſtowę/ Cérkieẃ świętą Krześćijáńſką/ Báłwochwálſtwo/ to ieſt/ cudzołoſtwo Duchowné iéy zádáiąc? OrzQuin Y2v.

»duchowne księgi« = pontificales libri Mącz; liber de rebus animorum, liber divinarurn commentationum Cn [szyk 1 : 1] (2): Mącz 312a; ták iż żadnych Kſiąg Duchownych y Swieckich/ bez omyłki w Literach/ czáſem y w ſłowach nie naydzieſz StryjKron 792.

»moc duchowna« = władza duchowna [szyk 9 : 1] (10): po Pállius/ to ieſt moc duchowną ná náſtawániu ſwoim/ Pátryárchowie Carogroccy y inni do ſtolice Apoſtolſkiey ſłáli: lecż y to nie długo trwało. SkarJedn 262; Carogrockim Pátryárchom Papież moc duchowną zátrzymał/ iż iey vżywáć áni vdzieláć nikomu porządnie nie mogą. SkarJedn D4, 84, 339, 368; A iż we zborze ſwym pan Chriſtus moc duchowną poſtánowił/ ktorą w zwięzowániu y rozwięzowániu/ ábo w odpuſzcżeniu/ y zátrzymániu grzechow opiſał. NiemObr 27, 28, 38; WujNT 642; SkarKaz 206a.

»posługa duchowna« (1): Drudzy [panowie] dźieśięćinę od nich [poddanych] ſobie biorą/ á plebanowi iey nie dáią: y muśi ich y poſługi ich duchowney pleban gdy nie ma co ieść/ odbieżeć. SkarKaz 422a.

»duchowna potrzeba« (7): á iednák rozmow ſię z białą płćią/ pilnie ſtrzegł/ okrom duchowney iákiey potrzeby álbo ſpowiedzi. SkarŻyw 411; dáleko więcey kápłanowi [apostoł] to roſkázuie/ áby rozerwány nie był ná ſprawowánie wedle Bogá kápłáńſtwá/ ktore ſię duchownymi potrzebámi y zwycżáymi odpráwuie. SkarŻyw 457, 201, 456; LatHar 35; SkarKaz 609a, 633a.

»duchowne rozmyślanie« = meditatio rerum caelestium, meditatio pia, meditatio religiosa de Deo, de felicitate hominis, commentatio pia Cn [szyk 1 : 1] (2): Cżytánie y rozmyślánie duchowne iego [Piotra z Werony]/ było vſtáwicżne ćwicżenie w zakonie Bożym. SkarŻyw 371; ták duchownym rozmyślániem przyſtoynie zábáwionemu/ męſtwá/ ochoty/ y ſercá ná wſzyſtko przybywa. Z niego tedy znácżnieyſze wyrozumienie rzecży Boſkich zá cżáſem rośćie LatHar 663.

»rzeczy duchowne« = res divinae Mącz, Cn; res animi vel animorum Cn [szyk 37 : 10] (47): OpecŻyw 51; Bo gdy pátryárchá yeſt/ á myſmy pod yego poruczeńſtwem/ tedy mu poddáni á poſluſſni w rzeczach duchownych/ á kthore ſye wyáry y ſpráwy náſſey krzeſciyáńſkyey dotyczą/ być mamy KromRozm III M, F2v; BibRadz II 110v; Prophanatio rerum divinarum, Kościelnych á duchownych rzeczy zgwałcenie/ Przewrocenie. Mącz 117d; A ná koniec [...] ánibyſmy rzecży duchownych niebieſkich/ chwale BOżey y náſzemu zbáwieniu ſłużących/ wyrozumieli. CzechRozm 215, 3, 56v, 79v, 118v, 178 (10); [Biskupa rzymskiego] iako ſwego ſtárſzego y wrzecżách duchownych/ y kośćielnych nawyżſzego ſędziego ſwego przyimowáli. SkarJedn 133; Mienił iż známi Kátoliki ſpołecżnośći żadney około wiáry y rzecży Duchownych mieć ſię niegodzi/ zá Heretyki nas pocżytáiąc. SkarJedn 350, A6v, 61, 188, 202, 203 (10); [św. Anzelmus] Wiele ma tákich pięknych á duchownych rzeczy w tych kxiąſzkách/ de ſimilitudinibus: w ktorych innych wiele Doktorow przechodzi. SkarŻyw 338, 102, 117, 300, 454, 507 (11); ále ſię też [Antychryst] y ná rzecży duchowne/ chwale Bożey ſłużące tákże miał oborzyć y zwierzchność ſobie nád nimi przywłaſzcżyć CzechEp 366; NiemObr 9; LatHar 34, 234, 675; A nákoniec bywáły conferentie y rozmowy o rzeczách duchownych: ktorych teraz we zwyczáiu nie máſz. WujNT 615, 582, 783; SkarKaz 45b; CiekPotr 38; SkarKazSej 684a.

»duchowne sprawy« [szyk 3 : 2] (5): KromRozm III L, Q2; OrzQuin K4v; SkarJedn 340; Vrząd świecki nie ma ſię wdáwáć w duchowne ſpráwy. WujNT Cccccc3.

»duchowne wszeteczeństwo« [szyk 1 : 1] (2): Naprzod (to prawdá) z strony nabożeństwá, ábo służby Bożey, ktorą Antychrist ſplugáwić miał, y ſplugáwił duchownym wſzetecżeństwem: á to báłwochwálstwá rozlicżnego náwymślawſzy [!] CzechEp 416; NiemObr 163.

»wykład duchowny« (1): Yáko y śwyęty Páweł [...] wykłáda: A ten wykład duchowny wyelkye táyemnice wyáry náſſey/ y známyenite obyetnice boże w ſobye zámyka. KromRozm II m4.

Szeregi: »duchowny, (i) boski (a. boży)« [szyk 3 : 1] (4): Bo gdziebyſmy z duchá Bożego odrodzeni nie byli/ [...] ánibyſmy rzecży Bożych duchownych rozumieli: ktorych wżdy pod miárką/ przez duchá Bożego dochodzimy. CzechRozm 27v, 56v; Miał teſz wielką chuć od Páná Bogá do duchownych y Boſkich rzecży: mowić o nich/ cżytáć/ ſłucháć/ zrozumieć ie/ to iego byłá potráwá y ochłodá SkarŻyw 372, 542.

»duchowny i (a nie) cielesny« [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 178; Synu chcę ábyś ſię oſobno w iákiey celli zámknął cżyniąc powinność twoię [...] ſam Agápius potrzeby twoie opátrzowáć duchowne y ćieleſne będzie. SkarŻyw 14.

»duchowny (albo, a, i) kościelny« [szyk 4 : 2] (6): A ták ktokolwyek yemu [papieżowi] w ſpráwách duchownych álbo koſcyelnych á zakonu náſſego poddan á poſluſſen nye yeſt [...] nye yeſt w yednym ſwyętym/ powſſechnym/ y ápoſtolſkim koſcyele KromRozm III Q2, D4; Mącz 117d; SkarJedn 133; Naprzod tedy [Mojżesz] od duchownych y kośćielnych ſpraw pocżynáiąc/ ná znák rozmowy ſwey z Pánem/ wziął im od Bogá nápiſanę [!] dzieśięćioro przykazánie Boſkie SkarŻyw 481, 319.

»duchowny, (a, i) niebieski« [szyk 3 : 1] (4): Przetoż mieli oni ludźie/ nie tylko o rzecży ćieleſne ále y o niebieſkie á duchowne podáne ſobie obietnice w Kriſtuśie Iezuśie ktory przyść miał ná świát. WujJudConf 79v; CzechRozm 215, 265v; NiemObr 9.

»(tak, ani) duchowny i (jako i, ani) świecki« [szyk 7 : 3] (10): zá których [kapłanów] náuką/ wypełnimy zakón/ y powinowátość ſwą/ ták Swiecką iáko y Duchowną. OrzQuin Hv, K4v; Iuſz v ludzi nigdy nic pewnego/ áni w Duchownych/ áni w świeckich ſpráwách nie zoſtánie? SkarJedn 338, 204, 375; StryjKron 792; LatHar 34; WujNT 582; Niema żaden v ſtołu ſromać [!] ſię: proznaby Praca y myśl o rzeczách duchownych y świetskich, By się tám ná kożdy dzień człowiek nie posilał. CiekPotr 38; SkarKazSej 679a.

a. Pobożny, uduchowiony; natchniony (95): kto chce duchowny żywot wieſtz/ nie má ſie dziwowatz/ ijż niegdy na cżas od niego nábożeńſtwo odijdzie/ a będzie ſie mu widzietz iakoby go iuz bog opuſcil. OpecŻyw [34]; MiechGlab 20; KromRozm II e2v; Iákub/ Piotr/ Ian/ y Iudás Apoſtołowie/ ſiedm liſtow nápiſáli/ iáko krotkich thák y duchownych Leop *B4v, RR6v; Mącz 338d; Ná ty teſz ktorzy ine w poſtępku duchownym wybiegali/ dobre oko mieli/ áby w pychę y rozumienie o ſobie nie vpádli. SkarŻyw 298; Vżywał w kazániu Hiſtoryi y przypowieśći pożytecżnych duchownych á pámiętnych ku zbudowániu. SkarŻyw 312, 124, 134, 207, 335, 371; CzechEp 9, 57; NiemObr 34.

Tytuły (8): CANTIONAL: ALBO Pieſni Duchowne/ z Piſma S. ku cżći á chwale ſámemu P. Bogu w Troycy iedynemu ArtKanc kt; SETNIK RYMOW DVCHOWNYCH. SEBASTYANA GRABOVVIECKIEGO, SEKRETARZA K. I. M. GrabowSet kt; RYMY DVCHOWNE SEBASTYANA GRABOVVIECKIEGO, SEKRETARZA K. I. M. GrabowSet A4, A2v [2 r.], A4v żp, M, M2.

W charakterystycznych połączeniach: duchowny (-a, -e), list, pobudka, postępek (3), powieść, przypowieść, słowa, sposob, żywot (3).

Wyrażenia: »duchowne ćwiczenie, prace, roboty, uczynki« [szyk 4 : 1] (2 : 1 : 1 : 1): Bacż tu cżterzy duchowné roboty/ ktoreé ſie ſpolem ſpomágaią. OpecŻyw 37; OpecŻywPrzedm C3; SkarŻyw 573; ReszList 145; ROZDZIAL V. 1 Nápomina/ áby náśládowáli Chriſtá Páná. 3 Strzegąc ſię vczynkow ćieleſnych. 15 A czás odkupuiąc/ báwili ſię duchownym ćwiczenim/ ktore im opiſuie. WujNT Eph 5 arg.

peryfr. »duchowne odzienie« = czystość duszy (1): KTo tu chce Bogu ſłużyć żywąc w pobożnośći/ [...] muśi záwſze chodźić w Duchownym odźieniu/ ćierpliwośći dobyć przećiw pokuſzeniu ArtKanc K.

»śpiewania, pieśni, piosnki duchowne« (3 : 1 : 1): NiemObr 88; ále bądźćie nápełnieni Duchem świętym/ rozmawiáiąc ſámi z ſobą/ w Pſálmiech/ w Hymnách/ y w pioſnkách duchownych [Vulg Eph 5/19] WerGośc 268 [przekład tego samego tekstu WujNT]; Słowo Chriſtuſowe niechay mieſzka w was obfićie/ z wſzeláką mądrośćią/ náuczáiąc y ſámi śiebie nápomináiąc/ przez Pſálmy/ y pieśni/ y śpiewánia duchowne [canticis spiritualibus] WujNT Col 3/16 [przekład tego samego tekstu NiemObr 88], s. 615, Eph 5/19.

Szereg: »dobry i duchowny« (1): Ktory [Stary Zakon] ácz był ſam w ſobie dobry y duchowny, wſzákże pokázuiąc grzech/ tym więcey gi vmocnił y rozmnożył. WujNT 544.
α. Żyjący życiem wewnętrznym, nadprzyrodzonym; pobożny, świętobliwy; posiadający ducha, natchniony Duchem Świętym (dotyczy człowieka); vir non sensibus corporis, nec iudicio communi hominum, sed divinis legibus ac nutibus vitam moderans, divinus vir Cn (60): Yeſtći prawdá/ iż my duchowni (á Boże day to byſmy prawdźiwye duchownymi byli) nye dokońcá dorbże [!] vżywamy tego co nam Bog dał. KromRozm I B, L2; Leop Os 9/7; BudNT 1.Cor 2/15; mogłćibym tu y z ſtárych y nowych Doktorow to pokázáć/ á náwet y ſámych Papieſkich popow/ co ſie duchownymi zową/ iż ſie Chriſtianom duchownym/ walcżyć nie godźi. CzechRozm 252v, 185v, 223, 266v, 267; Nad to dziśieyſzych cżáſow widziem iż náuká kwitnie/ rozumy ſie wludziách oſtrzą: ále przykłádnych kápłanow y ludzi y plebanow duchownych máło. SkarŻyw A4; [Makary Egipski] nád látá ſwe y przed cżáſem wielce duchownym zoſtał. SkarŻyw 35, 268 [3 r.]; Bo grzeſzniká/ ſkoroby záchwycony był od grzechu/ winni ſą inſzy duchowmi/ to ieſt/ więcey ſię wedle duchá Bożego rządzący/ á nie ći co ſię dla kápłáńſtwá duchownymi zową/ nápráwowáć w duchu ćichośći Gál. 6. v 1. CzechEp 30, 44, 48, 54, 88; PAſterzu niebieſki Pánie IEzu Kryſte/ [...] day nam ſprawce dobre: Duchowne á wierne/ w náuce twey pilne/ áby twe owce páśli/ ſłowem twym karmili. ArtKanc K13v; BRáćia/ ieſliby też człowiek do iákiego vpadku był vnieśion/ wy duchowni [vos qui spiritales estis] nápráwuyćie tákiego w duchu ćichośći WujNT Gal 6/1, s. 580, 1.Cor 2/13, 15, s. 582 [2 r.], Yyyyy2v; [Martwił Páweł święty ćiáło ſwoie/ ktore ſnadź duchownieyſze było/ niżli duſzá moiá WujPosN 1584 301 (Linde)].

W przeciwstawieniach: »duchowny ... cielesny« (4): KromRozm II v2v; Y Ia braćia niemogłem wam mowić iáko duchownym [guasi spiritualibus]/ ále iáko ćieleſnym/ iáko dzieciom w Chriſtuśie. BudNT 1.Cor 3/1 [przekład tego samego tekstu KromRozm II v2v, WujNT]; WujNT 1.Cor 3/1; Bogáty y pieniądze miłuiący/ pieniądzmi gárdźi. [...] Swiecki á ćieleſny w duchownego ſię obraca. SkarKaz 457b.

Wyrażenia: »Chrystyjanin duchowny« (5): CzechRozm 252v; Boby w tey mierze przyſtáło ná to mieć bácżność więcey co Chriſtyáninowi duchownemu ſłuży: á niż ná to co kto zle y nieſłuſznie cżyni. CzechEp 88, 16, 17, 88.

»duchowny człowiek« (2): Wſzákże nie idzie zá tym/ żeby duchowny człowiek/y z náuką y z rozumem ſwym/ nie miał być poddány kośćiołowi y przełożonym iego WujNT 582, 582.

»osoby duchowne« (1): Tákże y oſoby ty ktore ſię zá tákie niewidome y duchowne rzeczy imáią/ [...] ſą v świátá/ y zá máłe á podłe poczytáne. (marg) Y oſoby duchowne. (‒). SkarKaz 82b.

Zestawienia: »duchowny Adam« = wnętrze duchowe człowieka (1): Duch pożąda przećiwko ćiáłu/ á ćiáło przećiwko Duchowi. Ieden to cżłowiek/ ále Duch známionuie Duchownego Adámá/ á ćiáło ſtárego Adámá GrzegŚm 19.

»duchowny człowiek« = wnętrze duchowe człowieka; corpus spiritale 1.Cor 15/44 [szyk 9 : 4] (13) : Ale tu duſzá álbo Duch známienuie cżłowieká duchownego: ktory ma żywot wiecżny á nieśmiertelny/ ktorego zátráćić potępienim nikt nie może iedno Bog. GrzegŚm 18, 18 [2 r.], 19, 31 [2 r.], 33, 53 (13).

Szeregi: »odrodzony i duchowny« (1): Co ſie też tycże obycżáiow/ w tych też koniecżnie lepſzą nápráwę przez duchá Chriſtuſowego w ſobie pokázuią [wierni słudzy Chrystusowi]/ ták w przećiwnych iáko y w ſzcżęſliwych rzecżách/ obcowánim świętym/ ſłowy vććiwemi/ iáko ná odrodzone y duchowne należy. CzechRozm 99.

»prorok abo (albo) duchowny« = propheta aut spiritualis Vulg, PolAnt (4): Ieſli ſie kto zda być Prorokiem/ álbo duchownym/ niech vzna te rzecży ktore wam piſzę/ iżći ſą przykazánia Páńſkie. Leop 1.Cor 14/37 [przekład tego samego tekstu BudNT, CzechEp 116, WujNT]; BudNT 1.Cor 14/37; CzechEp 116; WujNT 1.Cor 14/37.

»święty a duchowny« (1): obacz WKM nasz MP, jakie serca załośliwe a płaczliwe nas [!] by zostać musiały i jakie rozumienie o stanie tym, ktore IchM za święte a za duchowne mają, urość mogło. Diar 47.

3. W funkcji rzeczownika: kapłan, ksiądz, zakonnik w wyznaniach chrześcijańskich; clericus Mymer1, BartBydg; sacris initiatus, praelatus ecclesiae, presbyter, sacerdos Modrz (353): A zadny gyemu natho nycz nyeodpowyedzyal yaczy gyeden ſz duchownych. Caplan thegoſch papyeza PowUrb +; Clericus. Geyſtlicher. Duchowny. Mymer1 9; BartBydg 28v; FalZioł V 52; MiechGlab *7v, 15; Na duchowny ſąd prziiſluſayą ſądzicz [...] o duchownych zabiianie, biczie, a rany ſwięczonych, o ſwiętokradſtwo ComCrac 20, 19v [2 r.], 20, 20v, 21v [4 r.]; RejRozpr F3v; ConPiotr 31 [2 r.], 33v; ZapWar 1545 nr 2646; Kradną duchowny zbawięnie przed ludzmy/ gdy ich nie vczą nauky prawdziwey iako powynny SeklKat L2, K4, L2, M2, M2v; RejKupSekl a5; KromRozm I B; KromRozm II m; Kápłan od yednego biſkupá ma być ſtáwyon/ Tákże y diakon/ y drudzy duchowni álbo klerykowye. KromRozm III I3; Diar 41, 54, 55, 78, 95 [2 r.]; GliczKsiąż B5; GroicPorz h2 [2 r.], h2v; Sláchtá y duchowni/ ták też poddáni ich ſą wolni od cłá y targowego/ od tákich bydł co ie domá vchowáią ku przedániu UstPraw E, A4, A4v [4 r.], B [3 r.], C3, E, Ev, E2; Goski A2v [2 r.]; mamy tedy pięćiorákowe ludźi ktorzy Polſkiego Kroleſtwá vżywáią: ieſt pierwſzy Krol/ wtory Duchowny/ trzeći Ziemiánin/ czwarty Hándlownik/ piąty Kmieć OrzRozm V2, H4v, V2v; ANicetus Papież [...] vſtáwił áby duchowni brody golili BielKron 150; Nawoy Tęcżyńſki [...] ſzedł do Rzymá zoſtał duchownym/ y był Dziekanem Krákowſkim. BielKron 375, 150v, 153 [2 r.], 154, 155, 155v (78); Swiątobliwość żywotá którą świéćić mieli/ Zgáſłá proſto w Duchownych/ bo ſye wdáć woleli/ W roſkoſzy nieprzyſtoyné KochZg A3, B; OrzQuin B3, C4 [2 r.], G3 [2 r.], G4 marg; Bo to ieſt wielki fáłſz [...] Mienić á ozywáć ſie biſkupem/ kápłanem/ duchownym/ á ſpráwy złośćiwe á przećiwne vrzędowi ſwemu cżynić á popełniáć. RejPos 189v, 61, 284; BielSat Ev; KuczbKat 235, 240; MycPrz II C; káżdy ktoby ſię ná rzecż ktorego duchownego [rerum sacerdotalium] tárgnął/ niechby był ſrodze karan ModrzBaz 122, 121v [2 r.], 122, 134v, 139, 139v [4 r.]; A kośćioł żołnierzſtwá duchownym/ pod vtrátą ſpráwowánia kápłáńſtwá/ zákázuie. SkarJedn 236, 145, 150, 219, 235, 257 (16); Gdy ſię ktory duchowny w dom oycá iey tráfił/ znim rádá świętych rozmow vżyłá SkarŻyw 13, 13, 88, 107, 165, 179 (23); CzechEp 30, 41 marg, 61, 74, 77, 92; Ich Mość bowiem Práłaći/ ſámi ſię duchownymi zowią: á inſzych wſzytkich świeckimi názywáią. NiemObr 83; ReszPrz 59, 109; BielSen 9; BielRozm 4; GórnRozm K2v; WyprPl B2v; LatHar 115, 158; WujNT 21 [2 r.], 72 marg, 248 [2 r.], 259, 807 (10); Ná Kánclérztwie y Podkánclérztwie Koronnym ieden ma bydz Duchowny, drugi Swietcki. SarnStat 318; SPráwy álbo Aktcię Duchownych Pruſkich/ máią bydź ſądzoné tákowym ſpoſobem/ iáko bywáią ſądzoné ſpráwy Duchownych innych Koronnych ná Tribunale SarnStat 865, 56, 166, 211, 213 marg, 214 [3 r.] (48); PowodPr 22, 23 [2 r.], 24, 26, 59 [2 r.] (12);SkarKaz 120a, 351b, 422a [2 r.], 608b [2 r.], 610a; SkarKazSej 682a, 694b.
Wyrażenia: »papieski duchowny« (1): Papieſcy duchowni chćieli/ áby byli od dzieleni Kſiążętá od miaſt dla iákiey zgody BielKron 205v.

»ruski, moskiewski duchowny« [szyk 5 : 3] (7 : 1): Gdy ſię wſzytcy Ruſcy Duchowni y ſtárſzy ná to zgodzą/ tedy ia ſię z Kośćiołem Rzymſkim ziednocżę. SkarJedn 383, 342, 363, 366, 377, 385, d9, d10.

»duchowny rzymski, rzymskiego kościoła« (1 : 1): Poſłał tedy Arcybiſkup do Witembergu proſząc/ áby Philip Melánkton przyiechał/ á ſpiſáli z Buceruſem ártykuły napotrzebnieyſze kośćiołowi Krześćiáńſkiemu/ gdy thák vcżynili/ wſpárli ſie o tho duchowni Rzymſcy BielKron 221, 203.

Szeregi: »kapłan, (i) duchowny« (2): vpomináiąc do śmierći ſwe kápłany/ y duchowne wyſzſzey námienione/ mowił ták do nich ſtárzec. SkarŻyw 519; CzechEp 97.

»księża i duchowni« (1): ty dwá złote piſmá ſtárego y nowego zakonu ſamárytan goſpodarzowi wręce dal [!] nie mnie choremu. kſięża y duchowni opiekunowie moi ſą/ oni niech wiedzą iákie mnie zránionemu potráwy ſłużą SkarŻyw A5.

»(tak) duchowny i (jako, albo) świecki« [szyk 26 : 3] (29): Okazowanie wſſech ſtanow gothowoſczy duchownych y ſwieczkych, mieſcząn y kmieczy ku wyechaniu y ku wyprawowaniu na woynę ma bydz we wſſitkiey koronie yednego dnia. ConPiotr 33, 32v; RejKup b2v; Wtore/ ma być baczenie Perſony/ ieſli krewny álbo obcy/ ieſli Duchowny álbo świecki. Abowiem ná krewnego/ ná Kſyędzá/ ná Mnichá/ nie ieſt podeźrzáne cudzołoſtwo. GroicPorz 112; Krol Káźimierz nie miał thak wiele pieniędzy/ ále vłożył dań ná duchowne y ná świeckie BielKron 391v, 177, 199, 238v; bo máło nie wſzytcy wdáli ſię w pijáńſtwo/ ták Pánowie/ iáko poſpolſtwo/ ták Duchowni iáko świetcy [sacri et profani homines] ModrzBaz 52, 122v; ArtKanc K14v; IZ ſtan Rycérſki przodek ma w koronie téy: nie ma bydź żaden w Rádźie náſzéy/ iedno z Rycérſkiégo narodu/ ták Duchowny iáko Swietcki [tam Spiritualis quam Secularis JanStat 269]. SarnStat 35 [idem] 71 112 [2 r.], 119, 213, 220, 304 (18).

»duchowny a zakonny« (1): Niechćiał áby mu kto wniemocy ſłużył y przy nim był/ iedno duchowny á zakonny: świeckiego żádnego przypuśćić do ſwey poſługi niechćiał. SkarŻyw 293.

a. Kapłan w wyznaniach niechrześcijańskich (16): KAijfáſs ze wſſytkimi licemierniki ij duchownymi/ [...] kázál ſilny lańtzuch na iego [Jezusa] ſſyię wlożytz OpecŻyw 117; SeklWyzn 2v, 3 [3 r.]; Tákże ten obycżay [w Egipcie] bywał/ kto miał wolą kráść/ obiawiał ſie ſtárſzemu z duchownych y dał ſie wpiſać w reyeſtr BielKron 9v, 9v [2 r.], 464; RejZwierc 168; SkarKaz 40a.
Wyrażenie:»duchowny żydowski« [szyk 4 : 1] (5): Vſlyſſáwſſy to biſkupowie ij wſſytcy duchowni zydowſcy/ wielmi temu byli radzi OpecŻyw 83 v, 112, 113v, 118; LatHar 356.
4. Związany ze stanem kapłańskim lub zakonnym, jemu właściwy; pontificius Mącz; ordinarius, spiritualis JanStat (970): FalZioł V 51; Zginęło tam duchownich prałatow niemało. MiechGlab 16; LibLeg 8/133v; Duchowny przełozeny powynny ſwiecić przed owczamy ſwemy dobrimy vczinki y dobrim przikładem SeklKat H2v, H3 [2 r.]; KromRozm I I, 13, I3v, O3, P; A ták nye ápoſtolſki to ſpoſob ſtáwyenya ſlug koſcyelnych álbo vrzędnikow duchownych v Lutheranow y inych dźiſyeyſſych kácyrzow KromRozm III 17, F5, H2v marg, H4v, I7v; Na ten podatek ma być chowano sztyry tysiące ludu służebnego żołnirskiego, gdy księża duchowni dadzą ten podatek wyżej mianowany przy podatku inych. Diar 81, 30; GroicPorz t4; KrowObr 236; OrzList h2 [2 r.]; Inhibicye duchowne w ſądzye mieyſca niemáią UstPraw H2v, H2v; niechcemy wiedźieć o Arcybiſkupiech/ áni o Biſkupiech/ Miniſtry Duchowne ſwe oſobliwe mamy. OrzRozm C3v; áby tá Koroná twoiá [Królu]/ bes Duchowney y bes Krolewſkiey pomocy zoſtawſzy/ mizerną Koroną/ y opuśćiáłą we wſzem Krześćijáńſtwie ſámá zoſtáłá OrzRozm C4v; A co ſye tycze bogáctwá Kśiężego/ będźiemy go mieć z nimi nápoły/ ieſliże oni wedle Dekretow Duchownych/ ná trzy częśći dźielić będą dochody ſwe OrzRozm I, G4 [2 r.], Iv, V2 [2 r.]; Othę z Brunſzwiká obráli k woli Papieżowi duchowni Elektorowie BielKron 182v, 182v, 183, 230v, 325v, 334v; Pharisaicus, Duchowny/ ſpániły [!]/ wyſokiego ſtanu/ y to co ku Pháriſeyskiey ſekcie należáło. Mącz 297a, 297a, 312a; Kápłaná w Polſzce miéć niechcemy/ o Przywileioch Duchownych nic nie wiemy OrzQuin B3, D2v, D3, G, Z; LeovPrzep A3v, E; RejPos 282, 318; RejZwierc B3, 192; WujJud 31; SkarJedn A*v, 208, 288, 338, 349 (8); SkarŻyw 74, 284, 291, 310, 352 (8); CzechEp 63; Duchowne bywáły o to pozwy/ y było w tęn czás w Polſcze dobrże/ kiedy o to Xiądz poźywał [!]. GórnRozm D2v, D2v; ActReg 5; A ſtąd też znáć iáko ćięſzki grzech ieſt świętokupſtwo: to ieſt przedawánie ábo kupowánie vrzędow/ dochodow/ y innych rzeczy duchownych. WujNT 430, 76, 171, 369 marg, 416 marg, 441 (19); KTórą przyśięgę Poborcá świetcki przed Stároſtą onégo mieyſcá vczyni/ y iego Sukkollektor: á Duchowny przed iáwnym Piſárzem SarnStat 222; ALe Stároſtowie będą mogli mieć Piſárze Duchowné [notarios spirituales JanStat 240]/ gdyż zá wyſtępki piſárzkié ſámi odpowiádáć będą powinni. SarnStat 489 [idem 562] 113 [2 r.], 139, 171 marg, 192, 213 (28); Kto práwá y wolnośći od Kśiążąt y Pánow ieſzcże dźiedźicźnych/ ſtanowi Rycerſkiemu otrzymał/ y w ieden Státut zebrał [...]? Senatorowie Duchowni. PowodPr 20; Zwierzchność Duchowna/ iáko ieſt w Polſzce poſzánowána/ pokázowáło ſie przedtym PowodPr 58, 23, 47, 50 [2 r.]; SkarKaz 81b, 206b.

W charakterystycznych połączeniach: duchowny (-i) biskup (2), książęta, księża, minister, (panowie) rada (56), prełat (16), przełożony (50), senator, urzędnik (4); duchowny (-a, -e) dekret (2), kauza, nabożeństwo, rzecz (14), sprawa (6).

Wyrażenia: »człowiek, człek duchowny« = clericus, ecclesiasticus, initiatus Cn [szyk 2 : 1] (2 : 1): UstPraw E3; [nędzny świat a omylny człowiek mowi] Iż lepiey ieſt duchownemu cżłowiekowi chowáć ſobie ſwowolną niewiáſtę/ niżli ſie báwić ſpráwámi ſwieckiemi/ około pocżćiwey małżonki ſwoiey. RejPos 345v; SkarJedn 350.

»dostojeństwa, dostojności duchowne« [szyk 12 : 3] (14 :1): A przedśię wtem cżáſie/ niech ſobie rozmyśláią Biſkupi y inſzi przełożeni/ że máią dáć licżbę Bogu ze złego duchownych doſtoieńſtw [sacerdotiorum] rozdawánia. ModrzBaz 135v, 132, 135v; SkarŻyw 473; SarnStat 35 [2 r.], 70 [2 r.], 181 [3 r.], 323, 891 [2 r.], 942.

»jurysdy(k)cyja duchowna« [szyk 9 : 2] (11): Iurisdikcya Duchowna ſkáżóná. OrzQuin D2v marg, D2v, Z marg; GórnRozm D; SarnStat 1262; záhámowániem gwałtownym Iurysdikcyey duchowney/ ktorey to według ſtárego práwá káráć należáło/ wolność nowey Ewángéliey iuż tákowe pſoty bez karánia roſpuśćiłá. PowodPr 42, 21, 23, 24; Gdyż P. Bog ſąd kápłáńſki y duchowną Iurisdycyą poſtáwił/ y wynioſł pierwey y wyżſzey niźli świecką w ſwoiey ś. Ewángeliey SkarKazSej 703b, 700a.

»ludzie, lud duchowny(-i)« = ecclesiastici viri, spirituales homines Jan Stat [szyk 9 : 7] (15 : 1): ij zás ty krol żydowſki/ iako na cię mowi lud duchowny? OpecŻyw 119v; ConPiotr 32; UstPraw E2; [Gieza] wezwał k ſobie duchownych ludzi proſząc ich áby go náucżyli wiáry Krześćiáńſkiey BielKron 299v, 367v; Collegium sacerdotum, Zgromádzenie álbo Kolegium duchownych ludźi weſpołek mieſzkayących. Mącz 59c; StryjKron 100; ReszHoz 118; vſtáwiamy/ áby Duchowni ludźie [ecclesiastici viri JanStat 239] trzymáiący opátrzenia duchowné / álbo kápłani/ nie mieſzáli ſie nápotym w ſądy świetckie SarnStat 562, 354, 658, 913, 1013, 1022, 1099; Lecz ſą ieſzcze trzećie Práwá/ ktore ludźie Duchowni ſtánowią/ ktore Kośćielnemi zowiem SkarKazSej 697a.

»duchowne miejsce« (1): ſkázuiemy y vſtáwiamy: áby tym Kortyzanóm poddánym náſzym/ ktorzy w króleſtwie y w Páńſtwách náſzych Duchowné mieyſcá [sacerdotia JanStat 201] trzymáią/ [...] áby iuż przez nas byli wezwáni SarnStat 176.

»duchowne odzienie« [szyk 1 : 1] (2): MiechGlab 57; Vſtáwił też [papież Eugeniusz] áby mnichom s klaſztorá wolno wynidź kędy y kiedy chcą/ á ine odzyenie duchowne ná ſię włożyć. BielKron 166v.

»duchowna osoba, persona« = ecclesiastica(-us) persona, vir Modrz, JanStat; spiritualis homo, persona JanStat [szyk 43: 32] (69 : 6): A ieſlyby ktora dvchowna perſona ktorego ſliachczicza [...] kv prawv duchownemv o ynne rzeczy nad ty articuli na gorze piſane [...] vizvala ComCrac 21, 20, 20v; GroicPorz t4; UstPraw E2; BielKron 175v; A nietrudno będźie Duchowne oſoby ná ten podatek námowić ModrzBaz 122, 121v, 123, 123v, 139; Iáko Biſkupi z drugimi Oſobámi Duchownymi. Piłatá o to prośili By grob Páńſki oſádźili. MWilkHist A4; Gdźie ſię w tym oświádcża: iż ponieważ iemu/ iáko duchowney oſobie miecż krwáwy do karánia nie ieſt zwierzony: tedy ſię też dla tego vdał do duchowney broni CzechEp 173, 61, 77, 93; A duchowna oſobá Piſárzem źiemſkim bydź nie może. SarnStat 487 [idem 489, 562, 564], 5, 55, 78, 112, 113 (55); PowodPr 20, 22; SkarKazSej 700a; vżyłem iedney zacney oſoby duchowney do przeyźrzenia y ſporządzenia piſm/ ręki brátá mego właſney SzarzRytJSzarz nlb 2v.

»panowie, pan duchowny(-i)« = dignitas ecclesiastica Murm, dominus presbyter, dominus spiritualis JanStat [szyk 62 : 11] (69 : 4): LibLeg 6/77v, 80; Nomina dignitatum ecclesiasticarum. [...] Imyoná doſtoyenſtwá y przełożnoſći duchownich pánow. Murm 171; ComCrac 20; jakowe obciążenia stany pospolite cirpią od zwierzchności tej Panow Duchownych Diar 29, 30 [2 r.], 44, 45 [2 r.], 55, 57 (14); DiarDop 104, 107; UstPraw A2v [2 r.], D2, F2; BielKron 156, 175v, 183, 189, 305v [2 r.]; Mącz 89c; tymi Iurgelty/ niéktórzy Pánowie Duchowni/ iáko pewnym Zołdem/ chowáią Kácérze OrzQuin G4, G4 [2 r.]; RejPos 284v; WujJud 21; WujJudConf 19v, 40v, 80v; SkarŻyw 519; NiemObr 172; ActReg 21 [2 r.]; Pánowie Duchowni/ ſześć Duchownych Sędźiów ſámi z pośrzodku śiebie obráć máią SarnStat 854, 39, 73, 107, 219 [2 r.], 235 (25); GrabPospR L2v, M4v; Drugi ſpoſob augmentácyey tego ſkárbu Rzeczyp: niechayby Ich M. Pánowie Duchowni z beneficyi tych/ ktore od Rzeczypoſp: mátki nas wſzech obfićie nádáne máią/ poſtąpili VotSzl D, D4v, Ev.

»prawo, zakon duchowny(-e)« = lex spiritualis BartBydg; ius pontificium Mącz; iudicium ecclesiasticum Modrz; ius canonicum, ius spirituale, iudicium spirituale JanStat [szyk 107 : 33] (139 : 1): PatKaz I 3v, 8v; BartBydg 81 v; WróbŻołt S6v; wtakovey rzeczy od takiego decretu Remiſſiey dvchownego prava do ziemſkiego appellacia niema bycz do vyſſego dvchownego prava ani do Rzima dopvſczona pod viną nizei opiſaną. ComCrac 20v, 20, 20v, 21 [6 r.], 21v [2 r.]; ZapWar 1550 nr 2665; Karánie Heretyká wedle Státutu Koronnego y práwá duchownego. GroicPorz ii4 marg, a2 [2 r.], a4v, f2v, t4v, y3 (12); OrzRozm I; Duchowieńſthwo y Kollegium Koleńſkie poſthępowáli w práwie Duchownym/ przećiw ſwemu Arcybiſkupowi w Rzymie/ o wiárę Luterſką BielKron 225; Ius pontificium, Duchowne práwo. Mącz 178d, 312a; WujJud 212; ModrzBaz 87, 88, 92v; SkarJedn 215, 273 [2 r.]; SkarŻyw 459; ReszPrz 74; GórnRozm Dv, D2v, G3, K2v; WujNT 801; Naprzód práwu Duchownému należy ſąd/ rozeznáć róznice około wiáry świętéy Krześćiáńſkiéy SarnStat 213, *4, *5, *6, 113 [2 r.], 166 [3 r.] (90); SkarKaz 277b; SkarKazSej 697a, 700b, 701a.

»sąd duchowny« = iudicium ecclesiasticum Modrz; ius a. iudicium spirituale JanStat [szyk 57 : 10] (67): Na duchowny ſąd prziiſluſayą ſądzicz roznicze viary s. Krzeſcziianſkiei ComCrac 20, 19v [2 r.], 20, 20v [5 r.], 21 [3 r.], 21v; ZapWar 1545 nr 2646 [3 r.]; Swiecki człowiek niema być pozywan do ſądu Duchownego o rzeczy ziemſkie áni o dług pożyczány/ áni vmowiony. UstPraw B, A4 [2r.], B [2 r.], C3 [2 r.], E2, H2v, H4v; OrzRozm H4 [3 r.], I; OrzQuin O; Swiętobliwy záprawdę ieſt on obycżay ſądu duchownego około przesłuchánia świádkow. ModrzBaz 85v; SkarJedn 149; Ták długo ná Biſkupſtwie będąc/ y wiele ſądow duchownych y ſpraw y święcenia odpráwuiąc: nigdy podárkiem żadnym ręku ſwych niezmázał. SkarŻyw 292; NiemObr 172; KRYſtus [...] był w nocy poiman/ wiedźion przed ſąd Duchowny ArtKanc D11, E3v; GórnRozm G3, L; żaden świetcki świetckiégo o rzecz ſczérze świetcką do ſądu Duchownégo niech nie śmie pozywáć. SarnStat 113, 112, 113, 185, 213 [2 r.], 214 [4 r.] (19); PowodPr 23; SkarKazSej 700a [2 r.], 700b [5 r.], 703b.

»sędzia duchowny« [szyk 8 : 3] (11): ComCrac 20; BielKron 213; od Dekretu téy winy nie ma dopuśćić Sędźia Duchowny Appelláciiéy. SarnStat 216, 203 [2 r.], 214, 854, 905 [2 r.], 907, 943.

»sjem, zebranie, zjazd, zbor duchowny« [szyk 16 : 4] (15 : 2 : 2 : 1): W tey też Nicenie ſłożon był Syem poſpolity duchowny zá Konſtántynuſá BielKron 155v; vſtáwili wielkie Koncilium/ to ieſt/ duchowne zebránie do roku w Niemcech BielKron 204v, 225v, 385v; widząc że ſie częſto ziázdy duchowné odwłóczą/ á my czekáiąc tych ziázdow/ prózną ſie nádźieią karmimy OrzJan 130, 131; LatHar 120, 123, 129, 172 [2 r.]; WujNT przedm 9, s. 193, 459 marg, 460 [3 r.], 462; Tá náuká namilſzy krześćiánie nie ieſtći mozgu głowy náſzey/ ále ieſt náuká wſzyſtkich Conciliow álbo Seymów Duchownych y wſzyſtkich Doktorow ś. WysKaz 27; SarnStat 1114.

»stan duchowny« = status spiritualis Mymer1; status clericorum vel ecclesiasticorum, res clerica et ecclesiastica Cn [szyk 111 : 43] (154): De statu spirituali. [...] O duchownym ſtanie. Mymer1 9, nlb 1; Ná to [Bóg] ſtan duchowny ſpráwił By gi przezeń ludziom ziáwił. A my Duchowni ſtanowie Ieſteſmy ku wam poſłowie RejRozpr A3v, G; ConPiotr 30; RejKup b3, b7; o porządku ápoſtolſkim około ſtanu duchownego/ kápłanow/ biſkupow/ árcybiſkupow/ álbo metropolitow/ ták piſſe KromRozm III N5v; Diar 40, 43 [2 r.], 79 [2 r.]; DiarDop 109; ia Biſkup Krákowſki [...] gánię małżeńſtwo ſtanu duchownego. KrowObr 222; OrzList hv; DZiwny to był Infułat/ on ſławny Tomicki/ Práwie ſtany duchowne/ ozdobił był wſzytki. RejZwierz 55v, 59, 60, 103v; BibRadz I *4v; boś powiedźiał przyczynę waśni nábythey ſtanu Swieckiego/ przećiwko ſtanu Duchownemu OrzRozm H4; Ale pátrzayże/ iáko ten ſtan Duchowny náruſzony w Polſzce/ y zháńbiony ieſt ná Seymiech OrzRozm Kv, A, D3, F, G3v, H3v (25); BielKron 155v, 156v, 170, 224v, 323, 437v; KochZg A4; OrzQuin A2v, C3v, C4 marg, C4v, D3 (10); RejAp 115v; RejPos 214v, 258, 345v; BiałKat 338v; KuczbKat 235; Stany Duchowne koſciołá Powſzechnego. Kárdynali. Pátryárchowie. Arcybiſkupi. Metropolite. Biſkupi. Suffragáni. Arczdźiakoni. Canonicy. Dyakonowie. Subdiakonowie Akoluty. Exorcyſtowie. Odźuierni. Proboſzcżowie. Opátowie. Przeorowie. WujJud 141v marg, Mm4, Nn4; WujJudConf 126v; A ták niech tych Sędźiow o ktorych mowimy będźie dźiewięć. Trzey z duchownego ſtanu [ordinis ecclesiastici]/ trzey z ślácheckiego/ á trzey z mieyſkiego ModrzBaz 92v, 32v, 122, 139, 139v; SkarJedn 245, 347, 358, 361, 362; SkarŻyw 87, 133, 180, 268, 317 (11); od Duchownych y Rycerſkich ſtanow oſmą część dochodow ná Zołnierze Pruſkie obiecána byłá Krolowi. StryjKron 637; NiemObr 19; ReszList 157, 175; WerGośc 260; WerKaz 299; BielRozm 4, 34; PaprUp Bv; ActReg 19; OrzJan 111; Abyś namiáſtká przednieyſzego Apoſtolſkiego/ y wſzyſtkie duchowne ſtany w świętey pobożnośći záchowáć racżył wyſłuchay nas Pánie. LatHar 177, 96, 625 [2 r.], 745; Ták iáko dziś Haeretykowie/ ſtan y vrząd kápłáńſki vmyślnie ſzkáluią: y ſtan Duchowny rownáiąc z Pháryzeuſzámi/ ſámi śiebie czynią Apoſtołámi WujNT 98, przedm 1, s. 21, 238; GDyż wielka część Rzeczypoſpolitéy náſzéy ná ſtanie Duchownym [in ordine et statu ecclesiastico JanStat 202] należy SarnStat 192, 11, 68, 111, 113, 128 (18); Coż to wżdy zá niepohámowna ná ſtan Duchowny ták záſłużony y potrzebny oſtrość? PowodPr 59, 19, 20, 22 [2 r.], 23 [2 r.], 24 [2 r.] (14); Religia y ſtan duchowny w ćiele Rzeczypoſpolitey ieſt iáko ſerce zákryte y wnętrzne/ z ktorego żywot wieczny pochodźi SkarKazSej 689a, 669b, 682a, 689a, 694a, 701a, 703b.

»urząd duchowny« = sacerdotium Modrz, JanStat [szyk 29 : 7] (36): KromRozm I D3; jako przez urzędu ziemskiego żadna Rzeczpospolita dobrze a bez upadu stać nie może, że takież prze urzędu duchownego kościoł Jego ś. bez wiecznego upadu trudno zachowan być mogł. Diar 107; OrzList fv; OrzRozm I3 [2 r.]; Prot D3; Simonia ieſt/ gdy kto ſwięte rzecży/ albo duchowne vrzędy kupuie. ModrzBaz 139 marg, 43, 131, 134; SkarJedn 35, 50, 358, 385; SkarŻyw 413, 546; GórnRozm Dv; PaprUp I4v; Vrząd duchowny ma moc pomſty y karánia. WujNT 642 marg, 30, 93 marg, 789, Bbbbbbv, Cccccc3 [2 r.]; Pierwſzy Duchowny vrząd ieſt: Chwalę bożą pomnażáć/ y o vczonych ludźiach ſtáránie mieć. SarnStat 192, 175, 213, 323, 942; SkarKaz 39a, 81b, 206a [2 r.], Oooo2v (marg); W zakonie nowym pierwſze kápłáńſtwo niźli kroleſtwo. (‒) Przetoż duchowny vrząd pierwſzy w nim ieſt niźli krolewſki. SkarKazSej 679b.

Zestawienie: akta duchowne = acta spiritualia JanStat (6): Aktów Duchownych iáka zmiánká ieſt w Státućie. SarnStat 223, 166, 223 [2 r.], 1251, 1306.
Szeregi: »kapłan i sługa duchowny« (1): Wáſzey Krolewſk. Mczi. Kápłan y ſługá Duchowny vniżony Hieronym Powodowski Archiprasbyter y Kánonik Krak. PowodPr 3.

»księża i stan duchowny« (1): Bo iedni ſą ktorzy ná kśiężą y ſtan duchowny waśń głęboką w ſercu noſzą SkarKazSej 694a.

»(albo, ani, i, tak) duchowny, (i, abo, albo, ani, jako) świecki« [w tym: (Panowie) Rada (nasza) duchowna(-i) i świecka(-cy) (56)] [szyk 229 :18] (247): MetrKor 34/288 [3 r.], 37/1, 1v [2 r.]; Panowye rada naſza dvchowna y swieczka y Boyarowie prziszyagamy milemv bogv LibLeg 6/158v, 6/77 v, 79v [2 r.], 80 [2 r.], 159, 160v [3 r.], 7/10v, 11; A czo ſie nas doticze, obieczvyemy poddane naſſe dvchowne ſwieczſkie przi volnoſcziach ich zachovacz ComCrac 13, 19v, 21 [2 r.], 21v; ConPiotr 30, 31v, 32; SeklWyzn 2v; Przes oyca/ matkę nieiedno rodzice naſſe mamy rozumieć/ ale też wſzelkie przełożone naſſe tak ſwieczkie iako duchowne. SeklKat H, Hv; KromRozm I D, N, D6; Diar 94, 97; LubPs Y4; Tho práwo ieſth dwoiákie/ Duchowne y Swieckie. GroicPorz a2, f2v; OrzList h2; Szołtyśi Panow duchownych y świeckich winni woyną ſłużyć wedle máiętnoſći ſwych. UstPraw D2, A2v [2 r.], F2; bo kożdy w Polſzce Vrząd/ álbo ieſt Duchowny/ álbo Swiecki OrzRozm I3, A2v, C4, D, D3, E4 (10); BielKron 175v, 189, 212v, 305v, 367v; Mącz 89c, 224b; Niech nas o wſzytkié rzeczy/ ták o Swieckié/ iáko y o Duchowné/ Król ſam w Polſzce ſądźi OrzQuin Z, G4, Hv; RejAp 117v; A thu ſie vcżmy á pámiętaymy/ iż Páńſka wola ieſt/ ták w ſwieckim iáko y w duchownym ſtanie/ áby káżdy chodził pod zakonem iego RejPos 258, 200v; WujJud 123; ModrzBaz 25, 43, 87, 123, 134; SkarŻyw 81, 269, 519, 546; StryjKron 647; NiemObr 159; ReszPrz 74; ReszHoz 118; ReszList 157, 175, GórnRozm D; PaprUp D4; WujNT przedm 1, s. 30, 31, 76, 85 (10); A tákowych Doſtoieńſtw przerzeczonych/ ták duchownych iáko świetckich/ nie mamy vmnieyſzáć SarnStat 35 [idem 70, 181, 891]; deputuiemy oſoby niżéy opiſáné z Rad Duchownych y świetckich/ y z Rycérztwá SarnStat 58, 5, 11, 12 [2 r.], 20, 27 (151); SkarKaz )( 2v, 277b; SkarKazSej 701a.

a. Należący do duchowieństwa, pobierany, należny, przysługujący duchowieństwu (77): Ale Nykodem mowił/ nié panie Iozefie/ lepiéy ci ſie iéy doſtoynoſci [Maryji] ſklonitz ku mnie w dom duchowny/ dla iéy więtſſé doſtoynoſci. OpecŻyw 158v; ComCrac 12, 20v; Day Woyſkie day Duchowne wymyſlone myta/ Lepieyby śię tám odrzec woźić do Prus żytá. BielSat B3 [idem BielRozm 11]; A przetoż y Krolewſkich/ y Duchownych máiętnośći od tego podatku wolnemi mieć niechćieli. ModrzBaz 120; kmiećiow wołośći duchownych/ ktorzy niechcieli ſtácyey dáwáć/ kazał grábić obyczáiem Litewſkim StryjKron 477; BielRozm 11; ActReg 155; VStáwiamy/ iż mieſczánié miaſt náſzych/ Szlácheckich y Duchownych/ o rány y mężobóyſtwo práwem Polſkim [...] ſpráwiedliwość czynić będą powinni. SarnStat 617; vſtáwiamy: áby żaden nieśmiał zbiegłégo kmiećiá którégokolwiek duchownégo/ ábo téż ſzlácheckiégo którégo prziymowáć SarnStat 664, 243, 268, 654, 977, 1013 (10); PowodPr 24, 60.

W charakterystycznych połączeniach: duchowne (-a) cło (2), dziesięcina, myto (2).

Wyrażenia: »duchowny chleb« = sacerdotium Mącz, Modrz [szyk 12 : 4] (16): GliczKsiąż B5, O5; Polſká żadnego niema złotá/ niema ſrzebrá/ [...] tylko chleb Duchowny/ á Krolewſka ręká oſtátecznia ieſt pomoc Kroleſtwá Polſkiego. OrzRozm C4v, C4v [2 r.], O4; Sacerdotium, Duchowny chléb/ Kanonia/ duchowny dochód. Mącz 363c, 27a; Puśćiłem Duchowné chleby/ nie mam Stolcá Káznodźieyſkiégo żadnégo OrzQuin G3v; ModrzBaz 6v [3 r.], 122; GostGospSieb +3; SarnStat 176; SkarKaz 421a.

»dobra, dobre, imienie duchowne« [szyk 13 : 3] (11 : 2 : 3): UstPraw A4; OrzRozm P; PAſchalis [...] miedzy inemi vſtáwámi vſtáwił/ áby żadny ſwiecki duchownego imienia nie dzyerżał. BielKron 170v; Lupieſtwo dobr duchownych ſkarał Pan Bog nád zołnierzmi. SkarŻyw 527 marg, 357; od ſłużebnych przeſzłégo czáſu ná woynę ciągniących w imionách ſwych Duchownych [bonis ecclesiasticis JanStat 725] ſzkody nieſłycháné podięli SarnStat 906, 194, 347, 432, 836, 876 (10); wnetże heretycy kośćioły wydźieráć/ Kátholikom imioná odeymowáć/ dźieśięćin bronić/ ná duchowne dobre náiezdżáć/ [...] poczęli. SkarKazSej 700b.

»duchowny dochod« = sacerdotium Mącz [szyk 2 : 2] (4): OrzRozm I marg; BielKron 151v; Praeditus amplissimo sacerdotio. Obdárzony známienitim/ kápłáńſtwem/ dochodem duchownym. Mącz 317c, 363c.

»duchowne opatrzenie« = beneficium JanStat [szyk 9 : 4] (13): ſkázuiemy/ áby ći/ którzy opátrzenié duchowné v Stolice Apoſtolſkiéy podawánia náſzégo/ [...] vpraſzáią/ byli karáni ná oſobie y dobrách ſwych SarnStat 173; vſtáwiamy/ áby Duchowni ludźie trzymáiący opátrzenia duchowné [ecclesiastici viri beneficiati JanStat 239]/ álbo kápłani/ nie mieſzáli ſie nápotym w ſądy świetckie SarnStat 562, 52, 172 [2 r.], 173, 194 [4 r.], 237 (13).

»pożytki duchowne« (1): Vſtáwiliſmy iżby káplani y ći co trzymáią pożytki Duchowne nie wdawáli ſię w práwá ſądu ziemſkiego UstPraw B.

Szereg: »(tak) duchowny (jako) 1 świecki« [szyk 6 : 1] (7): OrzRozm P; A tá vſtáwá nietylko w náſzych miáſtách y miáſteczkách/ ále téż we wſzyſtkich Duchownych y świetckich którégokolwiek ſtanu y záwołánia ſą/ ma bydź przez Woiewody ſtánowiona SarnStat 287, 436, 617, 654, 913; ták żeby wſzyſcy kmiećie/ ták z Krolá Iego M. iáko y z Duchownych y z Swieckich máiętnośći/ według ośiádłośći z káżdey wśi to porálne płácili. VotSzl D2v.
α. W funkcji rzeczownika: dobra duchowne (1): Bo gdyby nieprzyiaćiel/ cżego Boże vchoway/ woiował á naſze pośiadał/ niemiałby żadnego bacżenia ták ná świetſkie iáko ná duchowne [secularium aut ecclesiasticorum bonorum]. ModrzBaz 139.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Spiritualis in sacris, Duchowny. Mącz 408c.

Synonim: 3. kleryk.

Cf DUCHOWIEŃSKI, DUCHOWNIK, DUCHOWY

TG, WG