[zaloguj się]
[pdf]

KAZNODZIEJA (309) sb m

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w pierwszym a 9 r. błędne znakowanie oraz 1 r. zapis ko-).

Fleksja
sg pl
N kaznodzieja kaznodzieje
G kaznodzieje kaznodzi(e)j, kaznodziejow, kaznodziei, kaznodzij
D kaznodziei, kaznodziejowi kaznodziej(o)m, kaznodziejåm
A kaznodzieję kaznodzieje
I kaznodzieją kaznodzi(e)jmi
L kaznodziei kaznodziejach
V kaznodzieja
inne pl A a. V - kaznodzieje; sg a. pl G - kaznodziei

sg N kaznodzieja (75). ◊ G kaznodzieje (18). ◊ D kaznodziei (11), kaznodziejowi (1) BielKom. ◊ A kaznodzieję (21). ◊ I kaznodzieją (33). ◊ L kaznodziei (3). ◊ V kaznodzieja (1). ◊ pl N kaznodzieje (47); -e (4), -é (1), -(e) (42); -e WyprPl; -e : -é MurzNT (3:1). ◊ G kaznodzi(e)j (18), kaznodziejow (10), kaznodziei (3), kaznodzij (2); -(e)j SeklKat, OrzRozm (2), RejPos, SkarŻyw, LatHar, SkarKaz (2); -ow MurzHist, PowodPr; -ei OrzQuin, SkarJedn (2); -ij ReszList; -(e)j : -ow BielKron (8:1), WujNT (1:7); -(e)j : -ij ReszPrz (1:1); ~ -ow (1), -(o)w (9). ◊ D kaznodziej(o)m (8) SeklWyzn, KromRozm I, BielKron, SkarŻyw (3), WujNT (2), kaznodziejåm (4) WróbŻołt, OrzQuin (2), ReszPrz; -åm (3), -(a)m (1). ◊ A kaznodzieje (43); -e (1), -(e) (42). ◊ I kaznodzi(e)jmi (5). ◊ L kaznodziejach (3); -ach (2), -(a)ch (1). ◊ A a. V kaznodzieje (2). ◊ sg a. pl G kaznodziei (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Wygłaszający pouczenia religijne, zwykle związane z odprawianiem względnie sprawowaniem kultu liturgicznego, najczęściej duchowny; contionator Mącz, Modrz, Calep, Cn; praedicator Mymer1, Cn; lector legis, praedicans Vulg; ecclesiasticus, minister evangelii Mącz; theologus Modrz; ecclesiastes Calep; doctor disciplinae caelestis, divinorum oraculorum interpres, orator, praeco divinus Cn (309):
A. W chrześcijaństwie (też w judaizmie Starego Testamentu) (307): PatKaz II 19v; Mymer1 9v; to piſmo naprzeciwko złym kaznodzieiam. WróbŻołt Q5, Q5; WróbŻołtGlab A4; SeklWyzn c3, g3, g3v [2 r.]; Tákże ſproſne dumy poſpolitego człowyeká máyą káráć albo bákáć káznodźyeye. KromRozm I D2, P[2]; że śię wiecyi od niego [...] vczyli niſz w Collegium od wielkich piſma świętego doctorow/ abo wkościelé od názácznieiſzych kaznodźieiow. MurzHist Tv; MurzNT 46, 76 [2 r.], 101; LibMal 1554/190; LubPs cc marg; Odzwierny ma brzękáć w Zwonek [...] Zákryſtyą otwieráć/ y kxięgi Káznodziei roſkłádáć. KrowObr 120, 5, 133, 150; Leop 3.Esdr 9/50, Rom 10/14; BibRadz I 346; OrzRozm D4v, G2 [2 r.], M3; ROzterku tego ktory ſie dzyał w Niemcech [...] nikt inſzy nie był przycżyną więtſzą/ iedno káznodzieie nie vmiętni BielKron 202, 168v, 197, 205 [2 r.], 207v [3 r.], 209 (21); Ille est [...] A sacris contionibus. Káznodzieyá. Mącz 1a, 53c, 99a; OrzQuin Kv, Y2 [2 r.], Y3, Y4v, Z4, Aa2, Aa3; Prot B3; RejAp 89; GórnDworz Ff; ſą bogacże y mocarze tego ſwiátá/ ktorzy bez wątpienia przez káznodzieie ſpowiedniki wiedzą że w grzechách krom ſkruchy vmieráiący do piekłá idą HistRzym 98, 50v [2 r.], 51, 110; RejPos 252 [2 r.], 277v; RejPosWiecz3 97v; KuczbKat 1; RejZwierc 97v, 176; WujJud A8v, 52v, 207v; A ták ſzkoły ſą ktore dawáią godne Káznodźieie Zborom ModrzBaz 129v, 29, 86, 130; SkarJedn 359, 376; káżdego koznodzieie ſłucháć chćiał. SkarŻyw 308; Káznodzieiá zniego był wielki/ wymowny/ y gorący SkarŻyw 462; po kazániu chćiáłá nogi cáłowáć káznodzieiom SkarŻyw 581, 86, 213, 292, 308, 311 (17); StryjKron 447; CzechEp 11, 59; (nagł) O Káznodziei. (–) PYtano Káznodźieie/ czemu to práłaćie Nie ták ſámi żywiećie/ iáko náuczaćie? KochFr 51, 120; ReszPrz 59, 62, 103; ReszList 145 [2 r.], 153; ReszHoz 167; PudłFr 44 [2 r.], 53, 77; ArtKanc K11; GórnRozm N2v; Calep 232b, 347b; Z świetckich ludźi ſtáli ſie mowni káznodzieie WyprPl A4; Gárdzić práwymi ſługámi Bożymi y wiernymi káznodzieymi [...] ieſt grzech śmiertelny WujNT 43, przedm 9, s. 12, 139, 577 marg, 580, 1.Tim 5 arg, Zzzzz2; SarnStat 638; PowodPr 49; SkarKaz 387a [2 r.]; SkarKazSej 706b; KlonWor 53.

kaznodzieja czego (3): racziłes kſobie v przeimye/ nakladem ſwym ludzi vczonich a kaznodziey prawdziwich ſłowa bozego/ wezwać SeklKat A2v; A ſtał Eſdrás Kápłan y kaznodzieiá zakonu Bożego ná drzewiánym ſtolcu Leop 3.Esdr 9/42; SkarŻyw 320.

kaznodzieja czyj (3): Swoiem Wiernym ſluchacżom [...] wſego dobrego życży IAN SECLVTIAN Kaznodzeya Kxążęcia Pruſkiego RejKupSekl a2; BielKron 382; ReszPrz 68.

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [imię i (lub) nazwisko + kaznodzieja (7), kaznodzieja + imię i (lub) nazwisko (5)] (12): Trzeczye obyauyenye gdzye/ yerarduſzeuy kaznodzyegy ktory ſyą yey począczyu przeczyual [...] panna yemu boze czyalo ſkryla PatKaz I 12v; PatKaz II 78v; SeklWyzn g3v; KrowObr 146; BielKron 202 marg, 216v, 230v, 408, Llllv; OrzQuin Y3 marg; Gdzie iednák z nimi Luther y káznodzieiá Ochin/ w thym przeſthawa. SarnUzn C7; SkarŻyw 373.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (6); od nazwy kraju (7), od nazwy miasta (5); kaznodzieja + przymiotnik (10), przymiotnik + kaznodzieja (2)] (12): MiechGlab [88]; SeklKat A2; iako to ſám potem/ przed kaznodźieią Baſileiſkim powiedał MurzHist V3; Vkażcie Seklucianowi/ Polſkiemu káznodzyeiowi BielKom A4; Poſeł Papieſki ſkárżył tego cżáſu ná ſługi Koſcielne/ zwłáſzcżá ná káznodzyeie Norymberſkie/ iż Luterowę przyięli wiárę BielKron 199v, 187v, 188, 326v, Llll4; OrzQuin Y3; Ian Hus y Hieronim Káznodzieie Czeſcy ſpaleni ſą. StryjKron 457; CzechEp 406.

W połączeniu z określeniem wyznania [w tym: ai (10), G sb (1), z + G sb (1), sb w składni zgody (1); kaznodzieja + określenie (8), określenie + kaznodzieja (5)] (13): iáko ći káznodzyeie Rzymſcy ludzi zwodzą BielKron 193; áby luterſtwá przeſtáli/ á Ewángeliki Káznodzieie wypędzili BielKron 221 v; v ktorych potym był káznodzieią Rokician Huſowey ſekty BielKron 327, 223, 223v, 238; Ieden Luterſki Káznodźieiá/ záraz trzjdźieśći chłopow ſłuchał ſpowiedźi WujJud 89; SkarJedn 218; LatHar 121, 381; Tákći mowią wſzyścy Kátholiccy káznodzieie Chrześćijáńſkim ludziom WujNT 505, 470; Lecż Káznodźiei krześćiáńſkiemu to ſię nie godzi WysKaz 40.

W połączeniu z określeniem przynależności do jednostki administracji kościelnej lub zakonu [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (5); G sb (6), u + G sb (2), ai (2); kaznodzieja + określenie (8), określenie + kaznodzieja (2)] (10): PatKaz I 12v; ktory był nam Samuela do Poznania na ſwym wozie przywiozł y káznodzieią v phary vſtawił. SeklWyzn g3v; a yſch vathpyenye yakyeſz o panu Chriſtuſzye sthey tho powyeſczi yemv vroſlo, bill v Bernardinſkyego kaznodzyeye powyadayącz mv tho. LibMal 1554/190v; Był ná ten cżás w Witembergu mieście [...] Marćin Luter Doktor w piſmie ſwiętym/ káznodzyeiá zakonu Auguſtynow BielKron 193, 190, 385; bo mnie tho wiedźiéć/ y drugiégo vczyć/ iáko Káznodźiei kośćiołá Przemyſkiégo przyſtoi OrzQuin Tv, M2v; SkarŻyw 311; CzechEp 406.

W połączeniach szeregowych (20): SeklKat Hv; KromRozm II c3; LubPs P4v; LeovPrzep b4v; co Doktorowie Kośćiołá Bożego o naświętſzey ofierze piſzą/ co káznodźieie vcżą/ co Męcżennicy świadcżą/ co Confeſſorowie wyznawáią/ co Mniſzy ſpiewáią/ co Pánny cżyſte/ co ſtátecżne wdowy trzymáią. ReszPrz 22; ReszHoz 116; ReszList 152; WujNT 43, Xxxxxv; Słyſzę moy Pánie iż dawno na mię przez Proroki y ſługi y káznodźieie/ y właſne ſumnienie moie wołaſz SkarKaz 387b.

W charakterystycznych połączeniach: kaznodzieja bogobojny, dobry (7), dworski, godny, gorący, groźny, katolicki (4), krześcijański, luterski (4), nieodmienny, niepodlejszy, nieumiętny, ostry (2), porządny, pożyteczny, prawdziwy (5), rzymski (2), straszliwy, uczciwy, uczony, wielki (5), wierny (6), wsławiony, (wy)mowny (2), zacny (2), zaraźliwy, zły (3).

Wyrażenia: »kaznodzieja Chrystusow« (3): Leop 1.Cor 9 arg; co iey duchowny ieden ktorego ſię w tym rádziłá wykładał: iſz wielkiego kaznodzieię Chryſtuſowego vrodzić miáłá. SkarŻyw 308, A3v.

»ksiądz kaznodzieja« (1): ZA twem długiem kazániem/ Xięże káznodźieiá/ Gody chćiał mieć goſpodarz KochFr 120.

Szeregi: »doktor, (i, ani) kaznodzieja« [szyk 5:2] (7): KrowObr 145v; BielKron 193, 233, 238 [2 r.]; Nie bylić Káznodźieie áni Doktorowie/ Co w Pruśiéch tęgo dáli Krzyżakom po głowie. KochZg B; Mącz 222b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kapłan i kaznodzieja« = sacerdos et lector legis Vulg (4): iż Ksiądz Biskup złupił kościoły z chwały Pana Boga, kapłany dobre i kaznodzieje prawdziwe z nich wygnał Diar 59; Leop 3.Esdr 9/42; WujNT 470; SkarKaz 417b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kaznodzieja i minister« (1): Przez ſmoká rozumiey ſzátáná : [...] przez fałſzywego proroká/ káznodzieie y miniſtry Antychriſtowe WujNT 875.

»nauczyciel i (a, abo) kaznodzieja« [szyk 5:2] (7): LubPs A4; SkarŻyw 300; LatHar 381; WujNT 102, 237, 576; Bo ludźie záwżdy nowe Pan Bog tworzy/ [...] ktorzy Ewángeliey y zbáwienia potrzebuią/a mieć go bez náuczyćielow y káznodźiey nie mogą. SkarKaz 240a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»pasterz i (a(l)bo) kaznodzieja« (5): SeklKat I3; LatHar 121; Dowodzi Páweł S. [...]/ że páſterze y káznodzieie máią práwo bráć y wyćięgáć potrzeby ku żywnośći y przyodzieniu/ od ſwych owiec. WujNT 600, 583 marg, 738.

»prorok, (a, abo) kaznodzieja« (3): Powiedzyał cżárt/ iż go inácżey ſnádniey żadnym obycżáiem zwieść nie mogę/ iedno iż ſie sſtánę duchem nieprawdziwym w vſciech prorokow iego/ á kaznodziey iego RejPos 188; PowodPr 86; SkarKazSej 706b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kaznodzieja a szafarz słowa« (1): iż thák pan obruſzył ſie w gniewie ná koſcioł ſwoy/ iż z nyego odyął prawdziwe káznodzyeie a ſzáfárze ſłowá ſwego. LubPs R3 marg.

»kaznodzieja i teolog« (1): Oto Pan Bog tymi cżáſy ten ich fałſz znákomićie odkrył/ przez [...] káznodźieię y Theologá Krolá Iego M. Páná náſzego ReszPrz 68.

W przen (1): GOsćiu ták iákoś począł/ iuż do końcá czytay/ A ieſli rozumiéſz/ y mnie ſię nie pytay. Onáć to częsć kazánia/ częsć nie poſpolita/ Słucháczom niepoięta/ káznodźiei ſkrita. KochFr 116.
α. »kaznodzieje« = dominikanie (i dominikanki) (6):
Wyrażenie: »zakon kaznodziej« (3): Tenże klaſztor páńieńſki w Poznániu zakonu kaznodziey záłożył y nádał. BielKron 366, 363, 372.
Zestawienie: »kaznodzieje mniejszy« [szyk 3:1] (4): Iácko zakonu mnieyſzych kaznodziey Polak [...] tegoż cżáſu vmárł. BielKron 363; Látá 1238. Klaſztor w Hálicżu kaznodziey mnieyſzych záłożon BielKron 364, 185, 364.
a. Głosiciel słowa bożego, szerzyciel wiary, nawracający niewiernych; prorok (74): Iáką chwałę máią wierni káznodzyeie/ gdy podbiyą pod moc ſłowá Bożego zacne krole y kſiążętá. LubPs ff4v marg; [Amos] był káznodźieią/ iáko y drudzy prorocy BibRadz I 461, I 346; BielKron 137v, 282; RejAp [Ff5]; á on [Paweł] wnet miáſto opráwce sſtał ſie káznodzyeią. RejPos 172v, 21v, 283v marg; BiałKaz D3; SkarJedn 93, 218; SkarŻyw 269, 361 marg; Inſze przednieyſze miáſtá [...] od Apoſtołow/ y od błogoſłáwionego Klemenſá przodká náſzego/ albo też y od nas/ pierwſze káznodźieie otrzymáły. ReszPrz 31; ReszList 179; LatHar 432, 435; Ewángeliſtá pod czás znáczy káznodzieię. WujNT Yyyyy3, 43 marg, 232, 393, 741 marg, Yyyyy3v.

kaznodzieja czego (4): Słudzy ſą Apoſtołowye [...] nie żeby oni dawáli Ducha ſ. ále iż ſą káznodzyeymi Ewányeliey ſwiętey RejPosRozpr c; A niedziw iſz brát męcżenni- kow/ ſtał ſię káznodzieią prawdy SkarŻyw 368, 595; SkarKaz 1b.

kaznodzieja przeciwko komu (1): gdy właſny ſługá ich a on przebrány Hetman ich/ ktory wielkim duchem á ſrogim ſercem iáwnie przeſládował imię Páná tego/ sſtał ſie wneth przećiwnikiem ich/ á káznodzyeią przećiwko im RejPos 283v.

Tłumaczenie hebrajskiej nazwy księgi biblijnej Koheleta (Ecclesiastes) (9): Prożność nád prożnośćiámi/ powiedźiał Káznodźieia BibRadz Eccle 1/2, *7c, I 346 [2 r.], Eccle 1/1, 12, 7/28; o kſięgach Sálomonowych/ ktore zowiemy Eklezyáſtes albo Káznodzyeiá BielKron 79; Kśięgi Solomonowe Koheleth. (marg) Koheleth tłumácży ſię zgromádzáiący [...]. Niektorzy káznodzieią/ ále nie krzecży/ przekłádáią. BudBib I 339a.

W charakterystycznych połączeniach: kaznodzieja (na)pierwszy (5), prawdziwy (3), prawy (2), wielki (2), wierny (6).

Wyrażenia: »kaznodzieja antychrystusow« (1): Przez tę záś drugą beſtyą [...] rozumieią przednieyſzego fałſzywego proroká ábo káznodzieię Antychriſtuſowego WujNT 869.

»kaznodzieja boży« (2): Kaznodzieiá Boży Noe/ y Prorok wielki przed potopem. SkarŻyw 269 marg, 270.

»kaznodzieja Chrystusow« [szyk 1:1] (2): vczynił go káznodzieią Chryſtuſowym po wſzytkiey ziemi Niemieckiey. SkarŻyw 517, 208.

»na(j)wyższy kościelny kaznodzieja« = tytuł nadany przez ojców Kościoła św. Piotrowi (2): Cyryllus [...] Hierozolimſki [...] tym go tytułem opiſuie. Piotr kśiążę Apoſtolſkie y naywyżſzy kośćielny kaznodzieiá. SkarJedn 70; SkarŻyw 279.

»nowi kaznodzieje« = głosiciele herezji (5): KromRozm I P; gdy ná ty nowe káznodźyeye albo kſyąſzki ich nápádną/ przygadza ſye im to co głodnym/ iż co ſye im nágodźi/ to chćiwye á łákomo yedzą KromRozm II a3v; KrowObr 236 [2r.]; BielKron 223.

»kaznodzieja pogański, pogaństwa, pogańskiej nacyjej, poganow, u poganow« (1:1:1:1:1): GliczKsiąż G; Leop *B2; Piotr napierwſzy kaznodzieiá Pogáńſki. SkarŻyw 600 marg, 600; Y ieſzcże ſobie zá káznodźieię Zydowſkiey y Pogáńſkiey nácyey/ tegoż Apoſtołá ſwego / Pan Iezus był nie obrał LatHar 128.

Szeregi: »apostoł, (i) kaznodzieja (i) (nauczyciel)« = praedicator et apostolus Vulg [szyk 5:4] (9): WróbŻołt Z5v; KromRozm I F4; LubPs E2v, E3 marg; Leop 1.Tim 2/7; StryjKron 145; ReszPrz 52; ná co ia ieſtem poſtánowion káznodźieią y Apoſtołem [...] náuczyćielem Pogánow w wierze y w prawdźie. WujNT 1.Tim 2/7, 2.Tim 1/11.

»ewanjelista i kaznodzieja« (1): O czterech znákách prawdziwych Ewángeliſtow y káznodziey SkarKaz 240a.

»kaznodzieja a pasterz« (1): Páweł S. káznodzieyá á páſterz pogánow [...] przypomina też to oycom á rodzicom GliczKsiąż G.

»posłaniec (a. poseł) i (to jest) kaznodzieja« [szyk 3:1] (4): SkarŻyw 270, 517 marg; PowodPr 11; Wſzytki kroleſtwá ktore vpadáły/ takie poſłáńce Bożé/ y káznodźieie miáły/ ktorzy im wymiátáli na oczy grzechy ich/ y vpadek oznaymiáli. SkarKazSej 706a.

»prorok i (abo, a) kaznodzieja« [szyk 4:1] (5): RejAp 110; SkarŻyw 269 marg, 270; WujNT 869; Prorocy ábo káznodźieie twoi (rozumie o nowych fałſzywych) pokázowáli tobie kłamſtwá y głupſtwá PowodPr 10.

W przen (3): Prawdziwi káznodźieie Anyeli Páńſcy. RejAp 120 marg [idem] Ee4; Napirwſzym káznodzyeią w Ráyu był ſam Pan Bog RejPosRozpr c.
B. W religii muzułmańskiej (2): Kádus/ tho ieſt Káznodźieiá/ będźie mowił BielKron 457, 457 marg.

Synonimy: A.a. apostoł, ewanjelik, ewanjelista, poseł, posłaniec.

Cf [KAZNODZIEJCA]

KW