[zaloguj się]
[pdf]

KAT (212) sb m

a jasne (w tym 7 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N kat katowie, kaci
G kata katów
D katowi, katu katóm
A kata katy
I katem katy
L kacie kaci(e)ch
V kacie katowie

sg N kat (69). ◊ G kata (13). ◊ D katowi (12), katu (3) RejJóz, WisznTr, GosłCast. ◊ A kata (23). ◊ I katem (16); -em (2), -(e)m (14). ◊ L kacie (3). ◊ V kacie (5). ◊ pl N katowie (30), kaci (5); -i KlonWor; -owie : -i LatHar (1 : 1), SiebRozmyśl (8 : 3). ◊ G katów (6); -ów (1), -(o)w (5). ◊ D katóm (13); -óm (2), -(o)m (11). ◊ A katy (9). ◊ I katy (2). ◊ L kaci(e)ch (2). ◊ V katowie (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Urzędowy wykonawca tortur i kary śmierci; carnifex Murm; Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; tortor BartBydg, Mącz, Calep, Cn; lictor Mącz; confector, exαctor supplicii, tintinnaculus Cn (212): a wſſakoż ku takowemu tak ſwiętému miloſnikowi bożému/ kat do ciemnice poſlán/ aby glowa iego byla ſcięta OpecŻyw 48; katowie ſie náń rzucili z wielkié okrutnoſci ij pocżęli drzetz ij ſiepátz s niego odzienijé OpecŻyw 125, 48v, 125v [2 r.], 137, 138v, 149; PatKaz III 143v; Murm 177; Mymer1 10v; BartBydg 23; kat iemu rzekł, o Secunde dla milcżenia vmrzeć chceſz, radſzey mow, á żyw będzieſz. BielŻyw 134, 134 [3 r.]; Thedy thaki ma bicz obyeſchon, a thowar wroczicz do zyemye skath wyſzedl beſz wſſyey placzey, yedno kathowy vyardunek LibLeg 6/117; wthymze do nych wgiſdbye ſzyedzaczich przibyezall kath ſczelyadzia myeyſka powyadayącz yſch czlowyeka zabitho LibMal 1554/194, 1550/151; O Káćie. KAth/ Perſoná nád złoczyńcą ſpráwiedliwoſć ſkuthkiem okázuiąca GroicPorz g4v, h, hv, nn2v; Bo y złodzyey by ſzedł kráść á vźrzał tám kátá/ Wieręby ſie podobno przelękł páná brátá. RejWiz 139v; RejZwierz 27v; tedy mu każą rzeźnicże rzemioſło robić/ ktore v nich napodleyſze ieſt/ podleyſze niż kátem być. BielKron 449, 214v, 262; Lictor, Oprawcá álbo mieyski sługá ſzargarz/ buttel á kát który złoczince ymuye y tráćy Mącz 193b, 39a, 336a, 408b, 411a, 458d, 459b; Iż de rigore iuſticiȩ, by nie było w Mieśćie Kátá/ muſiałby ſam Burgmiſtrz wieśić złodźieiá OrzQuin X3, X2v [2 r.], X3 marg; SienLek 95 [2 r.], 95v [3 r.].; GórnDworz P2; RejPos 168, 249v, 320v; Złyć ieſt kát s przyrodzenia/ bo iuż ná pomſtę á ná ludzkie ſmierći ieſt wyſádzony/ ále kto do tego przycżyny nie da/ á czo kát komu może złego vcżynić? RejZwierc 71v, 5v, 65v, 92v [3 r.], 93, 205; BudBib 2.Mach 7/9; CzechRozm 248v; ModrzBaz 95v, 96 [5 r.], 108; tedy mu oni kátowie przez ſzyię ięzik wywłocżąc/ ſrogim go męcżeńſtwem vmorzyli. SkarŻyw 305, A5v, 76, 126, 151, 208 (9); CzechEp 165, 363; ReszPrz 26, 42 [2 r.], 44, 91; Calep 166b, 1074b; Ná Golgoćie z odźienia káci go złupili LatHar 521, 318, 521; WujNT Mar 6/27; SiebRozmyśl C3, C3v, C4 [2 r.], D2v, D3v, E, H3v; PowodPr 48, 54, 55; Kát chwoſtał v pręgierzá, y z máſtá [!] wyświecał. CiekPotr 33; Kátá z ſtárego zwycżáiu zową Máłodobrym. KlonWor 40 marg, 6, 32, 38, 40.

kat nad kim (1): Proſtoc to ieſt/ iakobyś im ſwą ręką gardła porzezał i okrutnym kátem nad nimi zoſtáł MurzHist Nv.

W połączeniu z imieniem [imię + kat (2), kat + imię (2)] (4): Item szyekeyrą [...] vkradl kthorą v Jacuba katha kthori theraſz yeſth odprawyon zaſthawyl LibMal 1550/151, 1547/130v; BielKron 214v marg; SienLek 95.

W połączeniach szeregowych (3): Ale iż Kátowie/ Opráwcy/ Ceklarze w wielkiey nienawiſći y zelżywoſći v ludźi bywáią/ tho nieprzychodźi y przychodźić niema s ſtrony ich vrzędu GroicPorz h; CzechRozm 248, 248v.

W porównaniach (28): Szłam do sklepu przeſuſzać ſzat Then przybieżał iakoby kat Bych ſie była nie wydarła Mogł by mię był zbawić garła RejJóz F8, F3; Narzekaią na nedzni ſwiat Iż ieſt ſroſſy ſnaċ nizły kat. RejKup c8, g8v; MurzHist Nv; Ták zá námi cżás chodzi iáko kát s powrozem. RejWiz 53v, 55; Cáłą noc go miotłámi/ potym bicżmi ſiekli/ Potym y pochodniámi/ by kátowie piekli. RejFig Bb5v; Przywiedziono mu cżterzy chłopy ſzrámowáte/ Guzowáte/ węſáte/ práwie iáko káty. RejZwierz 26; BielKron 313; Carnifex per Metapho. Morderz/ Lotr/ Srogi by kát. Mącz 39a; á iż ten zakon ták ſrogi/ kthory nas iáko kát mordował/ zábijał [...]/ [Zbawiciel] łáſkáwſzy vcżynić racżył RejPos 179v, 164, 176; Stárość ſtoi nád ſzyią gorſza niż kát ſrogi HistLan B; ABowiem mądrego á pocżćiwego cżłowieká gniew roſtropny ná wiele ſie dobrych rzecży y obroćić y przygodzić może. Ale nie ták áby ſie ſrożyć miał iáko kát RejZwierc 77v, 33v, 116, 151v; CzechEp 25; Cokolwiek iedno pocżnę/ grzech ſię zá mną wlecże/ A zá grzechem ſumnienie/ ták iáko kát piecże ArtKanc P15v; Calep 382b; WujNT 382, Yyyyy4v; Wżdyć ią ſumnienié ruſzy/ któré/ by kát piecze GosłCast 72. Cf »jako kat stać«.

W charakterystycznych połączeniach: kat mierziony, misterny, niewierny (3), straszny, ziemski, złośliwy (złościwy) (6), zły (3).

Przysłowie: Byś miał y Burmiſtrzá brátá/ Ruſzyſzli tu oſraſz kátá. RejZwierc 237.
Zwroty: »dać pod miecz katu« (1): Dam pod miecz kátu Záń głowę moię Z wielką rádośćią. GosłCast 76.

»na kata gonić« = wdawać się w niebezpieczeństwo (1): Gdyż vcżniowie prawdźiwi Chriſtuſowi/ będąc iáko owiecżki bes rogow/ ná kátá gonić/ áni ná powroz nie máią CzechRozm 248v.

»poda(wa)ć katom, do kata; poruczyć katom; dać w moc katowi; katom podawany« = tradere tortoribus Vulg [szyk zmienny] (3 : 1; 1; 1; 1): A rozgniewawſzy ſie pan on iego/ porucżył go kathom RejPos 246v, 249; CzechRozm 248; Krew ſwą niewinną/ dałeś w moc kátowi GrabowSet E2; kiedyś też niewinnie ná śmierć był oſądzony/ kátom cżęſto podawány/ ſzárpány/ pchány/ zeplwány LatHar 290; WujNT Matth 18/34; SkarKaz 672a.

»katowi przyść, dostać się w ręce« [szyk zmienny] (1 : 1): Ut, Carnificinam subire Kátowi prziść w ręce. Mącz 39a; SiebRozmyśl H3v.

»jako kat [nad kim] stać« [szyk zmienny] (3): Sercze drżi Czarta ſię boy Bo yak kat nademna ſtoy RejKup cc7, ee5v; RejPos 305v.

Wyrażenia: »okrutny (jest), srogi kat; sroższy nad kata (a. niźli kat); okrutność jest w kaciech« [szyk 15 : 5] (12 : 4; 3; 1): ale onij okrutnij katowie bijątz go [Jezusa]/ ſ niego ſie naſmiéwali/ ij obletz ſie mu kázáli. OpecŻyw [127]v; TarDuch C5v; RejKup c8; MurzHist Nv; Sam przy tym okrutny Káth á ieden álbo dwá opili Ceklárze bywáią GroicPorz hhv; RejPos 176; HistLan B; RejZwierc 116; LatHar 262, 292, 338; WujNT 382, Yyyyy4v; SiebRozmyśl C3v, D, H2, H2v [2 r.], H3; SkarKazSej 672a.

»w ręku katow« (1): A ty naświętſza Pánno/ kiedyś go vyźrzáłá W ręku okrutnych kátów/ ledweś go poznáłá. SiebRozmyśl H2.

Szeregi: »kat albo hecel« (1): A byłá iáko káth álbo hecel/ iż żadny z nią pocżćiwy cżłowiek áni pocżćiwa żoná żadnego ſpołku áni towárzyſtwá áni rozmowy nie miewáli. RejZwierc 33v.

»kat abo (i) oprawca« (2): Bo iuż cżárt w tym dekrecie á w tym rozgniewániu Páńſkim á w potępieniu ſwym by ſtánął pośrzod niebá/ zawżdy przeklętym być muśi/ [...] á iáko kát ábo iáko opráwcá záwżdy ſzuka á pilen tego/ iákoby kogo do ſiebie poimáć á pozyſkáć mogł w towárzyſtwo ſwoie. RejPos 164, 167v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (13): RejWiz 171v; RejFig Cc2v; Zaż nie widamy odmiennośći ſwiatá/ Dziś mamy z niego oycá/ iutro kátá. RejZwierc 229v, 116; Tu wſzyſcy świátu/ Cnotliwych kátu/ Gdy ſie wyſłużą/ W ćię [w grób] ocży zmrużą. WisznTr 20; (nagł) Ná obraz miłosci. (–) PRzypátrz ſye iedno pilnie téy to dźiwnéy głowie/ Iáko iéy ludźie ſłużą/ hołduią Bogowie. Więc ieſli ſye vſtrzeżeſz z młodu tego kátá. Wiérzmi/ żeć przydźie plęſáć ná twé śiwé látá. PudłFr 34; WujNT 120.

kat na co (2): Ale gdy ſie też vda ná wſzetecżne á ná niepoććiwe ſpráwy/ iuż też niemáſz gorſzego káthá ná wſzytko ſkáżenie ciáłá/ iáko ieſt ten dobry pan. RejZwierc 140v, 223v.

kat nad kim (2): Miły miſtrzu obácż ſie/ przeſtań ſwey ſrogośći/ Nie odrażay od ludzi mnię wdzyęcżney młodośći Nie bądź kátem nádemną nie traṕ myſli moiey BielKom E3; RejZwierc 5v.

W charakterystycznych połączeniach: kat nieszlachetny, prawy, zły.

Wyrażenie: »srogi kat« (2): Kiedy tędy poźrzyſz ná ſwiát/ Pomyſl iáki tho ſrogi kát. RejZwierc 236v. Cf Szereg.
Szereg: »kat a zabijacz« (1): Mieyże tedy záwżdy ná bacżeniu tego ták ſrogiego kátá á zábijácżá ten zakon piſány/ á niechay záwżdy przed ocżymá twymi będzie poſtáwiony iáko Miſtrz z miotłą/ tak iáko gi Páweł s. názywa RejPos 180.
Przen (26):
a) Okrutnik, prześladowca; afflictor Calep; cruciator, plagosus, tortor, tyrannus Cn (7): HistAl Kv; BielKron 298; Mącz 220c; Seść ſet grzechów w tym iednym ślubie vpátruię: Oycá kátem dźiećinnym ZawJeft 39, 41; Afflictor – Kłopotalbo ſtaranie zadaiacij, Moij kat, trapielća. Calep 40a.

kat kogo, czego (1): ktorego [...] mieli w nienáwiśći iáko przeſtępcę zakonu/ brzydząc ſię im iáko katem oycżyzny y mieſzczan BibRadz 2.Mach 5/8.

b) Diabeł (19): Iakaz by to była Zaloſċz By mie ten Kat wſſwe czemnoſczj Miał ſtąd wynieſcz bez litoſczi RejKup dd8; RejPos 168, 231; Ale dokąd mię ćiągniećie kátowie zá grzech moy náznácżeni? LatHar 152, 670.
Zwroty: »kata mieć nad sobą« (1): Iákiego Fáráoná á ſnadź nie Fáráoná ále ſrogiego kátá cżártá ſprzećiwniká ſwego vſtáwicżnie nád ſobą maſz. RejPos 141.

»oddawać katowi; podan katom« [szyk zmienny] (1; 2): kthory nád nim záwżdy ſtał iáko opráwcá/ [...] á przewiodſzy ná nim práwo/ [...] oddawał go onemu ſrogiemu kátowi Cżártowi ſproſnemu/ ná wiecżne męki RejPos 33v, 247v, 249.

»przyjść w ręce katom« (1): ápelluy pilno do miłoſierdzya Pańſkiego ſwięthego/ á wołay do niego [...] zmiłuy ſie nádemną/ ták iáko ſie tu opowiedáć racżyſz/ dobrowolnie á z Boſkiego miłoſierdzia ſwoiego/ ábych ia nie przyſzedł s ſrogośći dekretow twoich w ręce kátom tym/ o ktorych mi tu Pánie moy opowiedáć racżyſz RejPos 249v.

Wyrażenia: »kat piekielny« (3): RejPos 249v [2 r.]; Ty przedtym będąc oblubienicą Krolá Niebieſkiego/ sſtáłáś ſię śmiele nierządnicą kátá piekielnego. LatHar 150.

»srogi, okrutny (jest) kat« [szyk 9 : 1] (7 : 3): RejKup dd5v; RejWiz 170v; O ſrogiſz tho kát moy miły brácie/ á nie podobien ku kátowi ſwiátá tego [...]. Ale then okrutny kát piekielny/ y nád duſzą nędzną y nád ciáłem nigdy ſie vcieſzyć nie może/ s pomſtámi ſwemi RejPos 249v, 33v, 141, 168, 249v [2 r.], 328.

Szeregi: »kat a instygator« (1): A gdy ten ſrogi kát á ten Inſtigator złośćiwy narodu ludzkiego przed Pánem thwoim oſkárżáć cie będzye/ á okázowáć będzie ná cię iákie niemiłoſierdzie twoie RejPos 249v.

»kat a morderz« (1): Othoć zoſtháwił [Mateusz święty] plaſtr y obronę/ iáko ſie maſz bronić temu okrutnemu kátowi á morderzowi ſproſnemu twoiemu/ y tym wſzytkim iádowitym żądłom iego. RejPos 328.

»kat a oprawca« (1): Pátrzayże iákiego ſrogyego kátá á iákiego opráwcę nád ſobą vſtháwicżnie maſz cżártá ſproſnego RejPos 168.

a. W funkcji przekleństw, wyzwisk i wykrzykników (8): ForCnR D; Z Sercám ſię rośmiał Iendrzeiá ſłucháiąc/ Kiedy do domu przyſzedł nárzékáiąc: A kát iéy prośi by ſię ku mnie miáłá/ Teraz ſye małpá z podchłopia wyrwáłá. KochFr 13; Cziy to płaſcz? (–) Móy o Pánie. (–) Kátá przebóg/ kátá. Widzęć iż twóy/ o zdrayco GosłCast 67.
Frazy: »idź do kata« (1): Idź do kátá/ iuż tu ſzydźi/ iákoć ſię tu widźi. KlonŻal E4v.

»wie go kat« (1): Mowi ten Kryxman: wie go kát co gdacże/ Ięzyk mu ſkacże. KlonFlis H2v.

Wyrażenia: »okrutny kat« (1): Ach nieſtotys prze Bog rata Na tak okrutnego kata Y kogoż to gdy potkało Czo ſie mnię dzys nędzney ſtało Taka lekkoſcz od lothrzyka Od nędznego niewolnika RejJóz F8.

»porwany katu« (1): Gdy ſie oniey ty głoſi rozlecżą po ſwiatu Skarzeć ią iey niecznota porwana tam katu RejJóz I5.

Synonimy: butel, ceklarz, małodobry, oprawca, siepacz, szargant, szargarz, szerga.

Cf KATOWNIK, PODKACIE

AL