[zaloguj się]
[pdf]

MISTRZ (1456) sb m

mistrz (1454), (czes.) mistr (2), [mister]; mistrz: mistr BielKron (184:1; 370), Mącz (38:1; 234d).

-rs (5), -rzs (1).

Fleksja
sg pl
N mistrz mistrzowie, mistrze, mistrzewie
G mistrza mistrzów
D mistrzowi, mistrzewi mistrzóm
A mistrza mistrze, mistrz(o)w
I mistrzem mistrzami, mistrzmi
L mistrzu mistrzach, mistrzåch, mistrzoch
V mistrzu mistrzowie

sg N mistrz (512). ◊ G mistrza (183). ◊ D mistrzowi (79), mistrzewi LibMal (4). ◊ A mistrza (166). ◊ I mistrzem (133); -em (3), -ęm (1), -(e)m (129); -em OpecŻyw (2); -em : -ęm MurzNT (1:1). ◊ L mistrzu (7). ◊ V mistrzu ( (121). ◊ pl N mistrzowie (69), mistrze (2), [mistrzewie]; mistrzowie : mistrze RejWiz (1:1), BielKron (4:1).◊ G mistrzów (94); -ów (10), -(o)w (84). ◊ D mistrzóm (16); -óm (2), -om (1), -(o)m (13); -óm Mącz; -óm : -om SarnStat (1:1). ◊ A mistrze (41), mistrz(o)w StryjKron (2). ◊ I mistrzami (16), mistrzmi (6); -ami Prot, WujJud (3), ModrzBaz (2), NiemObr (3), PaprUp, WujNT (4); -mi KromRozm II RejZwierz, OrzRozm, OrzQuin, KochFrag; -ami : -mi SkarKaz (2:1). ◊ L mistrzach (1) ReszPrz, mistrzåch (1) ModrzBaz, mistrzoch (1) RejPos. ◊ V mistrzowie (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nauczyciel, wychowawca, duchowy przewodnik; wzór do naśladowania; magister Mącz, Calep, Modrz, Vulg; didascalus, formator iuventutis et morum, paedagogus, praeceptor, professor, rabbi Mącz, Vulg; doctor, gymnastes, paedotribos Calep; eruditor Vulg [w tym osoba dialogu (tylko BiałKat) (39)] (751): Czeſć ma być dawáná miſtrzowi á myotły ſye ma być bano. March1 A3v [idem March3 *V2]; Smieię ſie z Miſtrzá głupiego/ Ktory ćię nie náucżył tego. BierEz Cv, C2, D4; bo rodziczowie tilko przyrodzenie dawaią, ale miſtrzowie cznoty y dobry żywot. BielŻyw 89; March3 V2; RejKup n5v, y4; KromRozm I M4v; MurzHist Tv; MurzNT 37v; KromRozm II v2v; Naprzod w wielkiey ſrogośći chowáią nas mátki/ Potym vcżąc miſtrzowie wyłożą ná iátki BielKom E4, E3; RejWiz 80; NIechay was nie wiele miſthrzow [magistri; náuczyćielmi WujNT] bywa Leop Iac 3/1; OrzList b3; Bo od Miſtrzá pámięta/ co więc ſłychał żacżek. RejZwierz 86v; OrzRozm M; BielKron 465v; GrzegRóżn D3; dla ktorey przycżyny Wolićie do Włoch/ ábo do Niemiec ſłać ſyny/ Maiąc ſwe ſzkoły doma/ [...] Zdadzą ſię wam podobno proſtacy miſtrzowie KochSat B3; Formator, Xtałtownik/ też miſtrz/ albo Pedagóg Mącz 134b; Melius est habere praeceptorem promotum, Lepiey yeſt mieć miſtrá takowego któremu Tituł miſtrzowſtwá dano Mącz 234d; Vt pueris olim dant crustula blandi Doctores Elementa velint ut discere prima, Iáko pochliebuyący miſtrzowie pod czás nieyákie ſmáczne kąski dáyą dźieciam/ nęcąc ye do ſzkoły. Mącz 262c; Pendere poenas magistro, Wziąć chłoſtę od miſtrzá. Mącz 288c, 163b, 188b, 234d, 264d, 373b, 395c, 481d; Niebądźćie hárdźi ſwym Zakom Miſtrzowie MączKoch; OrzQuin Mv; bo z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę/ s kſiędzá biſkup/ á z vcżniá miſtrz GórnDworz Kk4v, C2, E5, E6v, Ff2v; VCZEŃ. Miſtrzu/ co czyniąc Wieczny Zywot mogę otrzymáć? MISTRZ. Ieſli chceſz do Wiecznégo Zywotá wnidź/ choway Przykazánié BOżé BiałKat 1, 11, 13, 13v [2 r.], 16 [3 r.], 23v (40); Nie gniewa ſie Miſthrz ná dziecię/ á wżdy mu cżáſem miotełką wytnie RejZwierc 76v; Iáko y miſtrz gdy komu dziatki nadobnie wychowa/ cnoty pomierne y piękne obycżáie w nich poſtánowi RejZwierc 99v, 52v, 97v, [233]; RZymiánie [...] ſtáráiąc ſie pilnie o Rzecżpoſpolitą/ zwłáſzcżá w rzecżách Rycerſkich/ dawáli ná ćwicżenie młode ludźi thym Miſtrzom/ ktorzy tę ſpráwę vmieli BielSpr 1, 4; CzechRozm 257; Bo nietylko iż wiele ludzi [...] iuż z Páná Chriſtuſowey Owcżárni wyſzło/[...] á ktemu ieſzcże niemáły pocżet miſtrzow złych ſobie przyięło/ ku ſwych vſzu lubośći KarnNap ktv; niechayby do tego [biegania, skakania, szyrmierstwa] vżywáli miſtrzow [magistris]/ ktorziby Rzecżypoſpolitey koſztem ná to mieli być chowáni. ModrzBaz 110v; Ktorzi ſtudenći/ áboby byli poſyláni do Akádemiy/ áboby ſię w tychże klaſztorzech vcżyli v Miſtrzow [a magistris] ná to náiętych. ModrzBaz 131; Maćie tedy o to ſtáránie cżynić/ áby miſtrzom słuſzne zapłáty były náznácżone ModrzBaz 134, 12, 67v, 128v, 134; SkarŻyw 570, 573; gdy oto ći ludźie/ nie cżuiąc ſię/ rozmáitych Miſtrzow/ ktorzyby im wiárę ſtánowili/ ſzukáć muśieli NiemObr 134; Miſtrżá nie máſz ná świećie/ ktoryby nas vczył/ iáko poznáć/ co ieſt ſpráwiedliwe/ á co nie. GórnRozm Fv; Dictata – Rzecz ktorą powiedą miſtrz do piſsanią ſwoim vczniom. Calep 320a, 467b, 627b, 745a; LatHar ++5; WujNT 98 marg, Iac 3/1, k. Aaaaaav; SarnStat 205, 207; SkarKaz 81a, 155a; GosłCast 5.

mistrz czego (7): HistAl B2; Mącz 228b; rozumieymy/ że ſzkolny ſtan ieſt nacudnieyſzy y rzecżam ludzkim naypożytecżnieyſzy/ ktory nam ták wiele miſtrzow dobrych náuk ſpłodźił ModrzBaz 130v; tám máiąc doſkonáłych cnot miſtrzá Niluſa/ Grecżyná/ do iego nog vpadł SkarŻyw 353, 51, 471. Cf »mistrz szyrmierstwa«.

mistrz komu do czego (1): [św. Antoni] wielki miſtrz wſzytkim do cnoty y miłośći Boſkiey SkarŻyw 58.

mistrz na co (1): ále nigdy miſtrzá ná táki żywot niemáiąc/ zdobrą tyle wolą ſam ſię ná on trudny ſtan puśćił SkarŻyw 570.

mistrz w czym (3): RejWiz 185v; gdy podroſł/ ziednáłá mu [Mojżeszowi] miſtrze dobre w náukach rozmáitych BielKron 28; SkarŻyw 62.

mistrz czyj [w tym: pron poss (29), G sb i pron (21), ai poss (2)] (52): SOcrates mędrzec Attenſki [...] Archelauſow vcżen był á Platonowym miſtrzem BielŻyw 44, 34, 72, 142; kazał piſáć liſt do Olimpiey mátki ſwey do Ariſtoteleſa miſtrzá ſwego [praeceptori suo] HistAl M7, A8v, I4v, K2, N2; KrowObr 122v; lud ktory ieſt w Ieruzálem y w Zydowſkiey źiemi/ y Senath/ y Iudas/ Aryſthobolowi miſtrzowi Ptolomeuſá Krolá [magistro Ptolemaei regis] [...] wſkázuią pozdrowienie Leop 2.Mach 1/10; BibRadz Matth 10/25; Był ten Kálimach rodem z Włoch z miáſtá Florencyey/ człowiek vcżony/ Miſtrz Krolá Olbráchta BielKron 399, 87, 127v, 145, 279v; Gdiż młodzieucżykowie naſzy [...] dla wielkiey roſkoſzy lenią ſię vcżyć/ y ieſzcże záledwie odczyczkowáni/ ſromáią ſie miſtrzow ſwoich posłuſzni być KwiatKsiąż E4; Mącz 178c; Prot A2; HistRzym 13v; RejZwierc 214v; BielSpr 42v; ModrzBaz [16]v, 132v; KochPs 183; bo ſam ná ſobie grzech zwyćiężywſzy/ dopiero innych miſtrzem zoſtáć miał SkarŻyw 249, 59, 62, 74 [2 r.], 166, 250 [2 r.], 332, 570, 573; NiemObr 47, 147; ReszHoz 128; Phil I4v, K; LatHar 203; WujNT 98, 164, Matth 10/25, Luc 6/40, Rom 2/20; Ieſli świecki mędrzec ná złego vczniá pátrząc/ miſtrzá iego bić y káráć kazał SkarKaz (3, 42a, 120a. Cf »mistrz w klasztorze«.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem [w tym: imię + mistrz (20), mistrz + imię (7)] (27): BielŻyw 34, 72; HistAl A8v, M7, N2; Leop 2.Mach 1/10; GOSPOD. Gdym był w Wenecyey miałem Miſtrzá IOAnnem Baptiſtam Egnatium, Oratorá y Hiſtoryká wielkiego OrzRozm N2, P3v; Senekę zacnego y vcżonego mężá Rzymiániná miſtrzá ſwego [Nero] iádem zábić chciał BielKron 145, 87, 396v, 399; GórnDworz G4; BielSpr 42v; ModrzBaz [16]v; SkarŻyw 59, 62, 332, 353, 459; NiemObr 47; PaprUp B4v [4 r.]; Phil I4v; Bo ten ziednocżenia tego pożytek położył Ireneus ś. [...] y przeſławny on Hiláryus/ miſtrz ś. Marćiná LatHar 203.

W połączeniach szeregowych (10): BielKom E3; Nád to ieſzcże/ ony oycámi zowiemy/ ktorych opiece/ wierze/ dobroći y mądrości inſzy ludźie poleceni bywaią: iákowi ſą opiekunowie y ſpráwcy/ náucżyćiele/ y Miſtrzowie KuczbKat 305; ModrzBaz 12v, 75v; NiemObr 115; weijrzimi w Regiſtra [Akademijej Krakowskiej] co za Profeſori co za Bakalarze co za Miſtrze [...] wſpominaya circa annum 1456. PaprUp B4; á téy wolnośći Doktorowie/ Miſtrzowie / Kollegiaći [doctores, magistros et collegiatos JanStat 221] máią ſie ná wieczné czáſy trzymáć y brónić. SarnStat 205, 205; SkarKaz 120a, 275b.

W przeciwstawieniach: »mistrz ... uczeń (4), towarzysz« (5): Temu kto chce ſłucháć á powolen być/ kłádę ſie przed oczy/ Miſtrzem być niechcę/ towárzyſſem być obiecuię Leop *B4v, *B2; nie iáko vcżniowi ále iáko miſtrzowi odpowiem CzechRozm 59; GórnRozm D4v; SkarKaz 608a.

W porównaniach (8): KrowObr 122v; BibRadz Matth 10/25; iáko pſzcżołá latáiąc to tám to ſám z rozmáitych kwiatkow miod zbiera/ thák theż y moy Dworzánin od co naylepſzych miſtrzow/ przyſtałość tę/[...] wybor/ á co naychwálebnieyſze ſztuki/ niechay krádnie. GórnDworz E6v, Ff3; RejPos 15v; RejZwierc 13v; Doſyć vczniowi áby był iáko miſtrz iego [Sufficit discipulo ut sit sicut magister eius] WujNT Matth 10/25, Luc 6/40.

W charakterystycznych połączeniach: mistrz głupi, mądry, miły (2), nalepszy (2), nawiętszy, osobliwy, prawy (2), przyjemny (2), sławny, zacny, zły (3); mistrz uczący (ktory uczył, uczy, nauczał) (5); mistrz (dobrych) nauk (2), dobrych obyczajow, doskonałych cnot, do cnot i miłości boskiej; mistrze czynić, kreować; mistrza naśladować; od mistrza wziąć chłostę, odstać [= odstąpić]; u mistrza uczyć się; być podobnym mistrzowi; kogo mieć za mistrza.

Przysłowia: Pilnoſć czyni miſtrzá przyiemnego. March1 A4 [idem] March3 V4v.

Kto nigdy vcżniem nie był, też miſtrzem nie będzie. BielŻyw 169; KromRozm I Av.

Vczniu Miſtrzá nie vcz [...] to ieſt/ Ty ogónie głową nie bądź OrzQuin F2.

Zwroty: »dać [kogo, komu] za mistrza« [szyk zmienny] (2): pocżnie iego [ojca] prośić/ áby iey racżył thego zá miſtrzá dáć/ ktorego w nagłośći ſwey/ głowy prośiłá HistRzym 13v; ModrzBaz 14v.

»przechodzić, mało nie przechodzić mistrza« = przewyższać mistrza swymi umiejętnościami [szyk zmienny] (1:1): kthoregom mowił być iáko vcżniá/ widzę że przechodzi miſtrzá [videtur excedere magistrum] HistAl D8v; SkarŻyw 201.

Wyrażenia: »cielesny, (i) widomy mistrz« (2): Bo ludźiom w ćiele bez ćieleſnego y widomego miſtrzá być/ nie ieſt podobno/ gdyż P. Bog ták ich náuczáć y rządźić niechćiał/ iáko Anyoły duchem ſámym y niewidomie. SkarKaz 206a, 206a marg.

»dobry (a. najlepszy) mistrz« [szyk 4:3] (7): BierEz C3v; BielKron 28; [potrzeba] áby [dworzanin] wcżás vcżyć ſie káżdey rzecży pocżął/ á nie v ledákogo ále práwie s pocżąthku/ v czo naylepſzych miſtrzow GórnDworz E6, E6; Przetoby dobrze áby ſie iey [sprawy puszkarskiej] y Mniſzy w Klaſztorzech vcżyli/ [...] przyſadźiwſzy do nich miſtrze dobre BielSpr 22v, 28; ModrzBaz 12v.

»doskonały mistrz« (1): Bo y to ná doſkonáłego miſtrzá zależy/ nye wſſyſtkyego rázem vczyć: Ale po troſſe: á wyedźyeć co ſye w kogo wleye. KromRozm II f2.

»w duchu mistrz« = mistrz duchowy (1): zá rádą ſwoich w duchu miſtrzow/ wſzytki Cżártowſkie śieci potárgał. SkarŻyw 74.

»dziecinny mistrz« (I): Paedagogus, Dźiećinny miſtrz/ náucziciel/ pedágóg. Mącz 272c.

»mistrz w klasztorze« (1): dowiedział ſię on Miſtrz iego w klaſztorze/ iſz ieſt więzniem Chryſtuſowym. SkarŻyw 75.

»mistrz (Krakowskiego) Kolleijum, Universitatis Krakowskiej« = magister universitatis Cracoviensis JanStat (3:1): Tegoż też cżáſu Ian s Kántow Miſtrz Krákowſkiego Kolegium vmárł BielKron 396v; RejZwierc 13v; SarnStat 205 [2 r.].

»nieomylny mistrz« [o własnym ojcu] (1): [Skanderbeg mowił] Thyć ſą moy miły ſynu przykazánia y vſtáwy/ ktorych mię też moy miły oćiec vcżył nie omylny Miſtrz BielKron 250.

»szkolny mistrz, w żakowskiej szkole, na szkole« = ludi magister Murm, BartBydg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; moderator ludi (a. ludimoderator) Mącz, Calag; paedotriba BartBydg, Cn; praeceptor, scholae magister Modrz; magister litterarius, moderator iuventae Cn [szyk 11:8] (17:1:1): Ludimagister eyn ſchulmeiſter Skolny miſtrz Pedotriba idem. Murm 178; BartBydg 84, 110; Ná Miſtrzá ſzkolnego ten vrząd [pisarza] wkłádáią GroicPorz ev; Miſtrz ſzkolny wyſzedł s panięty/ ktore vcżył BielKron 119v, 119v marg, 238v; Abowiem to nieprziſtoi [...] yżeby miſtrz w żakowskiey ſzkolie miał w koronie/ albo wpodbitey ſobolami ſzácie ſiedzieć KwiatKsiąż Q; Mącz 198d, 204b, 228b; ná ten nieporządek pátrzyć niemogę/ gdy widzę/ áno miſtrze ſzkolne [scholae magisstros] práwie zá nie máią ModrzBaz 134, 130, 131v [2 r.]; Calag 427a; Calep 467b, 616a; ſkázuiemy: áby Ordinarii locorum nie tylko przy Tumſkich kośćiołách/ ná ſzkołách Rectory/ Miſtrze [magistros JanStat 224] mieli/ y chowáć roſkazáli: ále też po miáſteczkách więtſzych y mnieyſzych niech Bákáłarze będą SarnStat 199.

»mistrz szyrmierstwa« (1): ktory miſtrze ſzyrmierſtwa do Rzimu wezwawſzy/ nauki tey vwiárowánia y zádawánia ran/ álbo ſztychow/ w namiećiech kazał naucżáć KwiatKsiąż O.

»śrzedni mistrz« (1): Spráwy Rycerſkie piſał Homerus [...] y wiele innych/[...] piſáli tylko tym ktorym to ku znáiomośći y wiádomośći przychodźi/ to ieſt/ iákoby Miſtrzowie dobrzy śrzednim Miſtrzom/ dobrze świádomi/ mniey świádomym BielSpr 28.

»mistrz uczony« (1): iż to ták dobrze będzie vmiał wykręćić/ iáko wierę nánaucżeńſzy Miſtrz w Kollegium. RejZwierc 13v.

Szeregi: »mistrz albo (i) bakałarz« (2): Na więtſzé ſzkoły Miſtrzowie y Bákáłarze [magistri et baccalaurei JanStat 223] niech będą bráni. SarnStat 199, 198. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»doktor, (i) mistrz« [szyk 4:4] (8): Mącz 119d; [Jagiełło Władysław] Academia Crakowſka zalozel/ [...] potem po Doctori y po Miſtrze az do Pragi ſlal. PaprUp B4; Alećby tákże mogli zgánić y ś. Páwłá/ że ſię też názywa Miſtrzem y Doktorem Pogánow WujNT 98, 98; SarnStat 204, 205, 322 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»mamka i mistrz« = nutrix et magister Modrz (2): Iáko tedy/ gdy się kto ná ten świát rodźi/ y mámki y miſtrzá potrzebuie/ zá ktorych pomocą y ſtáránim byłby wychowan/ á w vmieiętnośći y w dobrych náukáeh wyćwicżon KuczbKat 130; ModrzBaz 75v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mistrz, (a, abo i) (na)uczyciel« = doctor et magister Modrz [szyk 12:4] (16): KromRozm III H4v; Grammaticus, Grámmátyk/ to yeſt/ miſtrs náucziciel który dobrze vczony yeſt w którym yęziku Mącz 148b; Moderator iuventae [...] Miſtrz á vczycieł dobrych obyczáyów. Mącz 228b, 36d, 85c, 87d, 134b, 172d, 204a; rzecż iáwna ieſt/ iż potrzebna záwżdy była ku doſtąpieniu żywotá wiecżnego/ wierna praca vcżycielá álbo miſtrzá práwego KuczbKat 1; ModrzBaz 15, 129v; Calep 321a, 338a, 830a; WujNT 792.

»nauka i (ani) mistrz« (3): W káżdey iney rzecży/ [...] náuká/ y miſtrz náleść ſie może/ ále czo ſie thycże trefnośći/ wtedy iáko náuki/ thák y miſtrzá nie máſz áni było: bo ſie s tym cżłowiek vrodzić muśi GórnDworz N7v, N7v.

»mistrz (chrześcijański a. w duchu) i ociec (a. ojcowie) (święci)« [szyk 3:2] (5): Oycow świętych y Chrześćijańſkich miſtrzow przykłádem będą cżęſto Plebani mieyſce to przypomináć. KuczbKat 325; ModrzBaz 14; SkarŻyw 334; Nie wielkali to ślepotá/ obieráć ſobie miſtrze y oyce/ przećiwko náuce páná Chriſtuſowey NiemObr 132; ieden ieſt práwy Miſtrz y Oćiec náſz: áczkolwiek y drudzy ná źiemi ſą też oycámi y miſtrzámi náſzymi. WujNT 164.

»opiekunowie mistrzowie« (1): Opiekunowie Miſtrzowie. KuczbKat 305 marg [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mistrz i pan« (1): rożnych Miſtrzow/ od ktorychby ſię vcżyć: y obcych Pánow/ ktorymby ſumnienie ſwoie poddáć mieli/ áni ſzukáią/ áni przyimuią. NiemObr 180.

»pastyrz a mistrz« (1): Abowiem páſtyrzow á miſtrzow może wyele być/ á nád wſſyſtkimi yeden zwirzchny KromRozm III M2v.

»preceptor a mistrz [nad czym]« (1): Classi scholasticae praeesse, Preceptorem á miſtrzem być nád yedną częśćią zaków. Mącz 56a.

»mistrzowie i przełożeni« (1): Chćiał też Pan IEZVS [...] áby nie wſzytkim rozumienie bozkie było otwárte: ále ſámi miſtrzowie y przełożeni/ od ktorychby ſię drudzy vczyli/ áby ie w ſwoim ſkárbie y zámknieniu mieli. SkarKaz 80b.

»do szkoły, do mistrzow« (1): poſyłáią ie [dzieci] ábo do ſzkoły do dobrych Miſtrzow [in ludos literarios mittant ad magistros JanStat 48]/ ábo do dworow wielkich Pánow ModrzBaz 12v.

»(tak) mistrzowiei (jako) uczniowie; mistrz z uczniem« [szyk 4:1] (4:1): Rozmówce/ MISTRZ Z VCZNIEM. BiałKat 1; ModrzBaz 128v, 131, 134; Slepi wodzowie ślepych: w pádną poſpołu Miſtrzowie y vcżniowie do iednego dołu. KlonWor 47.

»mistrz i (a) wodz« [szyk 2:1] (3): RejPos 180v; ktorzy świát opuſzcżáiąc/ Piotrá zá wodzá ſobie y miſtrzá cnot wielkich obieráli SkarŻyw 471; ReszPrz 101. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »przez mistrza« (1): Alexander tedy gdy był we dwunaſcie láth sſtał ſie [...] mądry y roſtropny/ bowiem ſie iuż był náucżył zupełnie wſzyſtkich dobrowolnych nauk przez miſtrzá ſwego Ariſtoteleſa y Caſtora. HistAl A8v.

»pod mistrzem« (4): iákoż o tym Páweł s. piſze/ bylibyſmy pod zakonem iáko pod miſtrzem/ niżli náſzá wiárá przyſzłá/ byliſmy ſtrzeżeni pod nim. BielKron 13v.

~ Zwrot: »w nauce brać pochop, uczyć się, wćwiczyć się pod [jakimś] mistrzem« [szyk zmienny] (1:1:1): Multum promovi sub eo praeceptore, Wielmi ſie wćwiczył pod tym myſtrzem. Mącz 234c, 221b; Wnáuce brał prętki pochop pod onym ſławnym miſtrzem Ianem Spoletanie SkarŻyw 459. ~

W przen (24): Mądrość ieſt miſtrz ná ſwiecie/ bo káżdego vcży BielKom C3; Cznotá śilny miſtrz. RejWiz 3v, 56, 150, Cc4; RejZwierz 63v; GrzegRóżn A2; Wielki to fortel ná złe przyrodzenie/ Dáć mu zá miſtrzá poććiwe ſumnienie. RejZwierc 223v, 238v; vcżyłem czegom ſię ſam náucżył/ nie ſam od śiebie/ áni z ſwey dumy/ ktora ieſt złym miſtrzem: ále od zacnych kośćielnych mężow. SkarŻyw 142; CiekPotr 16.

mistrz czego (3): wſzythko to zwycżay/ vcżyni/ ktory ieſt miſtrzem káżdey mowy. GórnDworz F6v; ModrzBaz 15, 70.

mistrz czyj [w tym G sb (2), pron poss (1)] (3): dáiąc mieyſce napirwey vcżćiwey Stárośći/ y iey miſtrzowi Mądrośći. BielKom kt, B; PRzeſtań Dźiwaku [do Odmieńca] wſzák [...] Ieſzcze Sátyr nie wytchnął twoy Miſtrz známienity. Ty nową woynę wſzczynaſz ProtBaz E2.

W połączeniu szeregowym (1): Poſt ieſt vſpokoienie duſz náſzych/ ſtárym vcżćiwość/ młodym náucżyćiel/ powśćiągliwym miſtrz SkarŻyw 92.

W przeciwstawieniu: »mistrz ... żacy« (1): naydźiećie to iáwnie/ że dźiśieyſzych czáſow Hoſius Kárdynał w ſzkole Krześćijáńſkiey Miſtrz/ á żacy ſą drudzy. OrzRozm P3v.

W porównaniach (3): Mieyże tedy záwżdy ná bacżeniu tego ták ſrogiego kátá á zábijácżá ten zakon piſány/ á niechay záwżdy przed ocżymá twymi będzie poſtáwiony iáko Miſtrz z miotłą RejPos 180; RejZwierc 223v; WujNT 656.

Przysłowie: Bo ſpráwá dniá wcżoráyſzego Miſtrzem ieſt v dziſieyſzego. RejZwierc 232v.
Wyrażenia: »mistrz dziecinny« (1): Choć zakon dány był do czáſu/ iáko miſtrz dźiećinny WujNT 656.

»mistrz Karność [os. dram.]« (1): Porucżam to miſtrzowi kárnośći/ Ktory ſądzi młodych ludzi złośći BielKom E2v.

»w szkole mistrz« (1): OrzRozm P3v cf W przeciwstawieniu.

Szereg: »wodz i mistrz« (1): Bo dla tego rozum z łáſki Bożey ieſt ludźiom dan/ áby był wodzem y miſtrzem [dux et magistra] żyćia ludzkiego. ModrzBaz 70.
α. Założyciel sekty religijnej, kaznodzieja innowierczy [w tekstach pisarzy katolickieh niekiedy pogard. lub iron.] (83): Cżego ſie na Zwingliuſzowę/ y ná inych bontownych miſtrzow náukę łácno dowieść może WujJud 33v, 65, 216v, 256v, LI4; á przypátrzywſzy ſię z kożdey miáry tym to kácerſkim báłámuctwom/ naprzod od iákich Miſtrzow/ tá nowa náuká wyſzłá/ iż od żydow/ Turkow/ kácerzow ReszPrz 91; Bo tám káżdy [u heretyków] chce miſtrzem być: y ieden ták/ drugi inák vczy. WujNT 97; Początek wſzyſtkich odſzczepienſtw ieſt przyſtawánie do oſobnych miſtrzow. WujNT 578 marg, 97 [2 r.], 815; odſtąpili od iednego kápłáńſtwá/ y iednego ołtarzá/ y náczynili ſobie tyle wiar ile miaſt/ y tyle bogow ile miſtrzow. SkarKaz 40b, 81b, 118b.

mistrz czego (5): Co y ſam miſtrz narodu ich/ pierwſzy odſtępnik ſzátáńſki/ rad nie rad wyznáć w iednym kazániu ſwym piſánym muśiał. SkarKazSej 688a. Cf »mistrz nauki luterskiej«, »nowej nauki mistrzowie«, »mistrz sekty [czyjej]«, »mistrz [jakiej] wiary«.

mistrz czyj [w tym: pron poss (34), G sb i pron (5), ai poss (1)] (40): KromRozm I B2v, O4v; Ale to błąd/ yákom wyſſſſey wywyodł/ ktorego yuż y Lutheranowye z miſtrzem ſwym odſtąpili KromRozm III E7v, K3v; BielKron 165; BiałKat 118v; WujJud 36, 37v, 39, 45, 64v (22); przyſzłá teſz zá ſwym miſtrzem wielka rotá Heretykow SkarŻyw 545; ReszPrz 61, 63, 64, 90; Arius ieſt Miſtrzem Arianow/ Luter Luteranow/ Kálwin Kálwiniſtow. WujNT 97; Bo iáko ſię haeretykowie/ Photiniany/ Ariany/ Nowáciany/ [...] od miſtrzow ſwoich názywáią WujNT 579, przedm 26, s. 31, 579 marg; SkarKazSej 686b, 699b.

W połączeniu z imieniem [w tym: mistrz + imię (7), imię + mistrz (5)] (12): miſtrzá ſwego Lutrá ze wſſyſtkimi yego vcznyámi/ bá y ſámego ſyebye potępya. KromRozm I 04v; BielKron 165; Chwałá Bogu/ żeśćie y w tym Miſtrzá wáſzego Lutrá odſtąpili WujJud 109, 64v, 138, 165, 247v, 256, 262v; Tákże Trynitarze wſzyſcy/ z Miſtrzem ſwym Serwetuſem bluźnią y háńbią Troycę świętą ReszPrz 90, 64; Gdyż poprawdźie [ewanjelicy] nie Ewángeliey/ ále mozgu y widzenia ſwego/ ábo miſtrzow ſwoich/ Lutrá/ Kálwiná/ Serwetá ábo Ariuſzá mocno ſię trzymaią. WujNT 26 przedm.

W przeciwstawieniach: »mistrzowie ... Chrystus (2), doktorowie święci, Duch święty, namiastek Chrystusow, Zbawiciel« (6): KromRozm I E2; WujJud 65v; Haeretycy nie od Chriſtuſá, ále od mistrzow ſwych nazwiská miewáią. WujNT 579 marg; nie ieſt imię [papieżnika] wzięte od iákiego miſtrzá nowego [...] ále od namiáſtká Chriſtuſowego WujNT 444, Yyyyy4v; WysKaz 19.

W charakterystycznych połączeniach: mistrz buntowny, kłamliwy, niepewny, nieprawdziwy; mistrz nieprawdy, pinczowskiej wiary; mistrza bluźnierstwo (2), nauka, wykłady; mistrza (nie) odstępić (3), opuścić, potępiać, trzymać się [= być jego zwolennikiem]; trzymać z mistrzami [= myśleć jak oni]; do mistrza przystawać; od mistrza się nazywać (a. nazwisko mieć) (2); mistrzowi wierzyć.

Wyrażenia: »dzisiejszy mistrzowie« (2): To śiedzenie Páńſkie w niebie nie ták ſię rozumie/ iáko dźiśieyſzy miſtrzowie wykłádáć chcą. SkarKaz 243a, 417b.

»heretyccy mistrzowie« (1): Haeretyccy miſtrzowie czynią ſię Chriſtuſámi. WujNT 103 marg.

»mistrzowie kacerscy« (1): Ale to naprzećiw kácermiſtrzom mowi (marg) Miſtrzowie kácerſcy. (‒) WujNT 792.

»mistrz nauki luterskiej« (1): To trzeći Miſtrz náuki Luterſkiey Máchomet. ReszPrz 44.

»nowej nauki mistrzowie« (1): iáko my bárzo ſłuſznie v nich/ iáko nowey náuki miſtrzow/ tego ſię vpominamy. SkarKaz 241b.

»nowy mistrz (fałszu) [w tym pl (9)]« [szyk 6:4] (10): iż wyele bogoboynych á proſtych ludźi/ [...] ácz nye ſą ku onym nowym miſtrzom y náukam ich ſkłonni/ yednák w nyektorych rzeczach/ [...] w nyeyáką wątpliwość/ ſye vwodzą KromRozm II a2; WujNT 31, 444; komuż tu więcey wierzyć będźieſz chćiał cżłowiecże/ [...] Zbáwićielowi náſzemu/ cżyli tym nowym miſtrzom fałſzu. WysKaz 19, 18; Z drugiey ſtrony dźiśieyſzy miſtrzowie nowi/ Kálwinowie/ Lutrowie/ Nowochrzczeńcy/ winni vkázáć cudá y iemi náuki ſwoiey potwierdźić. SkarKaz 417b, 350a, 455a, 578a, 606b.

»mistrz sekty [czyjej]« (1): Kálwiniſtowie [mają przekład Nowego Testamentu] Brzeſki/ tákież z przydátkámi miſtrzow ſekty ſwoiey WujNT przedm 2.

»mistrz [jakiej] wiary« (1): Zdechł Ian Láſki Miſtrz Pinczowſkiey wiáry OrzList h3v.

»wszeteczny mistrz« (1): ále day Boże/ áby wſzetecżne Miſtrze opuśćiwſzy/ do Doktorow świętych w cale ſie nákierowáli. WujJud 65v.

Szeregi: »mistrzowie i bakałarze wittemberscy« (1): Miſtrzowie y Bákáłarze Wittemberſcy/ w iednych kſięgách ktore Grundleſt [lege: Grundfeſt] názwáli/ przypiſuią to Iacobo Andreae Smidelino, iż áni o niebie/ áni o piekle nic więcey trzyma/ iedno iáko w Tureckim Alkoránie/ álbo w żydowſkim Tálmudźie nápiſano. ReszPrz 90.

»mistrzowie [czyi] i doktorowie święci« (1): cżyli im iuż ták wolno y Miſtrzámi ſwemi/ y Doktory świętymi po ſwey woley brákowáć/ á ná ſwey właſney dumie przeſtáwáć? WujJud 65v.

»mistrz, (i, ani) minister« [w tym pl (4)] (5): y żadnego ieſzcże Miſtrzá áni Miniſtrá nie mieli/ qui sibi constaret, ktoryby to dźiś co wcżorá/ to ſiedząc co ſtoiąc piſał y vcżył. ReszPrz 54, 61; Ale v Haeretykow tyle ieſt Miſtrzow/ ile Miniſtrow. WujNT 97, Yyyyy4v, Aaaaaav.

»mistrz i (abo) (na)uczyciel« (2): WujJud 262v; Tu maſz właſne y oſobne opiſánie ábo znáki haeretyckich y odſzczepieńſkich miſtrzow ábo vczyćielow. WujNT 462.

»(fałszywy) prorok i (a) (kłamliwy a. nieprawdziwy) mistrz« (3): gdyż ſye w ich żywoćye y náuce nye duchá ſwyętego/ ále przećiwne yemu fáłſſywych prorokow y kłamliwych miſtrzow owoce okázuyą. KromRozm I E2, D2v; WujJud 64v.

»rotman mistrz« (1): (marg) Heretykowie dźiśieyſzy śiłá kroć náukę ſwą y trudnice odmieniáią. ( —) iáko Nowokrzczeńcy z ſwym Rotmanem Miſtrzem/ iáko Mathias Flaccus Illyricus z ſwoimi ſurowemi Luterany. BiałKat 118v.

»mistrz i uczeń (a. uczniowie); mistrz z uczniami« (2;1): KromRozm I 04v; ReszPrz 61; Toż v nich [u heretyków] miſtrz co y vczeń/ y owſzem wſzyścy vczyć chcą/ á nikt ſłucháć y poſłuſznym być [...] niechce. SkarKaz 608b.

a. O Chrystusie [w tym: w V sg (77)] (354): Tym cżaſem zwolenicy iego ſwięteé miloſci proſili rzekątz: Miſtrzu iedz. OpecŻyw 50; Tu vznatz możemy piecżolowanié miſtrza dobrégo o ſwych vcżnioch OpecŻyw 174v, 39, 51, 59v, 63, 67 (15); A oni mu powiedźieli/ Rabbi (co ćię wykłada miſtrzu [quod dicitur interpretatum, magister] (marg) vczycielu (–) MurzNT Ioann 1/38 [przekład tego samego tekstu Leop], Matth 22/36, Mar 12/14, 19, Luc 18/18, 19/39, 21/7, Ioann 20/16; Ták ſye y Páweł S. miſtrzá wtym náſláduyąc/ przećiw Coryntczykom y żydom záchował KromRozm II f2, f2; Iżebyſmy ſię więcey nád miſtrzá będąc zwolenniki iego niedomyſláli: Przetho ſię teſz Ianowi Swiętemu w Iordanie rzece okrćić dał KrowObr 46, 122v; rzekli do niego: Miſtrzu [rabbi]/ y kiedyżeś thu przyſſedł Leop Ioann 6/25, Matth 22/16, 24, 36, 26/18, 25 (15); BibRadz Mar 4/38, 10/51, 11/21, Luc 5/5, 8/24, 18/18, 22/11, Ioann 4/31; Thákże gdy ono był zwan Miſtrzem dobrym Kryſtus GrzegRóżn D2v; Prot Cv; Náucżycielu/ wiemyć my żeś thy od Bogá przyſzedł Miſtrzem. RejPos 151, 152 [2 r.], 153v, 208, 209, 211v (19); Ná ktorych [szkół Salomonowych] mieyſce náſtąpiłá Szkołá Chriſtuſowá: ktory y ſam miſtrzem názwan [et ipse magister appellatus]/ y vcżnie miał wybráne ModrzBaz 128v, 119, 128v; SkarŻyw 383, 596; Ktory [kamień] do drzwi przywálono Kiedy miſtrzá w grob włożono MWilkHist G4, H3, L3v; CzechEp 234; Vcżniowie to iego [Chrystusa] ſą/ y ſłudzy prawdźiwi/ ktorzy ná náuce Miſtrzá/ y roſkazániu páná ſwego przeſtawáią NiemObr 180; LatHar 690, 691, 693, 705, 708, 716; WujNT 81, Matth 26/18, 25, Mar 10/51, 14/45 (12); SkarKaz 206b; KlonWor **2.

mistrz czego (14): MurzNT Matth 11 arg; Cżemuſz nie mowią iáko Miſtrz iedyny Kośćiołá Bożego Kryſthus náucżył GrzegRóżn G3v; RejAp 77; RejPos 70; CzechRozm 11v; SkarŻyw A4v. Cf »mistrz doskonałości wszelkiej«, »mistrz wszytkie mądrości«, »mistrz narodow«, »mistrz szczyrej prawdy«, »mistrz (wszytkie) pokory«, »mistrz a gospodarz«.

mistrz w czym [= gdzie] (2): Ieden miſtrz w kośćiele Kátholickim WujNT 97 marg, Aaaaaav.

mistrz czyj [w tym: pron poss (92), G pron (6)] (98): O Iudáſſu przeklęty/ ij s kąd ci takowá okrutnoſtz/ ijżes za tako malé myto przedál miſtrza twégo OpecŻyw 85; O naſz mily miſtrzu niechodzże więcey do Ieruzalem OpecŻyw 71, 82, 83, 85, 86v, 90v (30); KromRozm I 12; MurzNT Matth 9/11; KromRozm II b4v, e, g2, m, t4v, yv; Apoſtołowye z náuki miſtrzá ſwego páná Kryſtuſá/ y nádchnyenim duchá S. zebráli ná krotce nyeyáką ſummę wyáry KromRozm III C3v, B7, D3v, M2v; A ſtáray ſie ábyś ni w cżym nie wzgárdzał [...] ſwiętey náuki Miſtrzá ſwoiego. LubPs A5v, gg2; KrowObr 6; Cżemuż to z grzeſſniki y ziáwno grzeſzniki miſtrz wáſz [magister vester; Náuczyćiel wáſz WujNT] iada? Leop Matth 9/11, Mar 14/45; ábowiem on ieſt Miſtrz náſz/ ćichy á pokornego ſercá/ ieſt wzorem nam/ od ktorego ſię mamy vcżyć ſpoſobu dobrego żyćia na świećie. BibRadz *7, *4, Matth 17/24; GrzegRóżn D3; RejPos A5, 70v, 170, 173, 324; RejZwierc 97; WujJud 105v; CzechRozm 83v, 225, 230, 235, 237, 240, 268v; naywięcey godźi ſię/ áby my/ ktorzi ieſteſmy niebieſką náuką nápoieni/ rozmyśláliſmy w ſercu przykazánie miſtrzá náſzego ModrzBaz 77v, 30, 67v; Pietrze [...] Chćiałeś być ná wzor miſtrzá twego vkrzyżowány SkarŻyw 595, 211, 384, 497, 596, 599; MWilkHist Cv, C3, C3v, G4, L2; CzechEp 66, 70, 208, 326; ArtKanc D9v; Ten [Nikodem] przyſzedł do Ieſuſá w nocy/ y rzekł mu: Rabbi (marg) to ieſt, Miſtrzu moy. (‒)/ wiemy iżeś przyſzedł od Bogá Náuczyćielem WujNT 311, przedm 28, Matth 17/24, s. 112 marg, Mar 2/16, s. 136 (9); SkarKaz 117a, 275a, 276a; SkarKazSej 665a; KlonWor ded **2v.

mistrz skąd (1): Chowáłá ſię też tá táiemnicá o perſonách w Boſtwie [...] nowemu zakonowi/ y naywyżſzemu y napewnieyſzemn z niebá ſámemu miſtrzowi Synowi Bożemu/ świádkowi SkarKaz 275a.

W połączeniu z imieniem [w tym: mistrz + imię (20), imię + mistrz (15)] (35): OpecŻyw 107; KromRozm I I2; Tą [klątwą] też ſam pan Kryſtus miſtrz náſz kazał káráć/ ktoby koſcyołá nyeſluchał. KromRozm II m, b4v, g2, k; KromRozm III B7, C3v, M2v; LubPs gg2; áby w pokorze Páná Iezu Kryſtá miſtrzá ſwoiego náſládowáli KrowObr 6, 191v; BibRadz *7; GrzegRóżn D3, G3v; GrzegŚm 14; gdyż y ia z tobą weſpołek/ miſtrzá iednego Iezuſá Chriſtuſá ieſtem vcżniem CzechRozm 1v, 2, 72, 240; Sam CHRISTVS miſtrz náſz [magister noster]/ ztego świátá do Oycá odchodząc/ Hásło lub cechę zgody y miłośći ſpolney zoſtáwił nam ModrzBaz 67v, 67, 67v; CzechEp 52, 66, 360; NiemObr 82; WerGośc 211; LatHar 477; WujNT przedm 28, s. 97, Aaaaaav; Pan IEZUS náſz miſtrz tey wiáry náucza SkarKaz 276a, 275 marg, 276a.

W połączeniach szeregowych (14): ſtworzenijé [Judasz] przedalo ſtworzyciela/ zwolenik miſtrzá/ ſluga pana/ cżeladnik przyiáciela. OpecŻyw 85; to yeſt yáwna rzecz/ iż pan Kryſtus zbáwićyel y miſtrz náſz/ Bog y człowyek/ [...] máło przez trzy látá vſtmye [!] tylko zakonu ſwego vczył KromRozm II b4v, k; KromRozm III B4v; Kryſthus Miſtrz/ Biſkup nawyżſzy/ posrzednik przycżyńcá BibRadz *7 marg; gdyż Pan twoy/ miſtrz twoy/ á zbáwiciel twoy [...] nic inſzego nie ſpráwował áni wymyſlał/ iedno to co bylá wola ſwięta Oycá iego RejPos 70v; CzechRozm 193v; CzechEp 72; Mać pan Chriſtus w piſmie świętym rozne tytuły/ ktore [...] duch Boży bierze/ y pánu Chriſtuſowi przywłaſcża/ iáko zowiąc go páſtyrzem/ Dozorcą/ Miſtrzem Náucżyćielem rć. NiemObr 43; WerGośc 211; Iáko Chriſtus y według ezłowieczeńſtwá był prawdziwie Pánem y Miſtrzem/ y głową Apoſtołow y nas wſzytkich WujNT 85, 164 marg; SkarKaz 488b, 514a.

W przeciwstawieniach: »mistrz ... uczeń (15), zwolennik (7), pan (4), doktor (2)« (28): OpecŻyw 85; Są doktorowye: Acz yeden yeſt miſtrz náſz Kryſtus KromRozm III M2v; KrowObr 207; Napirwey iż zowie Páná Miſtrzem á nie Pánem. RejPos 209, 209v; CzechRozm 225, 234. Cf Przysłowie.

Powtórzenie dwukrotne (1): nátychmiaſt ſię przyſtąpił kniemu [Judasz]/ y rzekł mu/ Miſtrzu/ miſtrzu [rabbi] y pocałował go. BibRadz Mar 14/45.

W charakterystycznych połączeniach: mistrz (jedyny) Kościoła bożego (katolickiego, w Kościele katolickim) (5), Pisma wszytkiego; mistrz dobrotliwy, dobry (7), jedyny (8), prawy, unędzony; mistrza naśladować, zaprzeń się.

bibl. Przysłowie [w odniesieniu do biblijnego wersetu: non est discipulus super magisirum Matth 20/24, Luc 6/40]: Toćby byli vcznyowye nád miſtrzá/ co yeſt przećiw ſlowu ſámego Páná. KromRozm II f, f; LubPs A5, Z4; KrowObr B2v, 46, 122v; A dawna to przypowieść ieſt ná ſwiecie wſzędzye/ Niechay nigdy zwolennik nád miſtrzá nie będzye. RejWiz 184; BibRadz Matth 10/24; RejPos 170, 172v; GrzegŚm 14; Azaſz kiedy może być możnieiſzy vcżeń nád miſtrzá? RejZwierc 259; To iuż tu vcżniowie mędrſzy nád miſtrze. WujJud 208; nie trzebá ſię vcżniowi nád miſtrzá przeſadzać. SkarJedn 311; NiemObr 3; Nie ieſtći vczeń nád miſtrzá/ áni ſługá nád páná ſwego. WujNT Matth 10/24, Luc 6/40, k. Cccccc2v; nie chcieymy nád Páná y miſtrzá náſzego więtſzy być. SkarKaz 205b. [Ogółem 21 r.]. Cf Zwrot.
Zwrot: »wynosić się nad mistrza« (1): Słuchay [...] Iż ieſli ſie będzye cheiał wynośić zwolennik nád Miſtrzá/ á drugiego tákże powiedzye zá ſobą/ tedy obádwá iáko ſlepi wpádną w on ſrogi á w on okrutny doł RejPos 170v.
Wyrażenia: »doskonały mistrz, doskonałości wszelkiej« [szyk 2:1] (2:1): KromRozm II f; vćiecż ſię do modlitwy/ iáko y miſtrz doſkonáłośći wſzelkiey/ Zbáwićiel twoy/ ná mękę idący LatHar 578; A o wſzytkich trzech perſonách y o iednym boſtwie/ [...] tenże doſkonáły miſtrz náſz oznaymił/ mowiąc: Náuczayćie wſzytki narody/ chrzcząc ie w imię Oycá y Syná y Ducha ś. SkarKaz 257a.

»mistrz na(j)wyższy« [szyk 4:1] (5): Ktory [biskup prawdziwy] nie to tzyni/ y nie tego vtzy/ co ludzie poſtánowili/ ále thego/ co ſam Syn Boży Miſtrz nawyſſſzy poſtánowdł KrowObr 126v, 191v; SkarKaz 275a [2 r.], 514a.

»mistrz narodow« (1): Vwáſzćie co Miſtrz narodow mowi SkarŻyw 589.

»mistrz niebieski« [szyk 2:1] (3): gdy ſye nye przywracáyą ludźye do gruntu prawdy/ [...] áni miſtrzá nyebyeſkyego náuki chowáyą KromRozm III L8; CzechRozm 259v; LatHar 477.

»prawdziwy a nieomylny mistrz« (1): Temi ſłowy prawdźiwy á nieomylny miſtrz náucza nas: iż on ieſt práwym Bogiem SkarKaz 548a.

»szczerej prawdy mistrz« (1): vcży nas y on ſzcżerey prawdy Miſtrz [magister verae veritatis] CHRISTVS IEZVS ModrzBaz 67.

»mistrz wnętrzny« (1): prośim pokornie/ áby nam Doktor y miſtrz náſz wnętrzny/ do rozumienia tych dwu przypowieśći w dźiśieyſzey Ewángeliey otworzyć raczył. SkarKaz 82b.

»mistrz wszytkie, niebieskiej mądrości« (1:1): miſtrza wſſytkié mądroſcij niemogl zradzitz OpecŻyw 37v; niechże słucha IESVSA CHRISTVSA niebieſkiey mądrośći miſtrzá [coelestis sapientiae magistrum] ModrzBaz 67v.

»mistrz (wszytkie) pokory« (2): A poklęknąwſſy przed ſwą matuchną miſtrz wſſytkié pokory od iey miloſci odpuſſcżenia ij pożegnaniá żądal. OpecŻyw 36, 62v.

»ziemski mistrz« (1): Bo w niey [w P. Maryi] nie iednę cudowną ſztukę naſubtelnieyſzy on niebieſki y ziemſki Miſtrz Iezus Chryſtus wypráwił. LatHar 477.

Szeregi: »mistrz i (ani) Bog« (4): obezrzy wielką pokorę miſtrza ij boga twégo OpecŻyw 92; KromRozm II f; Niech oglądam twarz twoię/ miſtrzu moy/ y Boże moy SkarŻyw 599, 599.

»doktor i mistrz« [szyk 2:1] (3): Abowiem on ſam iedyny Doktor y Miſtrz vcży w Koſciele vcżnie ſwoie/ to ieſt/ wiernych zgromádzenie RejPosRozpr b4, c; SkarKaz 82b.

»mistrz a głowa Pisma wszytkiego« (1): Gdyż ſam Pan náſz/ będąc miſtrzem á głową piſmá wſzytkiego/ nic nie cżynił bez woley Oycá ſwego RejPos 70.

»mistrz a gospodarz« (1): gdy poborce Rzymſcy vpomináli ſye Pyotrowi podathku nye od nyego/ áni od drugich ápoſtołow/ ále od páná ſámego yáko miſtrzá á goſpodarzá oney czeladki KromRozm III M6.

»mistrz i miłośnik« (2): bo iéy [Magdaleny] duſſa nie byla przy niéy/ ale gdzie iey miſtrz ij miloſnik był OpecŻyw 165v, 165v.

»nauczyciel, mistrz« (1): Ach mnie nędzné/ bieda mnie nieſſcżęſné/ ij kto mnie zbawil takowégo naucżyciela/ takowégo miſtrza OpecŻyw 131v.

»mistrz i ociec« (2): CzechRozm 11v; Tymże ſpoſobem ieden ieſt práwy Miſtrz y Oćiec náſz WujNT 164. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»pan, (i, a) mistrz (Kościoła, wiary)« [szyk 25:18] (43): OpecŻyw 92v [2 r.], 158v, 169v; Iż pan y miſtrz náſz Ieſus Kryſtus/ chćyał áby wſſyſtek żywot wyernych pokutą był. KromRozm I 12; MurzNT Matth 11 arg, Ioann 13/13 [2 r.], 14; KromRozm III D3v; Wy zowiećie mię Miſtrzem y Pánem [magister et Domine; Náuczyćielem y Pánem WujNT] Leop Ioann 13/13, 13/14; gdyż nam piſmá żadney inſzey głowy koſciołá tego/ áni ſprawce głownego żadnego inſzego nie vkázuią/ iedno iednegoż ſámego Páná y Miſtrzá Koſciołá tego RejAp 77, A5, 211v; CzechRozm 34v, 83v, 225 [2 r.], 234 [2 r.], 235, 240 [2 r.], 268; ModrzBaz 30; pátrząc ná Páná y ná miſtrzá wiáry náſzey/ ná tego ktory wſzytkiego dokonał Páná Iezuſá. SkarŻyw A4v, 384, 596; Vcżyńmy co takowégo. Miłość pokázuiącego. Ku Iezuſowi miłemu Pánu y miſtrzowi ſwemu. MWilkHist C, 12, L2; CzechEp 208; NiemObr 118, 180; ArtKanc E7; LatHar 379; WujNT przedm 28, s. 97, 136; SkarKaz 117a, 205b; Ten [Judasz] ma y dziś ná świećie wiele zwolennikow/ Co mowią Chriſtuſowi: Witay Miſtrzu/ Pánie (marg) Ave Rabbi. Matth 26. (–)/ Pomagay Bog y ſłużbá/ dáią cáłowánie. KlonWor 28. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»mistrz i pasterz« [szyk 1:1] (2): ták Chryſtus á Papieſz nie cżynią dwu miſtrzow y páſterzow/ ále iednego. SkarJedn 57; CzechEp 360.

»mistrz a wykładacz Pisma Świętego« (1): A gdy iuż będzyeſz miał tego miſtrzá á tego wykłádáczá piſmá ſwiętego przy ſobie/ vciecżże ſie/ [...] do ſzcżyrego piſma/ [...] o nim z dawna nápiſanego. RejPos 112v.

»zbawiciel i mistrz (wszystkiego świata)« [szyk 2:1] (3): yáko páná ſámego zbáwićyelá y miſtrzá wſſyſtkyego ſwyátá/ ktory ij [Kościół] ſobye poſlubił/ á yedno ćyáło ſnim ſye ſtał. KromRozm III Q3v; LatHar 578; Przykład tey ſzerokiey y przeſtroney miłośći/ poſtáwił/ nam vczniom ſwoim na ſobie P. Zbáwićiel y miſtrz náſz SkarKazSej M65a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »nad mistrza« (21): ábyś [...] nie wymyſlał ſobie nic żadnych wymyſłow/ áni inych zakonow/ nád miſtrzá ſwego. RejPos 173. Cf Przysłowie.
b. O Duchu św. [czego] (2):
Wyrażenie: »mistrz wszelakiej mądrości« (1): nie ten ieſt prawdźiwie mądry/ ktorego obłudny świát [...] ma zá mądrego/ ále ten/ ktorego miſtrz wſzelákiey mądrośći Duch ś. zá takiego być przyznáwá. WysKaz 3.
Szereg: »mistrz a wodz prawdy« (1): ábyś [...] poddał ſię w posłuſzeńſtwo Duchowi świętemu/ Miſtrzowi a wodzowi prawdy/ bárzo ćię oto prośimy. GrzegRóżn A2v.
c. O Kościele katolickim [u P. Skargi] (3):

mistrz czego (1): bacż iáko kośćioł S. Rzymſki/ nie tylo od Piotrá S. fundowány być mieni/ ále go też ma zá przodkuiący Kośćioł/ y zá miſtrzá innych wſzytkich kośćiołow. SkarJedn 103.

Szeregi: »matka i mistrz« (1): ktorą [naukę] gdy inne kośćioły opuśćiły/ y od Rzymſkiego ſię kośćioła mátki y miſtrzá ſwego oddzielili/ dane ſą pogáńſtwu na pośmiech SkarJedn 308.

»mistrz i nauczyciel« (1): iż [...] żádney do zbáwienia nádzieie nie máią: poniewaſz kośćiołá Bożego [...] zá miſtrzá y náucżyćiela mieć nie mogą. SkarJedn 14.

d. O duchownym katolickim (5):

mistrz czyj (2): O moy miły Pánie byś theraz málucżko ná ſwiát sſtąpić racżył/ [...] á opátrzył ty Miſtrze ſwoie/ ktorymeś ſie thu racżył zwierzyć náuk y tháiemnic ſwoich RejPos 209v, 225v.

W połączeniu szeregowym (1): Bo Cantor/ Miſtrz/ y dzwonyczy/ Czic niepoyda darmo [na pogrzeb] wſytczy. RejKup 13v.

W przeciwstawieniu: »mistrz ... ociec« (1): Bo byśćie też dzieśięć tyśięći w Pánu Chriſtuśie miſtrzow mieli/ przedśię niebędźiećie wiele oycow mieć [pedagogorum ... patres; nauczyćielow w Chriſtuſie ... oycow WujNT 1.Cor 4/15] KuczbKat 305.

Wyrażenie: »w Pann Chrystusie mistrz« (1): KuczbKat 305 cf W przeciwstawieniu.
Szereg: »mistrz, to jest spowiednik« (1): potka go miſtrz ná drodze to ieſt mądry ſpowiednik/ kthory cżłowieká grzeſznego ma náucżyć. HistRzym 56v.
e. O szatanie (47): Dobrego miſtrzá máyą czártá KromRozm I [L3]; RejWiz 139v; Widziſz że maſz ná ſię thęgiego hárcowniká tego to Anyołá ciemnośći/ á nie waż go ſobie lekcze/ boć tho ćwicżony miſtrz/ á ſwiádom wſzytkiego ná ziemi y na niebie RejPos 57, 44, 72v, 331; ReszPrz 52; [Acżkolwiek theż nie iednego ſobye [szatan] nácechuie/ áby ták pomniał że był piyány/ temu intro nie doſtawa pálcá/ onemu rękę vcięto [...]. Tákći to ſwoie bráterſtwo [= pijanych] pontáłuie [= ozdabia, oznacza] ten Miſter cżyſty. GilPos 130].

mistrz w czym (1): áby ſie vcieſzył nád tymi żacżki ſwoiemi [ludźmi swowolnie żywiącymi]/ ktorych on w tey náuce miſtrzem ieſt. RejPos 44.

mistrz czyj [w tym: G sb i pron (8), pron poss (4)] (12): Iż dyabeł / ktorego Páweł ſwięty zowie miſtrzem ich [tych, ktorzy wzgardzili zakon Pana]/ [...] záſlepił im ocży ich RejPos 43v, 85 [3 r.], 187, 241, 264, 331v; ſam Luter ná perſwázyą dyabłá złego ludźiem ſwéy Bábiloniéy tę ofiárę zhydźił/ sſpáczył/ czyniąc miſtrzá ſwégo dyabłá woléy doſyć (marg) Miſtrz Lutrow. (‒) BiałKat 341; PowodPr 35, 36.

W połączeniach szeregowych (2): gdyż wieſz kto ieſt ſprawcą ich [niewiernych]/ kto ieſt wodzem ich/ y iákie ſą figle y rzemięſłá tego miſtrzá ich RejPos 331v; Duch wilka onego piekielnego Antychryſtá/ [...] wſzelkiey nieſtwornośći przycżyną ieſt: iáko pierwſzy Apoſtátá y miſtrz wſzytkiey pychy y głowá hárdośći SkarJedn 19.

Wyrażenia: »chytry mistrz« [szyk 5:1] (6): RejAp F2v; by vſtáwicżnie nie chodzili w pokuſach ſwiátá tego/ y tego miſtrzá ták chytrego. RejPos 239v, 43, 43v, 71v, 187v, 331.

»ciemny mistrz« [szyk 4:1] (5): A ieſli ten ciemny miſtrz ſtrzeże ocżu nędznego cżłowieka/ áby ſie nie przypátrowáły Boſtwu Páná ſwoiego/ thedy ieſzcże tym pilnieyſzy vſzu RejPos 204, 44, 187v, 218v, 240.

»diabeł, czart, szatan mistrz« [szyk 5:2] (5:1:1): nie zádaway mi nieprawdy/ ábym ia to miał z miſtrzá Dijabłá piſáć KrowObr 9, 208v, 227; obacżył to on chytry ſtháry miſtrz on ſzátan przewrotny RejAp F2v; Abowiem on ſtáry miſtrz cżárth á ſprzećiwnik náſz od pocżątku ſwiátá ná thym rzemięſle vſiadł áby nas odwodził od ſzcżyrey á prawdziwey náuki Páná náſzego RejPos 64; BiałKat 341; PowodPr 35.

»mistrz grzechu« (1): że nie P. Bog tákowe Małżonki/ ále chuć docżeśnego mienia/ łákomſtwo/ álbo ſam dyabeł ktory ieſt miſtrzem grzechu y wſzech roſterkow/ złącża. WerKaz 303.

»mistrz Lucyper« (2): ReszPrz 52; Ták wiele ſáltow ſkorych (iáko y Miſtrz ich [nowokrzczeńców ] Luciper z niebá do piekłá) vcżyniwſzy PowodPr 36.

»nieślachetny mistrz« (1): A coż to inego ſpráwuie/ iedno ten nieſláchetny miſtrz/ ktory káżdemu z nas ſzepce zá vchem RejPos 71v.

»omylny mistrz« (2): obacżay/ iż dla tego omylnego miſtrzá ſwego/ á omylney rády iego/ wzgardzaſz á opuſzcżaſz wierną á prawdziwą rádę Páná ſwego RejPos 241v, 239v.

»sprosny mistrz« (1): iż ich [bogactw] nie będzyeſz vżywał wedle márnośći ſwiátá tego/ á wedle rády onego ſproſnego miſtrzá iego RejPos 264.

»stary mistrz« (7): RejWiz 156v; RejAp F2v; Y rozumiał temu Pan/ iż thym iáko cukrem ten figlarz á then ſtáry miſtrz wſzytek narod ludzki miał odwabiáć od niego RejPos 72, 64, 72, 149v, 206v.

»barzo zły mistrz« (1): cżegom [św. Hieronim] ſię ſam był náucżył/ nie z moiey głowy/ ani od onego bárzo złego Miſtrzá/ propria praesumptione, od właſney dumy moiey [...] ále od zacnych oświeconych kośćiołá Bożego náucżyćielow. ReszPrz 101.

Szeregi: »czart a mistrz« (1): ieſli nie z Bogá ieſt/ tedy pewnie s cżártá á z onego miſtrzá/ ktorego woley/ wymyſłow/ á náuki/ náſláduie. RejPos 84v.

»omylny mistrz a ciemny krol świata tego« (1): Wieſz też iuż pewnie/ iż ten omylny miſtrz á on ciemny krol ſwiátá tego/ vſtáwicżnie zá tobą woła RejPos 239v.

»mistrz a sprawca ciemności« (1): iuż vcżynki iego muſzą záwżdy być złe/ [...] iuż on miſtrz á ſprawcá ciemnośći ieſt opiekálnikiem iego. RejPos 338.

»stary mistrz a zwodnik« (1): Bo gdy iuż będzye nád thobą ręká iego [Boga]/ [...] Iuż ſie vſtráſzyć muśi on ſtháry miſtrz á on zwodnik twoy RejPos 206v.

»zły duch a chytry mistrz« (1): Abowiem rozumie temu ten chytry zły duch á ten chytry miſtrz cechu tego [cudzołożników a ludzi swowolnych] RejPos 43v.

W przen (2): Bo ieſli ſie opuśćiſz na wſzetecżną wolą/ Vźrzyſz że cie ći miſtrze by błazná podgolą. RejWiz 175v.
Wyrażenie: »czart mistrz« (1): Bowięcz każdy ktory tu chcze Snąć na wieczey mędrowacz. Ten też muſy iako vczen Sczártem miſtrzem wedrowaċ. RejKup b2.
2. Mądrzec, uczony; człowiek wykształcony, noszący tytuł magistra; magister, rabbi Mącz (140): Rzekł do Xántá miſtrzu pátrzay A te Litery ogląday: Y przecżći ie wſzáko vmieſz/ Za ich wykład porozumieſz. BierEz E2v, B2v, C, C3v, D, Dv, E, E2v; Rodem był [Wirgilijus] z Mantuy, á w Cremonie ſie vcżył, potim gdy miſtrzem zoſtał do Mediolanu ſzedł BielŻyw 122; zchował ſie [Walenty Wróbel] od młodoſci w Krakowie/ gdzież Miſtrzem zoſtawſzzy [!] prze ſlawnoſc nauki ſwey doſtał mieſtcża miedzi vcżonymi w mnieyſzym Colegium. WróbŻołtGlab A4, A4, A5; przykazáłá [Olimpija] do ſiebie wezwáć weſzcżká [Ariolum] y rzekłá mu/ Miſtrzu [magister] żywot moy wielkiemi boleſciámi ieſth dręcżon HistAl A6, A2v, A3 [2 r.], A3v [2 r.], A4, A4v, A7, Dv; BielKom A4v; GrzegRóżn Hv; Mącz 14d; GórnDworz Ee6; bo to miſtrzowie powiedzieli/ á to piſmy potwierdzili/ że w ſerce cżłowieká mądrego nie wnidzie nic ſmutnego HistRzym 23v; A gdyż on pátrzał/ tedy miſtrz podle iego ná kſięgách cżedł HistRzym 55, 55 [8 r.], 55v [6 r.], 56 [3 r.]; BudNT przedm c, c3; S tegoć to Kollegium wyſzedł był miſtrz táki/ Ktorego wiekom wiecżnie tu będą trwáć znáki. PaprPan V2, Ff2; ALe coż mnie wymownych Miſtrzow kśięgi dádzą? PudłFr 52; KochProp 11; SarnStat 199.

mistrz ku czemu (1): Magister ad aliqnam rem, Miſtrz rozumny ku którey rzeczy. Mącz 204b.

mistrz na co [= od czego] (1): żáłował [Kornelius Agrypa] s płácżem/ iż ſie wdawał w ty mátactwá nikcżemne [tajemnej filozofijej'] gdzye iedney prawdy w nich nie mógł nigdy doznáć/ máiąc ná tho wielkie miſtrze BielKron 46v.

mistrz czyj (1): Tegoć nam nowa Ewángelia w krześćiáńſtwie nápłodźiłá: iáko ſámi przedni Miſtrzowie iey ná to nárzekáią. PowodPr 42.

mistrz skąd (1): Tey [...] ſprobuy, kto chce, ſztuki, Z Stágiry y z Venuzy dwoch miſtrzow náuki. CiekPotrŚredz )?( 4v.

W połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) [w tym: skrót M. (4)] [w tym: mistrz + imię (23), imię + mistrz (2)] (25): PatKaz I 15; Składanie miſtrza berchtolta. FalZioł V 10, V 104, 114; GlabGad Av; MiechGlab ktv, 16. WróbŻołt kt; Przeto mądrze vczynił ten vcżony á dobry cżłowiek M. Valenty [...] opuſciwſzy inſze dworne á głębokie wykłady telko tego ſie iął w ktorym zależy bogomyſlnoſc y pobudzenie ku nabożeńſtwu. WróbŻołtGlab A4, A2, A5v; Boleſław Pudyk z Prándotą Biſkupem Krákowſkim poſłáli do Lugdunu do Papieżá Innocenciuſá cżwartego/ miſtrzá iákubá z Skárzeſzowá Doktorá y Dziekaná Krákowſkiego BielKron 362, 273v, 359, 374 [2 r.], 385, 399v; OrzQuin H4; HistRzym 48v [2 r.]; WerGośc 228; [ustawiamy] Miſtrzá Sedywoiá Theologá [magistrum Sandiuogium Theologie professorem JanStat 884] Proboſczá Klaſztoru Kłodáwinſkiégo Zakonu Kánonikow zakonnych SarnStat 1104, 1104 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (3): MurzHist E3; BielKom A2v; Iáko imię Miſtrzow/ Doktorow/ Náuczyćielow Chrześćijáńſkich nie ma być ſzczypáne WujNT 243.

W charakterystycznych połączeniach: mistrz najlepszy, pirwszy, przedni, rozumny, wielki, wymowny.

Przysłowie W co ſye praca/ y twoye obróćiły látá? Któreś ty niemal wſzytkié ſtrawił nád kśięgámi/ [...] Teraz Miſtrzu ſam ſye lécz: czás Doktór káżdemu KochTr 25.
Wyrażenia: »mistrz filozofije« (4): Gerzi y Benedikc [!] Miſzkowſcij beli Miſtrzami Philozophie PaprUp C, B4, B4v [2 r.].

»mistrz nauczony« (1): Miſtrz ieden w teyże nauce [czarnoksięskiej] náucżouy podkał go HistRzym 54v.

»mistrz w [jakiej] nauce« (1): HistRzym 54v cf »mistrz nauczony«.

»przyrodzonej nauki; w rzeczach przyrodzonych mistrz« (2;1): Phisicus, eyn naturlich meiſter. Przyrodzoney náuki miſtrz. Murm 178; BartBydg 114; FalZioł IV 51c.

»nauk wyzwolonych mistrz« [szyk 2:2] (4): Przepowiedzenie [...] Przez Cypryaná Leowicyuſá [...] oznáymione: A teraz przez Stánisłáwá z Ráwy Náuk wyzwolonych Miſtrzá/ ná żądánie niektórych ludźi/ z Láćinſkiego ięzyká ná Polſki pilnie przełożone LeovPrzep kt, F3v; StryjKron 512; PaprUp C3v.

»mistrz w Piśmie (św.), [mistrz św. Pisma]« (2): OpecŻyw 133v; Dan przez ręce Wielmożnégo Ianá z Koniecpolá Kánclérzá/ y Tomaſzá z Strąpiná/ Miſtrzá w Piſmie ś. Doktorá Práwá Duchownégo SarnStat 915; [A wydawaią mystrzewie sswyenthego pyssma y sswiatloscz rossesona promyeny pochodzila zoczv iego SprChęd 13].

»w prawie mistrz« (1): Albo owi wnáſſym práwie miſtrze [...] káżdy buia by ludzi poráził Zeby komu ſpráwiedliwoſć ſkáził RejRozpr K3.

»mistrz rozumu przyrodzonego« (1): kiedy będzie pierwey Krzyſztał zagrzany/ żadnym obycżaiem nie zapali. To w rzecżach przyrodzonych miſtrzowie rozumu przyrodzonego piſzą. FalZioł IV 51c.

Szeregi: »ani mistrz, ni bakałarz« (1): Będzye żonki nárzekánie/ Aniś ty miſtrz ni bákálarz/ [...] Wſzytko nád kſięgámi leżyſz/ Do roboty nie dobyeżyſz BielKom A2v.

»mistrz i (a) doktor« [szyk 4:3] (7): PatKaz I 15v; ktore [Kolegium Krakowskie] potem s Doktorow y Miſtrzow ludzi vcżonych myedzy inſſemi narody záwołánye dobre otrzymáło GliczKsiąż Lv, Lv [2 r.]; BielKron 383; GrzegRóżn D3; StryjKron 512. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mistrz a wynaleziciel« (1): Cynici, Sekta byłá Philoſophów którym ſie nic nie podobało [...] ych miſtrz a pirwſzi wynaleziciel był Antiſthenes. Mącz 76c.

Iron. O interpretatorach Pisma św. (1):

Wyrażenie: »babilońscy mistrzowie« = jαk budowniczowie wieży Babel utracili jedność językową, dającą im możność porozumiewania się, tak badacze Pisma św. przez namnożenie wielu sprzecznych ze sobą teorii (tu) na temat Trójcy św. uczynili ją niezrozumiałą (1): Co też ieſt v nich perſoná/ ieſzcże nic pewnego w thym nie poſtánowili ći Bábilońſcy Miſtrzowie GrzegRóżn H2v.

a. Znawca Pisma św. w czasach biblijnych; rabbi Mącz (32): Rabbi znaczy nauczycięla [...] abo miſtrzá/ ale takiego zacznego/ ktoryby miáł oſzobliwą moc i wźiętośc miedzy ludźmi MurzNT 151 marg; BielKron 26v; RAbi, dicto Hebraica, id est Magister, Miſtrz. Mącz 344d, 344d; NiemObr 31; WujNT przedm 23 [2 r.], s. 94 marg.

W połączeniu z imieniem [imię + mistrz] (1): A iż ták ieſt/ to ták z Nikodemá Miſtrzá zakonnego Ian 3. [...] poznaſz. CzechRozm 90.

W połączeniach szeregowych (7): OpecŻyw 43, 77, 107v, 112, 133v; oni Miſtrzowie/ á oni zakonnicy/ á ony kſiążętá kápłańſkie dáleko chodzili od niego [Chrystusa]/ [...] á kłádąc nádzyeię w náukach ſwych RejPos 209v; ieſliż ſię ty názywaſz Zydem [...] náuczony z zakonu/ y tuſzyſz ſobie żeś ieſt wodzem ślepych/ świátłośćią tych ktorzy ſą w ćięmnośćiách/ miſtrzem bezrozumnych [eruditorem insipientium]/ náuczyćielem dźiatek/ máiącym kſztałt znáiomośći prawdy w zakonie. WujNT Rom 2/20.

Wyrażenia: »(na)uczony mistrz« [szyk 3:2] (5): OpecŻyw 133v; nędzny zakonniku/ kthory ſie maſz zá vcżonego miſtrzá w zakonie ſwoim RejPos 232, 21v, 179, [310].

»mistrz zakonny, w zakonie, Zakonu Starego« (4:2:1): Pan [...] cie tu vpomina w tey Ewányeliey ſwiętey/ áby byłá hoynieyſza y obfitſza ſpráwiedliwość twoiá niżli tych miſtrzow zakonnych RejPos 180v; A gdy tho oni Doktorowie á oni Miſtrzowie zakonu ſtárego widzyeli/ iż on żadnym ſthanem nie gárdzi RejPos 324, 21v, 179, 180, 232; CzechRozm 90. Cf »faryzeuszowie a mistrzowie zakonni«.

»mistrz żydowski, w żydostwie, izraelski« (3:1:1): bo ſlyſſala teten miſtrzow żydowſkich ij duchownych po ſieni biegaiątz OpecŻyw 113v, 60v; Y powiedział mu [Nikodemowi] pan: Iż ieſlić powiedam ziemſkie rzecży á nie rozumieſz/ á toś ieſt miſtrz Izráelſki RejPos 153v, 151v, 243. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Szeregi: »mistrz a bezpiecznik« (1): Ták iż oni Miſtrzowie á oni beſpiecżniczy o zakonie ſwoim/ ſzemráli á mowili przećiwko iemu RejPos 166v.

»mistrz a (i, abo) doktor« [szyk 3:1] (4) gdy ták vcżyniſz [...] sſtánie ſie więtſze vſpráwiedliwienie twoie niżli naywiętſzego Miſtrzá ábo Doktorá w zakoinie nabeſpiecżnieyſzego. RejPos 180, 324; przeto iż miſtrzowie y Doktorowie Zydowſcy byli zli/ y ſłuſznie od Páná ſtrofowáni WujNT 243, 171. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»faryzeuszowie a mistrzowie zakonni« (1): iżbychmy nie mieli żadney nádzyeie/ iáko mieli oni Fárizeuſzowie á oni náueżeni Miſtrzowie zakonni/ ktorzy ſie tylko paráli á ćwicżyli w piſánym zakonie im przez Moiżeſzá podánym. RejPos 179.

»mistrzowie, (a) licemiernicy« [szyk 1:1] (2): OpecŻyw 133v; Bo też thám dopirkoż w onych Licemiernikoch/ á w onych Miſtrzoch náucżonych w zakonie/ nawiętſze ſie okrucieńſtwá zácżęły/ przećiwko ſwiętey á zbáwienney náuce iego. RejPos 21v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»ociec i mistrz« (1): Fáryzáyſka to bowiem dumá byłá/ Oycámi y Miſtrzámi ſię názywáć/ ćiągnąc lud poſpolity/ od iáſnych wyrokow Bożych/ zá wymyſłámi ſwymi NiemObr 82.

»skryba, to jest mistrz« (1): ſlę k wám [...] doktory ij mędrce ijżby piſmo wykladali/ ij ſſkryby/ to ieſt miſtrze ktorzyby przyrodzonégo piſma naucżali. OpecŻyw 77.

»starszy ludu i mistrzowie« (1): Zbierz mi ſiedḿdzieſiąth mężow z ſtárſſych ludu Iſráelſkiego/ ktore ty znaſz że ſą ſtárſſymi ludu tego y Miſtrzowie [senes populi ... ac magistri] Leop Num 11/16.

»mistrz i wypełniacz zakonu pańskiego« (1): iż ieſli ſpráwiedliwość wáſzá nie będzye więtſza/ niżli wſzytkich miſtrzow y wypełniácżow zakonu Pańſkiego/ iż nie możecie wniść do kroleſtwá iego ſwiętego. RejPos 180v.

3. Autor, twórca (14): Miſtrz ku ſwoim kſiąſzkom mowi. IDźcie ná ſwiát moie kſiąſzki/ Przedáycie ſie zá pyeniąſzki BielKom A, Av [4 r.], A2 [2 r.], A2v, A3 [2 r.]; Ia ná fárbách málárſkich nic ſie nie rozumiém/ [...] Ale wiérſzem ozdobnym/ y rymy głádkiémi/ Mam nádźieię/ że z miſtrzmi porównam dobrémi. KochFrag 21.

mistrz czyj (1): Ták ná wſiach iáko y w mieſcie/ Powolnie ſie [książki] im [ludowi na Rusi] roznieſcie/ [...] Idźcieſz potym ná podole/ Powieccie [...]/ Iż wáſz miſtrz iuż ſobie orze/ Nie ma wołow nie ma koni/ Ieden kłopot drugi goni BielKom A4.

W połączeniu z imieniem [mistrz + imię] (1): myſtchrz zyuota cryſtuſouego lndolfus mouy yſz ſzwyąty anſelm napyſal yſz nycz nyeyeſt tak pozytecznego po bodze yako ſpomynanye maryey PatKaz III 127v.

Przen: Bóg jako stwórca świata (1): Czemu thedy źiemiá [...] rzeczam ſye ná oko/ iakoby niewątpliwym początkiem być zdáłá: onym trudna co Miſtrzá nie widzą/ áni komu kwoli to zbudował/ domyślić ſye mogą Oczko 5v.
4. Człowiek posiadający praktyczną znajomość czegoś w wysokim stopniu, doskonały fachowiec; rzemieśnik posiadający najwyższe kwalifikacje zawodowe, majster; artifex, opifex Cn (126): koſzdi thowarziſſz albo czeladnik Rzemieſła Rzezniczego, ktory od ynąd prziwandruie, ma śie przodkiem listem Cechowim wywieścz, a żadny Miſtrz niema go prziiącz aſz liſt [...] okaże ListRzeź w. 25, 33; BierEz F3v, F4; A ſnadz ná tym więcey miſtrza poznáć Ktory vmie z miedzi złoto kowáć RejRozpr Av; LibMal 1544/90v; A tak vczeń poſpolicie Nad miſtrza gdi mędroie [!]. Niema mieſcza na warſtaczie RejKup Bv; Szermyerz dotąd vcżnya ſwego vcży ſſermowáć/ ſztuki cżynić/ páraty wypráwyáć/ áż go miſtrzem oſtáwi GliczKsiąż O2; GroicPorz f4v; Rozno bęcżą orgány/ gdy ſłábo dmą miechy/ Nie będzye z nich nalepſzy miſtrz miał nic pociechy. RejWiz 119v; RejZwierz 9v; ale y w onych zacnych oficynách cżęſtokroć ſię onym zacnym á pilnym miſtrzom to trefuie/ iż prze niedozor wiele rzecży opuſzcżáią BibRadz *5v; Piſze Iozephus iż widzyał w Rzymie tákiego miſtrzá co śkło rozbierał y ciągnął iáko woſk BielKron 26v, 7v, 347v; Socrates [...] iuż wpotachłych leciech na arfie ſię vcżył/ y palce ſwoie miſtrzowi w moc poddał. KwiatKsiąż E4; Cunicularius, Miſtrz który ſie s kopániem do murow vmié obchodźić. Mącz 72b; Tyrocinium facere, Rzemięsłá swego ſztukę miſtrzóm okázáć/ z vczniowych á ſposłużebnych lat wyniść. Mącz 471c, 150c, 273a; GórnDworz E7v; iż Figury nie wſzędźie ták iákoby miáły być/ ſą vczynióné: przeto iż Miſtrz co ié rzezał/ nie był po temu. GrzepGeom Q4; rzekł krol ku onemu ćieſli/ Miſtrzu powiedz mi HistRzym 107v; BielSat C2, N3; RejPos 341; RejZwierc 113; Strum B2; CzechRozm **7; Zadnemu niedopuſzcżą niiákiego rzemiosłá iáwnie robić/ áż ſię go od Miſtrzow [a magistris] pirwey náucży/ y ſztukę vcżyni ModrzBaz 46v, 1, 36v, 37; Bo y vcżeń rychley ſie v tego miſtrzá rzemięſłá náucży/ ná ktorego robotę pátrzy/ niżli v tego ktory tyło o roboćie mowi. SkarŻyw A3; Ze tedy rzemięſłá tego [tokarstwa] nieumiem/ tego mi żal/ [...] gdyż mi ſię miſtrz trefiał/ ktory mi ie pokázáć vśiłował/ y nacżynia nádał. CzechEp 64; KochJez A3; KlonŻal D3 [2 r.]; BielSjem 39; GórnRozm L2v; Artifex ‒ Miſtrz. rzemieſznik. Calep 98b, 732b; Bo kto ſie cżego vcży z Experiencyą záraz/ ten bywa nalepſzy Miſtrz. GostGosp 58, 20; GrabowSet N3.

mistrz czego (16): GroicPorz f4, g; łatwie ieſt poznáć/ y naygłupſzemu Człowiekowi czego potrzebá/ ále iákoby to/ czego ieſt potrzebá vczynić/ tego nieumie żaden iedno Miſtrz dobry rzeczy oney potrzebney OrzRozm Dv; CzechRozm **7. Cf »mistrz mostow«, »mistrz murow«, »mistrz wszelkiej muzyki«, »mistrz myńce«, »mistrz rozmierzania«, »mistrz rycerskich spraw«, »mistrz [jakiego] rzemiosła«, »mistrz stamieckiego rzemiesła«.

mistrz około czego (1): bo był [brat Kolumbusa] wielkim Probierzem y Miſtrzem około ſpráwowánia złotá BielKron 442v.

mistrz na co [= od czego] (4): RejKupSekl a6; Wiem ia że Weneći ſą nalepſzy Miſtrzowie ná znánie korzenia álbo wſzelkich rzecży. BielKron 449; Owa wymyſláiąc niezwycżáyne klątwy/ y złorzecżenia/ iáko ná to ſą Włoſzy miſtrzowie GórnDworz T2; Nacżynie wſzelkie woienne opátrzáli/ wozy/ Siekiery/ Cieſle/ Lekárze/ kthorzy chore ránne goili/ á ktory nalepſzy ná tho był Miſtrz/ then drugie młodſze vcżył BielSpr 9.

mistrz nad czym (1): Architectus ‒ Czieſzla, vel miſtrz nad budowanim. Calep 90a.

mistrz w czym (9): Colamella, oſobliwy Miſtrz w ſpráwach Kmiecych/ in Libris de re rustica, tego dowodźi OrzQuin H3v; áby ſie dworzánin nie wydawał zá [...] doſkonáłego miſtrzá wbezeceńſtwie GórnDworz N2v, M5, N2v, Ddv; ModrzBaz 113; SkarŻyw 57 [2 r.]; Y w Rádźieś miſtrz: wtąż y tám/ gdźie przydźie woiowáć. PudłFr 44.

mistrz czyj [= kogo] [w tym: pron poss (7), G pron (1)] (8): ListRzeź w. 9, 33; Myſtrzewy ſwemu voyczechowi ſchewczowy na Waliſschewye v kthorego robill parą Thrzewikow vkradl LibMal 1548/139, 1546/114, 1550/153, 157; HistRzym 92; iáko ma rzec nacżynie zdnnowi miſtrzowi ſwemu/ Cżemuś mie ták vlepił? RejPos 74.

mistrz czyj [=czego] (1): gdyć miſtrzowi ſwemu napirwſzemn [Noemu] wino nie przepuśćiło/ [...] á coż dziſieyſzego Bachá iáko nie ma zbłaźnić gdy ſie vpije. BielKron 6.

W połączeniu z imieniem [w tym: mistrz + imię (6), imię + mistrz (1)] (7): V myſtrza thegoſch Maczieya vkradli ſthuką olovu LibMal 1550/157v, 1548/139; Będąc w kráſomowſtwie bárzo ſławnym profeſſorem: w Athenách miał wielce ſławie ſwey zawiſnego/ zacnego drugiego/ tegoſz rzemieſłá miſtrzá Antheniuſzá pogániná SkarŻyw 86, 57 [2 r.]; OstrEpit A2; SarnStat 371.

W przeciwstawieniu: »mistrz ... partacz« (1): Vmie Miſtrz o ſwym Rzemięſle powiedzieć/ A Pártácz w kącie záwżdy muśi ſiedzieć. StryjKron 279.

W tytule rzemieślnika, majstra (1):

Wyrażenie: »pan mistrz« (1): Bo żaden czeladnik nie ma bycz od rzemieſła odrzucon, lecz by dlia ſwey niewiernośczi abo niecznotliwego zachowania przecziwko panu Miſtrzowi ſwemu. ListRzeź w. 33.

W charakterystycznych połączeniach: mistrz dobry (2), mądry, pilny, prawy, wielki, zacny.

Przysłowia:Ieſzcżeć nie tho miſtrz czo robi z nowego/ Więtſzy co dobre vcżyni ze złego. RejZwierc 214.

żem to ieſzcże z przodku W.M. opowiádał/ że to nie miáło być ad amussim: bo miſtrz nie potemu. KochOdpr A2.

Wyrażenia: »mistrz cechu« (2): [przysięgamy] iże Cech náſz wiernie á ſpráwiedliwie rzędźić chcemy/ Rzemięſłá náſze ſpráwnie robić/ y innych Miſtrzow Cechu náſzego w robotách pilnie á wiernie doględáć GroicPorz g, f4.

»mistrz ciesielski« [szyk 1:1] (2): AEdilis Nád budow[á]niem przełożony. Baumiſtrs/ álbo/ Miſtrs cieſielski Mącz 3d, 14d.

»kucharz mistrz« (1): Kucharzow Mistrzow 4. [...] Mlodzienczow Kucharzow 2. WyprKr 126.

»kuglarski mistrz« (1): Archimimus – Kuglarskij miſtrz. Calep 89b.

»mistrz mostow« (1): Téż byli wezwáni [...] miſtrzowie/ Stygárowie oboiéy Zupy [...] Piérwſzy był Woyćiech Miſtrz Moſtów [magister pontium JanStat 36]/ brát Hánkonów/ z Mienſelnic SarnStat 372.

»mistrz murow« (2): Sczepanko Miſtrz Murów [magister murorum JanStat 35]. SarnStat 371, 1310.

»wszelkiej muzyki mistrz« = Apollo (1): PRzybądź/ wſzelkiéy muzyki cny miſtrzu/ Apollo OstrEpit A2.

»mistrz myńce« [szyk 1:1] (2): MISTRZ MYNCE. [...] IEſcze Podſkárbi Koronny ma bydź iednym ſprawcą monet [magister monctarum JanStat 308]/ ktore zá czáſem máią bydź bité SarnStat 340, 1310.

[»mistrz niewodny« = starszy rybacki: taką sprawę nam dano, tak od urzędnika zamku wieleńskiego i od mistrza niewodnego, iż przeszłego roku nic więcej za ryby ze wszytkich jezior nie wzięto, jedno złotych w monecie 60. LustrWpol I 199.]

»mistrz puszkarz, puszkarski« (2:1): a wthym ſſyą chczą wyernye y pylnye zachowacz podlug mego nawyęthſzego doſczypv y Myſterſtwa they nauky mey thak yako sluſſze nadobrego ſlugą a wyernego myſtrza puſzkarſkyego yego krolyewſkyey myloſczy MetrKor 37/4v; Cżego miſtrz Puſzkarz nie wie/ dobrze to ná nie wiem. BielSat N2v [idem] BielSjem 38.

»mistrz rozmierzania« [szyk 2:1] (3): Geometra, eyn kunſtlich auſz meſſer Rozmyerzánya miſtrz. Murm 178; BartBydg 63, 64.

»rzemięsła drukarskiego mistrz, mistrz, ktory druk czyni« (1;1): IZ ſie to y mądrym/ bácżnym y ćwicżonym rzemięſłá Drukárſkiego Miſtrzom przygadza/ że ſie w niektorych rzecżách omyláią CzechRozm **7; Excusor – Miſtrz ktori druk cziny. Calep 385a.

»mistrz stamieckiego [= kamieniarskiego ] rzemięsła« (1): Wiele widzę obiecuieſz miſtrzu Stamieckiego Rzemięſłá/ coś teraz przyſzedł z kráiu Niemieckiego. KlonŻal D3.

»rzemieśniczy mistrz; [jakiego] rzemiosła mistrz« (1;1): Wiele rzemieśnicżych Miſtrzow [opificum magistri]/ bárzo rzadko śiadáią ná ſwych wárſtáćiech ModrzBaz 36v; álbo więc od inſzego rzemioſłá Miſtrzow/ chcą [kacerze] ſię go [Pismo św.] vcżyć wykłádáć: właſnie iákoby ſię chćiał vcżyć oráć od Málárzá ReszPrz 101.

»mistrz rycerskich spraw« (1): Piſze Iuſtinus iż miał [Aleksander] w woyſce [...] cżterzy ſtá mężow doſwiadcżonych/ [...] ktorzy ieſzcze v iego oycá w potrzebach bywáli/ ták iż by ie kto widzyał rzekłby nie Rycerze ále miſtrze Rycerſkich ſpraw wſzytko BielKron 123v.

»sławnodawny mistrz« (1): Godźienbyś ſławnodawnych miſtrzów málowánia KochPropKKoch 3.

»mistrz studnie buduiący, wodę przywodzący« (1:1): Aquilex ‒ Miſtrz ſtudnie buduiący, vel, miſtrz wode prziwodzacy. Calep 86a.

Zestawienie: »starszy mistrz« (5): ListRzeź w. 26; Powinni też w ſwych Cechoch ſchadzki miewáć/ á ſtárſze Miſtrze między ſobą obierać/ kthorzyby mieli moc wyſtępne káráć/ y innych Miſtrzow ſwego Cechu doględáć GroicPorz f4; RejZwierc 169v.
~ Wyrażenia: »starszy mistrz cechu« (1): thedy Stárſzy Miſtrzowie wſzelkiego Cechu w ten ſpoſob przyſyęgáią. GroicPorz f4v.

»starszy mistrz nad cieślami« (1): Architectus, faber principalis fabrorum, Ein werckmeiſter. Stárſſy miſtrz nád ćyeſlyámi Architector idem. Murm 181. ~

W przen (9): RejWiz 26v; RejPos 58, 241; Aby mię w cech [w niebie] przyięto/ bych zá miſtrzá robił RejZwierc 271v.

mistrz czego (2): bo vcżciwe vboſtwo po wſzitkim ſwięcie [!] nalepiey miaſta rządzi á ſprawuie, ggyż [!] ono ieſt wſzitkich rzemioſł miſtrz BielŻyw 93; GórnTroas 52.

Wyrażenie: »cechowi mistrzowie« = papież z biskupami (1): gdyżem ći ſye ia bárzo chudy á nie wándrowny Cieślá/ budowáć wieże téy przed wámi Céchowymi Miſtrzmi nie wſtydał OrzQuin M2v.
Zestawienie: »starszy mistrz« (2): Przed wſzyſtkimi Rzemioſły Gárncżarze wygráli/ Bogá ſtárſzego miſtrzá w ſwym Cechu wybráli. BielSat C3 [idem] BielRozm 20.
a. O lekarzu (9): Y sſtáło ſie z przygody/ że ieden lekarz imieniem Cerymon w ten cżás przechádzał ſie v morzá/ [...] vyźrzał Miſtrz pánią w pięknych ſzátách leżącą HistRzym 16v; mieli ten obycżay/ że ſwych miłych przyiaćieli vmárłych ćiałá chowáli do trzech dni/ zaby ſie w ćiele duſzá vtháiłá/ prze wielką niemoc á mdłość: iákoż tho miſtrzowie powiádáią że ſie to przygádza. HistRzym 17, 16v, 17v [5 r.].

W połączeniu z imieniem (1): Y wźiął ią Miſtrz Cerymon zá ſwą corkę HistRzym 17v.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Magister. Meyſter. Miſtrz. Mymer1 9v.
5. Dostojnik, władca; zwierzchnik, przełożony; magister JanStat (415):
a. O przełożonym świeckim (12): Towárzyſze. Stáray ſie pánie Rotmiſtrzu/ Náſz ná ten cżás iáko miſtrzu/ Aby też nam náſze dano RejZwierc 235.

mistrz nad kim (1): A ieſth miſtrz okrutny nád nimi [janczarami] co ie w groźie chowa. BielKron 261v.

W połączeniach szeregowych (2): Ten namieſtnik/ y Pan ſam/ nie cżynią dwu głow/ áni dwu krolow/ áni dwu miſtrzow/ ále iednę głowę/ iednego krolá/ y iednego miſtrzá. SkarJedn 57.

Wyrażenia: »mistrz dworzan« (1): Y rzekł krol Aſzpenazowi (marg) wł: miſtrzowi dworzan ſwych álbo komornikow. ( —) podkomorzemu [ad Aspenaz magistrum (marg) principem (–) eunuchorum suorum] BudBib I 436v marg.

»mistrz nad gormi [= nad kopalnią]« (1): iż Miſtrz nád górmi przełożony [magister montium JanStat 45] nie ma mieć żadnego czynſzu z Zup SarnStat 379.

»mistrzowie krolewscy« (1): przyſzedł Iſzmáel [...] y miſtrzowie krolewſcy [magnates (marg) optimates (–) regis]/ [...] do Gedal-iahá BudBib Ier 41/1.

»mistrz nad mistrzmi« (1): Tákże Krol/ ieſt Miſtrzem nád Miſtrzmi/ y Cechmiſtrzem náde wſzemi Cechmiſtrzmi w Kroleſtwie ſwym: iego Krolewſkiey zwierzchnośći poddáne ſą/ y iemu ſłużą wſzytkie náuki OrzRozm M.

»na ratuszu mistrz« (1): Stároſtá á Burmiſtrz. Witaycieſz Pánie Burmiſtrzu/ Ná Ratuſzu ſławny miſtrzu RejZwierc 234.

»mistrz rybitwow, [rybakow]« (1): nie tylko áby on iáko przednieyſzy ſprawcá y miſtrz rybitwow/ ná łowienie ryb inne wywodził WujNT 211; [Starszy albo mistrz rybaków tych winien odbierać drwa w targowem LustrWpol I 127].

»mistrz wieszczkow« (1): Belteſzacarze miſtrzu wieſzcżkow [magister (marg) princeps (‒) genethliacorum] ia wiem iż duch bogow świętych wtobie/ á żadna táiemnicá nie ſkryta v ćiebie BudBib Dan 4/9 [6].

Szeregi: »sprawca i mistrz« (2): WujNT 211; ma bydź [marszałek] ſprawcą y Miſtrzem wſzyſtkich Dworſkich cęremoniy [omnium caeremoniarum curiensium magister JanStat 293] to ieſt/ zwyczáiow y Dworzan. SarnStat 310.

[»starszy albo mistrz«: LustrWpol I 127 cf »mistrz rybitwow«.]

b. O przełożonym grupy religijnej (18):
α. W tekstach dotyczących czasów biblijnych lub do nich nawiązujących (11):
Wyrażenia: »mistrz apostołow« (4): Piotrá Miſtrzem Apoſtołow zowie. SkarŻyw 595 marg, 595, 597 [2 r.].

»mistrz licemiernikow« (1): Nienáwiſcią przeciw iemu kſiążętca kaplanſkié zapálili ſie/ ij miſtrzowie licemiernikow OpecŻywList C2.

Szeregi: »mistrz i doktor« (1): Iacobá/ mowi/ ná iednym mieyſcu ogranicżył: ále Piotrá wſzytkiego świátá miſtrzem/ y Doktorem vcżynił. SkarJedn 69.

»mistrz i gospodarz« (1): áby go [Piotra] yuż też po nim [po Chrystusie] myeli zá miſtrzá y goſpodarzá KromRozm III M6.

»książęta (kapłańskie) abo (i) mistrzowie (licemiernikow)« (2): a záſcie ſlyſſeli aby ktory z kſiążąt abo z miſtrzow weń vwierzyli OpecŻyw 76; OpecŻywList C2.

»ani pan ani mistrz« (1): áby ſie żaden nie ſmiał áni pánem áni miſtrzem zwáć tego to iego Koſciołá ſwiętego. RejAp 77.

»mistrz i sprawca« (1): Piotr Miſtrz Apoſtołow inych y ſprawcá. SkarŻyw 597 marg.

W przen (2): Do tey ſámey łodzi kośćiołá Pan wſtąpił/ w ktorey Piotr ieſt Miſtrzem poſtánowion WujNT 211.
Wyrażenie: »mistrz diabelski« (1): Azaſz go [fałesznego pasterza] Páweł s. nie zowie miſtrzem dyabelſkim? RejPos 346v.
β. O papieżu (4):

mistrz czego (2): á iż na niey [na stolicy rzymskiej]/ śiedzący/ ieſt páſterzem/ oycem y myſtrzem wſzytkiego Chrześćiáńſtwá. SkarJedn 102, 401.

W połączeniach szeregowych (4): A iż on/ papyeżem będąc/ yeſt Pyotrem á gruntem ſlupow koſcyelnych/ to yeſt biſkupow/ á kſyążęćyem/ miſtrzem/ y głową wſſech KromRozm III P5; Rzymſki Biſkup ieſt podporą wſzytkiey Kátholickiey prawdy/ Páſterz wſzytkich w Chryſtuſa wierzących/ Miſtrz wſzytkiego Chrześćiáńſtwá SkarJedn 401, 102; SkarKaz 40b.

γ. O kapłanie braminów indyjskich (2):
Wyrażenie: »bragmański mistrz« (2): Didimus Bragmańſki Miſtrz [bragmanorum didascalus] Alexandrowi pozdrowienie. HistAl K4, 15.
δ. O cesarzu [z przeczeniem] (1):

W przeciwstawieniu (1): »syn kościelny ... mistrz« (1): BielKron 230v cf Szereg.

Szereg: »pan albo mistrz« (I): Ceſarz ieſt ſyn kośćielny/ ále nie pan álbo Miſtrz BielKron 230v.
c. O Bogu (3): Iezu kthorys nas navcżył miſtrza iednego w niebie ſzukać. ſmi. ſie nad na. TarDuch B7v.

W połączeniu szeregowym (1): tego też chce lepſzy nád przyrodzenie Bog/ on naywyżſzy Miſtrz/ Hetman/ mśćićiel/ y nágrodźićiel [ille magister, imperator, vindex et remunerator]. ModrzBaz 136v.

Szereg: »Pan Bog i mistrz« (1): Temi ſię trzemi rzecżámi w iednym ćiele Chryſtuſowym iednocżem. Iednym Pánem Bogiem y miſtrzem náſzym SkarJedn 41.
d. O bóstwie pogańskim (1): Bog ma głowę iáſtrzębia [...] ſwiętego przyrodzenia miſtrz iedyny/ nalepſzy/ namędrſzy y naſpráwiedliwſzy nádewſzytki rzecży. BielKron 8.
e. Dostojnik posiadający określony urząd i godność w zakonach rycerskich (381):
α. Najwyższy zwierzchnik zakonu rycerskiego (Krzyżaków, joannitów, templariuszy i in.); magister JanStat (378): Diar 23; Przez ten cżás woiowania Pruſkiego/ Lokietko zbierał lud przećiw Pruſom [...] s ktorym Miſtrz nie śmiał bitwy ſthocżyć BielKron 371v; Rádwánkowſki [...] Owa iákoſzkolwiek podał miáſto Miſtrzowi niemáiąc ná ſię gwałtu żadnego. BielKron 418, 179v, 232 [2 r.], 279v, 291v, 370 (12); KwiatOpis B3v, B4; [prosili] Aby miſtrz w ſwym práwie zoſtał się Wyfláńćiech. BiałKaz K3v, K3v [2 r.]; Wnet tedy Kontor porádźiwſzy ſię Mistrzá z woyſkiem pod Onkaim ciągnął StryjKron 309; Poſłał tedy Miſtrz 500. iezdnych Reyterow z wielkością Knechtow pieſzych StryjKron 637, 295, 305, 308, 502, 577, 582, 692, 767; Swidrygałowi przećiwko Kroleſtwu Polſkiému rátunek od Miſtrzá nie ma bydź dawan. SarnStat 1069 marg; A Miſtrz [magister JanStat 878] będźie wybiéran mąż więcéy pożyteczny y godny/ wedle reguły/ zakonowéy y vſtaw SarnStat 1099; Przyśięgę Miſtrz y inni poddáni Krolowi Polſkiému czynić máią. SarnStat 1103 marg, 1069 marg, 1073 marg, 1078 marg, 1079 marg, 1081 (18).

mistrz czego (18): MetrKor 34/287v, 288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.]; Zprzyſięgli ſie mieſzcżánie y poſpolity cżłowiek w Pruſiech/ przećiw miſtrzowi náſzego zakonu BielKron 232, 231 [2 r.], 415v; StryjKron 325 [2 r.]. Cf »mistrz szpitala domu świętej Maryjej...«, »mistrz niemieckiego zakonu«, »mistrz zakonu Panny Maryjej«, »mistrz zakonu rodskiego«, »mistrz zakonu templaryjow«, »mistrz i bracia ...«.

mistrz czyj [w tym G sb i pron (3), pron poss (2)] (5): BielKron 231, 360v; áby y nowy ich Miſtrz záraz według powinności przyſięgę hołdu vczynił. StryjKron 722, 295 marg; SarnStat 1106.

W połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) [w tym imię + mistrz (28), mistrz + imię (16)] (44): MetrKor 34/287v, 34/288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.]; thę Donácyą Ceſarz Frydrych wthory potwierdził/ á napierwey Miſtrzowi Hermanowi z Sálce/ ktory ná ten cżás ſtárſzym był tę ſpráwę polećił BielKron 231v, 203v, 231, 232, 360v, 369, 390v, 392; BielSat Gv; KwiatOpis B2; Tegoż roku Konrad Miſtrz z wielkim woyſkiem do Zmodźi w Karſzowſką zięmicę wciągnął/ ktorą ſplundrował StryjKron 309, 295 [2 r.], 300, 305, 308, 325 (15); SarnStat 1088, 1093, 1094 [2 r.], 1095, 1096 [3 r.] (13).

W połączeniach szeregowych (34): wyiáchał [Kiejstut] przęz [!] Miáſto w Krzyżáckim vbierze/ y oſzukał wſzyſtkich/ Miſtrzá/ Krzyżakow/ Kontorow y Mieſzczány Málborſkie StryjKron 442, 325, 767; My téż Miſtrz Lodwik/ Komendorowie/ y Conventy [Nos quoque magister Ludovicus, commendatores et conventus JanStat 869] zá nas y potomki náſzé wyrzékamy ſie Zamkow/ miaſt/ miáſteczek SarnStat 1091, 1068, 1069, 1078, 1087, 1088 (31).

W formule dyplomatycznej [w tym: z zaimkiem „my” (35)] (38): wſzyſtko práwo/ któré nam Miſtrzowi/ y Zakonowi Komendorom náſzym [quod nobis magistro et Ordini ac commendatoribus nostris JanStat 869] na Zamkách náſzych/ w mieśćiech [...] przynależáło SarnStat 1091; [przymierze] przerzeczeni téż Naiáſnieyſzy Pan Káźimiérz Krol y potomkowie iego [...] y poddáni króleſtwá tegóż o Nas Miſtrzu / Komendorách/ y Zakonie Pruſkim [de nobis magistro, commendatoribus et Ordine Prussiae JanStat 872] [...] y poddánych náſzych [aby dzierżeli] SarnStat 1093; A My Lodwik Miſtrz/ náſzy potomkowie/ Komendorowie/ y Zakon [Et nos Lodovicus magister nostrique successores, commendatores et Ordo JanStat 875] náſz od pánowánia onym y z poddánośći nam zwykłéy wyrzékamy ſię SarnStat 1096, 1087, 1088 [2 r.], 1089 [2 r.], 1090, 1091 [2 r.] (38).

Wyrażenia: »mistrz liflandski (a. liwlancki itp.), inflancki (a. inflański itp.) liwoński« [szyk 20:3] (16:6:1): Miſtrz záſię Liwláncki ma ſwoy dwor w mieſcie Wenden dwánaſcie mil od Rigi BielKron 437v, 382, 395, 429v, 437v; KwiatOpis B2, B4v; BiałKaz K3v; Roku 1556. Wilhelm Furſtemberg Miſtrz Liflandſki/ iáko ſkoro ze wſzyſtkimi Kontorámi y z Zakonem Krzyżakow ſwoich wiárę Luterſką przyiął StryjKron 767, 300, 308, 487 [2 r.], 502, 537 (10); GórnRozm Dv; SarnStat 1079, 1103, 1105; Przezeń [przez Zygmunta Augusta] Inflantſki Miſtrz ſzumny ſkrocony KlonKr F2v.

»mistrz niemiecki« (4): áby Miſtrz Niemiecki [magister Almaniae JanStat 856] w roku więtſzą pieczęć ſwą téy zgodźie wiecznéy záwieśił. SarnStat 1079, 1079, 1103, 1105.

»pan mistrz« (9): Napyerwey na kthory spozob, krolya yego myłosczy dworzanye na then czaſz panu Mystrzowy odpowyadaly MetrKor 37/1; ſtroná Páná Kśiążęćiá wybierze dwie albo trzy oſoby z ſtrony Páná Miſtrzá y Zakonu [de parte domini magistri et ordinis JanStat 897] SarnStat 114, 1114.

»mistrz starszy« (1): Powiedzyał iż ſie mu [pruskiemu mistrzowi] tego [ołdu] nie godźi cżynić przez przyzwolenia drugich Miſtrzow ſtárſzych/ ktorzy ſą w Niemcech y we Włoſzech. BielKron 415v.

»mistrz szpitala domu świętej Maryjej niemieckiej jerozolimskiego« (1): Dla tego My brát Lódwik z Erlicháſſen Miſtrz Szpitalá domu świętéy Máriiéy Niemieckiéy Ierozolimſkiégo [nos frater Ludovicus de Erlichhausen, magister hospitalis domus sanctae Mariae Theutonicorum JanStat 863] w Pruśiéch: Oznáymuiemy przez ninieyſzy liſt SarnStat 1086.

»mistrzowie zakonni« (1): dla cżego tey vgody potym nieprziymowáli potomni miſtrzowie zakonni/ iáko nieſłuſzney BielKron 232.

»mistrz zakonu krzyżowniczego, Krzyżakow pruskich, krzyżacki« (6:1:l): Thobye oszwyeczonemu xyaszączyv a panu olbrichthowy Margraby Brandemburſkyemu myſtrzowy zakonu krzyszownyczego [...] odpowyadamy MetrKor 34/288, 34/287v, 288, 37/1, 1v [2 r.]; Pierwſzy miſtrz Krzyzakow Pruſkich/ Hermanus z Salce. StryjKron 295 marg; Podwákroć woyſko Miſtrzá Krzyzáckiego Gwałtem poráźił, z ſzkodą wielką iego. KlonKr Ev.

»mistrz niemieckiego zakonu« (1): Opiſánie Kſiążąth kthore przy they Koronácyey [...] byli [...] Miſtrz Niemieckiego zakonu. BielKron 331v.

»mistrz zakonu Panny Maryjej z Niemiec« (1): gdy Woyćiech z Brándeburgu miſtrz zakonu Pánny Máryey z Niemiec (iáko oni zową) zrzućiwſzy vbior zakonny/ żonę poiął. BielKron 203v.

»mistrz zakonu rodskiego [= templariuszy]« (1): Tamże Miſtrz zakonu Rodſkiego [magister ordinis Rodiensis Miech E2v] iętego w niewolą poſłał do Franciey MiechGlab 68.

»mistrz zakonu templaryjow« (1): tám záſádził [zołdan] wielkie vffy Sárácenow/ ktorzy poimáli Gwidoná y miſtrzá zakonu Templáryow/ to ieſt/ Bożogrobſkich Rycerzow. BielKron 179v.

Zestawienia: »pruski mistrz« [szyk 93:52] (145): MetrKor 37/2; Gdzież też pochowany ciała Miſtrza pruſkiego j inſzich czo naczelniejſzych zakonu krzyżownikow. MiechGlab 13, **3v; zmyliwſzy liſthy fáłſzywe/ że v nich [margrabiów] kupił Miſtr Pruſki Pomorſką źiemię zá dzieſięć thyſiąc grzywien groſzy ſzerokich BielKron 370; Miſtrzow Pruſkich była chorągiew ſtara z żołtym krzyżem á we ſrodku tarcża z orłem cżarnym ná białym polu BielKron 425v, 203v, 231, 232 [3 r.], 232v, 369 (73); BielSat H; StryjKron 305, 380, 426, 487, 502, 517, 727; Pomoc od Polaków ma bydź dawána przećiwko Pruſkiému Miſtrzowi SarnStat 1070 marg, 25, 41 [2 r.], 110 marg, 1066, 1068 marg (13); Kázimierz czwarty. [...] Wnet nápomniony iął pilnować ſwego, Y dwakroć Miſtrzá poráził Pruſkiego KlonKr E4v.

~ W połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) [w tym: imię + mistrz (34), mistrz + imię (9)] (43): MiechGlab **4v, 9, 10, 12; Látá 1525. Mieſiącá Márcá dniá dzieſiątego/ Woyćiech Pruſki Miſtrz ołd cżynił Krolowi Polſkiemu (marg) Ołd Pruſki. (‒) środ rynku Krákowſkiego BielKron 419, 220, 222 [2 r.], 225v, 231v, 233 (33); Przeto Miſtrz Pruſki Conradus Valerodus/ ktoremu nie o wiárę/ ále o pánowánie wielkiego Xięſtwá Litewſkiego y Zmodzi/ [...] grá byłá/ Zebrał też woyſká Pruſkie z ſwoimi Krzyżaki StryjKron 487, 300, 340, 432, 487, 502.

Szeregi: »pruski mistrz z komendatory; pruski mistrz i komendatorowie, pruski mistrz a kontorowie« [szyk 3:1] (2:1:1): s ſtáłá ſie vgodá miedzy Krolem Polſkim y Witułtem á miedzy Konradem Miſtrzem Pruſkim á Kontory iego BielKron 384v; W tym woyſku Pruſki Miſtrz zginął s Komendatory BielKron 384v, 369v, 370v.

»mistrz pruski z Krzyżaki« [szyk 1:1] (2): Miſtrz Pruſki s Krzyżaki ſwymi przywiodſzy lud wielki z Niemiec obegnał miáſto Gdańſko BielKron 370, 370v. ~

»mistrz wielki« [szyk 17:1] (18): Téż gdźieby Miſtrz wielki [magister generalis JanStat 911] żadnym obyczáiem przyśiądz niechćiał/ álbo z Królewſką Iáſnośćią nie zgadzał ſie SarnStat 1126, 1087, 1105, 1106, 1108.

~ W połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) [zawsze imię + mistrz] (3): Którą to zgodę/ [...] My brát Lodwik z Erlichawlen [!] Miſtrz wielki/ z Komendory/ Conwentem/ y Zakonem náſzym [Nos frater Lodovicus de Erlichhausen magister generalis cum commendatoribus, conventu et Ordine nostris JanStat 885]/ imięniém náſzym [pochwalamy] SarnStat 1105, 1086, 1095.

W połączeniach szeregowych (7): chcemy/ áby obowiąſki zprzymierzenia y zapiſy/ którékolwiek ſą y były miedzy Miſtrzem wielkim [inter magistrum generalem JanStat 845]/ Pręceptory w Niemcech y Inflantćiéch/ y Zakony ich pręłaty [uczynione] były nikczemné SarnStat 1069, 1079, 1085, 1086, 1087, 1105, 1108.

W formule dyplomatycznej [w tym: wielmożny a uczciwy pan mistrz (1); z zaimkiem: „ja” (2), „my” (3)] (6): [między królem] z iednéy ſtrony/ y námi przerzeczonym Miſtrzem wielkim y Komendory Zakonem [...] z drugiey ſtrony wſzyſtkié ſpory/ roſtérki/ [...] y ſzkody między ſtronámi máią bydź odpuſczoné/ y [...] vſpokoioné SarnStat 1087; Ia Lodwik Miſtrz wielki Zakonu Pánny Máryiiey w Niemcách [Ego Lodovicus, magister generalis Ordinis sanctae Mariae Teuthonicorum JanStat 874] Kśiążę y Rádá Kroleſtwá Polſkiego/ przyśięgam SarnStat 1095, 41, 1085, 1105, 1123.

Wyrażenia: »pan mistrz wielki« (1): między Królem [...] y Wielmożnym á vczćiwym pánem Miſtrzem wielkim błogoſłáwionéy P. Máriiéy Theutonicorum Ierozolimſkim [magnificum et venerabilem dominum magistrum generalem, ordinis beatae Mariae virginis domus Theutonicorum Hierozolimitani JanStat 908] w Pruśiéch SarnStat 1123.

»wielki mistrz zakonu braciej domu niemieckiego« (1): á przypiſał ią [Kronikę pruską] Wernerowi de Orzelle wielkiemu Miſtrzowi Zakonu Bráćiey Domu Niemieckiego w Pruſiech StryjKron 288.

»mistrz wielki zakonu Panny Maryjej; (zakonu) błogosławionej Panny Maryjej domu niemieckiego jerozolimskiego mistrz wielki; mistrz wielki zakonu błogosławionej Maryjej Theutonicorum (jerozolimskiego)« (2;2;2): IA N. Miſtrz Wielki/ Zakonu Pánny Máriiéy w Niemcach [Ego Lodovicus, magister generalis Ordinis, sanctae Mariae Theutonicorum JanStat 874]/ Kśiążę y Rádá kroleſtwá Polſkiego/ przyśięgam SarnStat 41; BRát Páweł z Ruzdorfu Zakonu błogoſłáwionéy Pánny Máriiéy domu Niemieckiégo Ierozolimſkiégo Miſtrz wielki [FRater Paulus de Ruszdorff ordinis beatae Mariae domus Theutonicorum Hierosolimitanae magister generalis JanStat 904]/ obiáſniamy przez ninieyſzy Liſt SarnStat 1120, 1085, 1095, 1107, 1123. ~

Szeregi: »mistrz i bracia domu niemieckiego« (1): Roku 1297. wielka niezgodá y nieznaſki záczęły ſię miedzy mieſzczány Rigenſkimi z iedney ſtrony/ á miedzy Miſtrzem y Brácią Domu Niemieckiego z drugiey ſtrony StryjKron 308. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mistrz z klasztorem« (1): Miſtrz s ſwoim klaſztorem á Krol Káźimierz potáiemnie ſie zgodzili ſami (marg) Kázimierz ſie zgodził s Krzyżaki potáiemnie (‒). BielKron 374.

»mistrz i komend(at)orowie, kontorowie; mistrz z komendatory« (5:1;2): Ziemiá we wſzem obfita/ tego zakonu kthory był w Pruſiech/ ma Miſtrzá y Komendátory ſwe. BielKron 291v, 374; Potym Miſtrz ſam Ludwik z Comendatory był do Toruniá przyzwány Octobrá dniá 10. StryjKron 647, 647; Miſtrz y Komendorowie ſą wzięći w Rádę Kroleſtwá Polſkiégo. SarnStat 1093 marg, 1096, 1099, 1102. [Ponadto w połączeniach szeregowych 26 r.].

»mistrz i konwent; konwent pruski z mistrzem« (3;1): Przyzwolił ná to [...] Káźimierz z drugimi poſły od konwentu Pruſkiego z Miſtrzem ich BielKron 415v; [miasto] Miſtrzowi y Konwentowi [magistro et ordini JanStat 857] ná Srzodopoſtną Niedźielę bliſko przyſzłą [...] będźiemi [!] powinni wróćić. SarnStat 1079, 1080 [2 r.].

»mistrz albo książę pruskie« (2): Arcybiſkupem był náſzych cżáſow Gwilelm z Brándeburgu Woyćiechá Miſtrzá/ álbo Kśiążęćiá Pruſkiego bráth BielKron 437v, 41.

»Krzyżacy z mistrzem« (1): Tegoż roku do nich wćiągnęli Krzyżacy z Miſtrzem Teodorykiem z Aldemburgu BielKron 369.

»Prusacy z mistrzem; mistrz i Prusacy« (1:1): w trzećim woyſku byli Pruſacy z Miſtrzem ſwoim Pomponem BielKron 360v; KochProp 11.

»mistrz, (i, albo) zakon« (50): [skazujemy] áby to myto y rzeczy wźięté Miſtrz y Zakon był powinien wróćić [magister et ordo restituere teneatur JanStat 850]. SarnStat 1073; Miſtrz y Zakon nie ma dáwáć pomocy przećiwko Krolowi. SarnStat 1079 marg, 1068, 1069 [2 r.], 1070, 1071, 1072 [4 r.] (50).

β. Komtur, przełożony konwentu i zarazem zarządca okręgu administracyjnego w zakonie i państwie krzyżackim (3): A thak przerzeczony poſzel naſch bandzie zandal ymyenyem naſzym pana Markrabye aby thego themv Miſtrzowy [komendorowi łagowskiemu] czynycz vyanczey zakazal LibLeg 7/69.

W połączeniu szeregowym (1): [kożdy biskup alsperski] przy bytnośći Woiewody Márienburſkiégo/ y Stároſty/ y Miſtrzow [magistrorum JanStat 909]/ Mieſczan z Toruniá/ [...] przyśięgę vczynić będą powinni SarnStat 1124.

Szereg: »mistrz abo komendor« (1): ysz Mystrz abo Comendor Lagowſki, kthori podnamy w panysthwye naſſyem ymyenye a mayanthoſcz ma Zakazvye aby yego poddany [...] povynnoſczi thich a roboth kthore [...] stharoſczie naſſemv Myedzirzeczſkiemu szą povynny nyeczynyly. LibLeg 7/68v.
6. Kat (9): przibyezall kath [...] powyadayącz yſch czlowyeka zabitho. [...] Interim przibyezal myſtrzs ze czlowyeka przed zanthuzem kthoſz zabill. LibMal 1554/194; Zá tym pytáią miſtrzá/ Co táki záſłużył/ Ktory biorąc táiemnie/ w cudzych dobrách płużył? Odpowie miſtrz Sądowi ſwą kátowſką mową KlonWor 39; Ták mowi miſtrz. A ſędźia dekretem nakaże: Máłodobry/ ſkarz go tám iáko práwo każe (marg) Kátá z ſtárego zwyczáiu zową Máłodobrym. (–) KlonWor 40, 25, 38, 39.
Wyrażenia: »mistrz miejski« (1): A ſzyodma [sztukę ukradzionego srebra] kthora theſz miſtrzewy myeiſkyemu okazowal, vnyego nalyeziono LibMal 1549/149v.

[»mistrz sprawiedliwości«: Artykuł 25. O mistrzu sprawiedliwości. [...] mistrza sprawiedliwości ma każdy w pokoju zachować, też pod karaniem srogiem. UstWojsk 146, 96, 126.]

α. W odniesieniu do czasow biblijnych (1):
Szereg: »sędzia i mistrz« (1): Sędzye á Miſtrze będzyecie mieć nád ſobą/ w káżdym narodzye z oſobná/ coby ſpráwiedliwie ſądzili BielKron 44v.
7. n-loc: Mestre na stałym lądzie obok Wenecji (1): [z Wenecji] wyiechał/ do Miſtrzá miáſtecżká ná brzegu GórnDworz P2v.

Synonimy: 1. bakałarz, nauczyciel, pedagog, uczyciel; 2. mędrzec, uczony; 3. autor, sprawca, tworca; 5. przełożony, władca; 6. butel, ceklarz, kat, małodobry, oprawca, siepacz, szargarz, szargat, szerga.

[Uwaga: Wyraz hasłowy w znacz. 1., 2. oraz 4. wykazuje niekiedy płynność semantyczną, co stwarza więcej niż jedną możliwość interpretacji.]

Cf BLACHMISTRZ, BURMISTRZ, CECHMISTRZ, DWORMISTRZ, [GWIAZDMISTRZ], KACERMISTRZ, KUCHMISTRZ, MURMISTRZ, OCHMISTRZ, RACHMISTRZ, ROTMISTRZ, RUDMISTRZ, RURMISTRZ, WAGMISTRZ, WICEMISTRZ

IM