Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LEKARSTWO

Następne hasło: LEKARZOW »

LEKARZ (410) sb m

-é- (20), -e- (36); -é- MurzNT, BiałKat (2), Oczko, ZawJeft, SarnStat, SiebRozmyśl, też ForCnR, SienLek (8); -e- OpecŻyw; -é- : -e- MurzHist (2:3), Mącz (2:32); -årz (w tym 1 r. błędne znakowanie); -arz- (w tym 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	lékårz	lékarze, lékarzowie
G	lékarza	lékarzów, lékarzy
D	lékarz(o)wi	lékarz(o)m
A	lékarza	lékarze
I	lékarzem	lékarzmi
L	lékarzu	lékarzoch
V	lékarzu

sg N lékårz (142). ◊ G lékarza (52). ◊ D lékarz(o)wi (14). ◊ A lékarza (31). ◊ I lékarzem (21); -em (1), -(e)m (20). ◊ L lékarzu (3). ◊ V lékarzu (15). ◊ pl N lékarze (79), lékarzowie (1); -e : -owie BielŻyw (1:1). ◊ G lékarzów (25), lékarzy (2); -ów : -y FalZioł (6:2); ~ -ów (2), -(o)w (23). ◊ D lékarz(o)m (6). ◊ A lékarze (11). ◊ I lékarzmi (7). ◊ L lékarzoch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Człowiek, który umie przy pomocy odpowiednich środków przywracać zdrowie chorym (także zwierzętom, szczególnie koniom), doktor (408)
- Przen (56)
  - a) O Bogu, Chrystusie, kapłanach i świętych uzdrawiających grzeszną duszę i przynoszących jej zbawienie (54)
  - b) O człowieku, który naprawia wady i blędy w życiu społecznym i politycznym narodu (2)
- a. O Chrystusie uzdrawiającym w sposób cudowny (1)
2. Człowiek sporządzający lekarstwa (2)

1. Człowiek, który umie przy pomocy odpowiednich środków przywracać zdrowie chorym (także zwierzętom, szczególnie koniom), doktor; medicus Murm, Mymer¹, Mącz, PolAnt, Vulg, Modrz, Calep, Cn; clinicus Mącz, Calep, Cn; doctor a. doctus medicinae Cn (408): March¹ A3; Wilk niekiedy barzo ſtękał Iż kość w gárdle záwiązłą miał: [...] O lekárzu ſie pracował/ Wielkie m[y]to obiecował BierEz K4v, I3v [2 r.], K2v, Lv [4 r.], L2v, Q3v, R3; Lithotomus. Eyn ſteyn ſchneyder. Lyekarz ktory rzeże kámyenye Murm 71, 178; Mymer¹ 9v, 39; że wiele miaſt w tey tho ſlawney Koronie, iako y indzie Lekarzow y aptek mieć nie mogą. FalZioł +2; Paⁿdecta mowi, dziſieyſzego cżaſu miedzy lekarzmi ieſt nazwano to ziele dijacalamentum dla ſlachetnoſci tego ziela. FalZioł I 24b, +2, +2v [5 r.], [*7]v, I 9d, 10a (51); Niegdy niemoczni ten obycżay mieli, lekarzow poſłuchać á im poddani być [...]. Teraz lepak niemocni im roſkazuią, á lekarzowie iakoż to poddani ich ſłuchaią, á folguiąc im vzdrowić ich niemogą BielŻyw 139, 10, 58, 137; GlabGad B8, C2, C4v, C6, C6v (17); March³ T8v; RejPs 130; O nieſczeſna chwyla byla Gdy mie matka vrodzyla. Any lekars ny pieniądze Iuż niewybawy ſtey nędze. RejKup g2, b4, b4v, o3, p2v; HistAl E2, E2v [2 r.], M8v; MurzHist E2, E2v [2 r.]; KromRozm III A3; KrowObr 39; RejWiz 61v; Leop *B4v, Ps 87/11, Mar 5/26; RejZwierz 31v; BibRadz Tob 2/12, Eccli 10/10; Przeto iáko Lekárze lepſzy ći ſą/ ktorzy Człowieká zdrowego od choroby we zdrowiu záchowywáią: á niżli ći ktorzy chorego leczą OrzRozm Q4v; [Apollo] Dał potym ſyná Eſzkulápiuſá Chironowi Doktorowi/ od ktorego náwykł lecżyć ludzi/ iż z niego był wielki Lekarz BielKron 22, 9v, 23, 98, 121v, 124 (27); A medicis deploratus, Od lekárzów opuſzczony/ Któremu lekárze nie tuſzą zdrowia. Mącz 306b, 9b, 17a, 26d, 57c, 63c (21); Naydźieſz téż tu y Końſkié Lékárſtwá/ od tego Lékárzá zebráné SienLek a4v, a4 [2 r.], a4v, 5v, 12v, 15 (21); SienLekAndr a2v, a3; iáko ieſth czel lekárzow wſzytkich/ zdrowie ludzkie GórnDworz Kk3v, T3, Ff; BYli w jednym mieśćie dwá lekárze doſwiadcżeni w náuce lekárſkiey HistRzym 95, 63v, 64, 95v [6 r.], 96 [3 r.]; A [król Aza] iż opuſzcżał Páná Bogá ſwego/ á położył nádzyeię w lekárzoch ſwoich/ nie pomagáło mu nic lekárſtwo iego. RejPos 257, 255, 309v, 327v; BielSat B3v; RejZwierc 44v; bo miewáli ná ten cżás w woyſcże rozmáite Rzemieśniki/ Cieſle/ Kowale/ Málárze/ Slosárze/ Płátnerze/ Bárwierze/ Lekárze y innych wiele BielSpr 9, 9, 9v; WujJud 89 [2 r.]; BudBib 2.Par 16/12; CzechRozm 1v, 205v [2 r.], 206 [3 r.]; ModrzBaz 22v, [41]v [4 r.], 67, 68, 71, 92 [2 r.], 134; Oczko 12; SkarŻyw 87, 257, 374, 593 [6 r.]; StryjKron 697; ktorą [śmierć] gdy iuſz ledwie nie prżed ſobą widźi/ powie/ iuſz lekárżu czyń co raczyſz/ bych ią ieno źyw zoſtał. GórnRozm K2v, C2, F3, H3, I4, K2 [6 r.], K2v [2 r.], N2v; Próżné lékárſtwo gotuieſz ná rány/ Bo człowiek ták ieſt bárzo zfráſowány/ Ze ſrogich rázów/ ná zdrowiu ſzwánkuie/ Ták/ że go żaden lékarz nie rátuie. ZawJeft 27; Calep 82a, 207a, 361a, 498b [2 r.], 645b; Phil O3; GrabowSet H3; LatHar 25 marg; WujNT 3, Mar 5/26, Luc 8/43, s. 252; Iozeph ćiáło oycá ſwego roſkazał drogiemi máśćiámi ſługom ſwoim lekárzom mázáć SkarKaz 386a, 421b.

lekarz czyj (1): [Pius 4] ieſt z nowey fámiliey z Medyolanu z proſthego narodu/ z oycá álbo ieſzcże z dziádá lekárzá/ ktory był poſpolitych ludzi chorych lekárzem BielKron 239.

W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem [w tym: lekarz imieniem... (4), lekarz, który się mianował... (1); imię + lekarz (31), lekarz + imię (9)] (40): Aż iedeⁿ dobri drug lékárz s przedmieſciá/ ijmieniem Nędza/ pocżnie przy nijm vſtawicżnie byćz ForCnR D2, D2v, D3v; FalZioł I 36d, 37b, 39c, 50a, 107b (14); BielŻyw 66, 67, 86, 138, 139; RejKup o2; HistAl E2, E2v; KrowObr 136; BielKron 124 [2 r.], 126v, 150, 184v, 273v, 403, Kkkk4; Mącz 202d, 307c; SienLek 75v; Zátym w tym mieśćie rozniemogłá ſie bárzo fryierká iego/ kthora go byłá w iego dárzech zdrzádźiłá y poſláłá po Ionátę lekárzá. HistRzym 64, 16v; WujNT Col 4/14.

W porównaniu (1): bo vrząd iest iáko lékarz, ma przedłużyć, ſkróćić, ſrógość práw wedle potrzeb. SarnStat 703.

W przeciwstawieniu: »lekarz ... baba« (1): á w kim lekárze náuczeni wątpią/ bábá ledá źielim vzdrowi. SienLek 37v.

W charakterystycznych połączeniach: lekarz biegły, dobry (3), doświadczony (3), drogi, falszywy, mądry (5), nauczony (4), niedoszły, nieopatrzny, nieumialy, roztropny, sławny (3), stary [= starożytny] (7), tani, umiejętny, wielki, zacny, ziemski, zły, znamienity (6); lekarz(e) (z)leczy (2), mowi(ą) (2), pisze (piszą, opisują, wypisali) (15), pomaga (2), powieda(ją) (10), radzi (radzą) (7), ratuje, używają (4), zakazują (3), zową (13); lekarza potrzebować (mieć potrzebę, (jest po)trzeba) (15), rada, radzić się (2), słuchać; bieżeć do lekarza, iść (pość) (2), uciekać się; posłać po lekarza (3); ku lekarzowi się mieć.

Przysłowia: bibl. nie potrzebuie zdrowy lekarza iedno chory. BielŻyw nlb 3; MurzHist P3; MurzNT Matth 9/12; Nie ieſthći zdrowym potrzebá lekárzá/ iedno tym ktorzy ſie źle máią [Non est opus valentibus medicus, sed male habentibus]. Leop Matth 9/12; iż nie przyſzedł dla tych kthorzy lekárzá nie potrzebuią/ iedno do chorych RejPos 183, 255v, 324 [2 r.], 326, 326v; potrzebá lekárzá chorému BiałKat 336; BudNT Luc 5/31; WujNT Matth 9/12, Mar 2/17, Luc 5/31. [Ogółem 15 r.].

Lekárzu vlecży ſie ſam. BierEz L; Lekárzu/ vzdrow ſie ſam [medice, cura te ipsum] Leop Luc 4/23; WujNT Luc 4/23.

Iáka chorobá tákiego iey lekárzá potrzebá. RejZwierc A5v, 20v.

Medicis licet impune hominem occidere, Lekárze mogą bes kaźniey człowieká zábić. Mącz 332a.

ABowiem to ieſt y natáńſzy y ſobie napotrzebnieyſzy lekarz/ kto obacżywſzy w ſobie chorobę iż ią ſam ſobie vlecży. RejZwierc 74.

choremu máło po wymownym lekárzu RejZwierc 84v.

Fraza: »nie masz lekarza« = nic nie pomoże (1): Czeklarże puſcili podcżaſzego a piekarza wiodą wieſić [...] Temuć nieborakowi Iuż nie maſz lekarża Bo każano obieſić/ nędzne^go Piekarża A my cżynić muſiemy cżo nam roskażano RejJóz K2.

Zwrot: »lekarza wezwać (a. zezwać)« [szyk zmienny] (3): Bábá kiedy nie widziáła Lekárzá do domu wezwáłá BierEz I3v; HistAl E2; MurzHist E2.

Zestawienia: »bydlęcy, koński lekarz« [w tym: koński, bydlęcy (1)] = weterynarz; cteniatrus, equarius medicus, mulomedicus, veterinarius Mącz (2:2): Cteniatrus, latine mulomedicus et veterinarius, Bydlęcy lekarz/ quidam legunt creniatus, vulgus marescallum apellat. Mącz 70a; Veterinarius, Koński bydlęcy lekars. Mącz 491b, 107b.

»lekarz na(j)wyższy« [szyk 1:1] (2): Archiater, graece Archiatros, latine medicorum princeps, Medicus, Princeps, Lekars naywyſzſzy. Mącz 14d, 163d.

»lekarz oczny« = okulista (1): Opthalmicus, Lekarz oczny/ który oczy lieczy. Mącz 265b.

»ranny lekarz; lekarz, ktory rany goi« = chirurgus Mymer¹, BartBydg, Mącz; (medicus) vulnerarius BartBydg, Mącz (3:1): Chirurgus. Wundarczt. Ranny lekarz. Mymer¹ 13v; Cirurgicus seu cirurgus, chirurgus, ranny lyekarz, medicus vulnerarius, manu et ferro proscidens, czo rany lyeczi. BartBydg 28; Chirurgus, Bárwierz/ Lekarz ktory rány goyi. Mącz 52a, 511d.

Szeregi: »lekarz i (a) doktor« (2): BielKron 84; Rozgniewány ná lekárze y doktory Iuſtynian: z ocżu im iść kazał SkarŻyw 593.

»ani lekarz, ani lekarstwo« (1): CZłowiek zdrowy á świeży/ [...] żadnym ſye zakonem niema obwięzowáó: áni Lekárzá áni żadnych lekarſtw potrzebowáć. SienLek 9v.

Przen (56):

a) O Bogu, Chrystusie, kapłanach i świętych uzdrawiających grzeszną duszę i przynoszących jej zbawienie (54): OpecŻyw 60v; KromRozm I O3v; BielKom C8v; gdyż iuż mámy pewnego á bárzo łácne^go lekárzá ſwego Páná Iezu Kriſtuſá zbáwicielá náſzego/ ktory ſie nam iáwnie opowieda s tą ſwiętą á pilną opieką ſwą RejPos 213, 75, 257v, 309v, 326v [4 r.], 327 [3 r.], 327v [2 r.], 328 [2 r.]; Toć iáwny fáłſz/ Ewángeliku miły. Nie ieſtći Pan pártáczkim lekárzem/ áby doſtátecżnie vzdrowić y zupełnie grzechow odpuśćić niemiał. WujJud 90, 82v; BudBib Ex 15/26; CzechRozm 206 [2 r.]; SkarJedn 307; ták náucżał [św. Niceta]/ áby káżdy z ſwoią pokuſą [...] do niego bieżał: á iemu ſię wſzytkiey niemocy ſwey duchowney/ iáko vmieiętnemu lekárzowy/ zwierzał. SkarŻyw 298, 14, 165; NiemObr 16; O lekárzu/ co władnieſz biegi niebieſkiemi/ A wſzelkie niedoſtátki lecżyſz tu ná źiemi GrabowSet K4, O4, T2v; LatHar 234, 292, 452 [2 r.], 609, 614; SiebRozmyśl Dv; SkarKazSej 707a.

lekarz czego (8): RejPos 326v; ále im [kapłanom] to Pan Bog porucżył/ gdy im moc odpuſzcżenia grzechow dał á Sędźiámi ie y Lekárzmi grzechow ludzkich poſtánowił. WujJud 88v; o ćięſzkośći Náſzych/ lekárzu z wſzech przedni/ nie z wielu: [...] Przydź Duchu świętobliwy GrabowSet H4; oto ia przyſtępuię do Sákrámentu iednorodnego Syná twego/ [...] á przyſtępuię/ iáko niemocny do lekárzá żywotá LatHar 208, 579. Cf Wyrażenie.

W przeciwstawieniu: »lekarz ... chory« (1): Przydźże Pánie gdy ták miłuieſz/ bogáty do vbogiego/ lekárzu do chorego/ żywoćie do vmárłego/ á vbogacay y ożywiay duſzę moię. SkarKaz 161a.

W charakterystycznych połączeniach: lekarz dobrotliwy, dobry (2), mądry, niebieski, partacki, pewny (5), prawdziwy (2), prawy, przedni, święty (5), umiejętny, zbawienny; (jako) lekarz leczyć (3); lekarza potrzebować, szukać; do lekarza uciec się.

Zwrot: »[kogo] (jako) lekarza przyzwać (a. wzywać)« [szyk zmienny] (2): Lecż ſie á pana Boga wzyway nalepſzego lekarza ſobie ku pomoczy/ á będzieſz zdrow. FalZioł V 95; SkarŻyw 457.

Wyrażenie: »lekarz duszny, duszy, duszyczki« (2:2:1): BielKron 143v; RejPos 323v marg, 327v; Izáż Chryſtus z Apoſtołów bárwiérze poczynił? záprawdę nié: ále owſzem Apoſtoły lékárzmi duſz náſzych poczynił ié. BiałKat 381v; LatHar 593.

Szeregi: »doktor, (a) lekarz« (2): Zem ia nie przyſzedł lecżyć ſpráwiedliwych/ ále grzeſzniki. Otoż iuż maſz Doktorá/ otoż iuż maſz lekárzá/ otoż maſz nieomylną pociechę ſwoię RejPos 327, 205v.

»medyk i lekarz« (1): Náoſtátek vćiecż ſię do modlitwy/ [...] poddáiąc záraz wſzytko pod rozſądek y wolą naprzednieyſzego medyká y lekárzá chorob twoich? Páná Bogá wſzechmogącego LatHar 579.

b) O człowieku, który naprawia wady i blędy w życiu społecznym i politycznym narodu (2): Gdyżeſćie wy ſą zmyſlácze kłamſtwá/ á ieſteſćie wy wſzyſcy lekárze niczemni [medici vani]. BibRadz Iob 13/4; (marg) Choroby Rzeczypoſpolitey. (‒) A ieſliśćie oſtrożni y mądrzy lekárze: naydźiećie ſześć ſzkodliwych chorob iey/ ktore iey bliſką śmierć (obroń Boże) vkázuią SkarKazSej 664a.

a. O Chrystusie uzdrawiającym w sposób cudowny (1): A chcąc Pan więtſzą ludzkość y łáſkę pokázáć Piotrowi/ ſzedł w vbogi dom iego [...]. A iſz na weśćie lekárzá niebieſkiego/ vćiekáć choroby zdomu miáły: ſtánął Pan Iezus nád łoſzkiem [...] kazał precż febrze SkarŻyw 597.

2. Człowiek sporządzający lekarstwa (2): Medicamentarius, Liekarz/ Aptekarz który gotuye lekárſtwá. Mącz 212d; Ungentarius, Który máśći cżyni y przedáye/ aptekarz/ lekarz. Mącz 503b.

Synonimy: 1. barwierz, chirurg, chirurgik, cyrulik, doktor, medyk; 2. aptekarz.