Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OPRAWA

Następne hasło: OPRAWCOWE »

OPRAWCA (41) sb m

-c- (36), -cz- (5).

o oraz końcowe a jasne; -a- (30), -å- (5); -å- BudNT, SkarŻyw (2); -a- : -å- Mącz (5:1), WujNT (2:1).

Fleksja

	sg	pl
N	oprawca	oprawcy, oprawce
G	oprawce
D	oprawcy
A	oprawcę	oprawce
I	oprawcą	oprawcami

sg N oprawca (19). ◊ G oprawce (4). ◊ D oprawcy (2). ◊ A oprawcę (3) [w tym: -ą (1)]. ◊ I oprawcą (1). ◊ pl N oprawcy (5) GroicPorz (4), BibRadz, oprawce (3) RejWiz, RejPos, WujNT. ◊ A oprawce (3). ◊ I oprawcami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Człowiek chwytający złoczyńców, oddający ich do sądu, sprawujący nad nimi nadzór i wymierzający im zasądzoną karę; kat, pomocnik kata (39)
- Przen (10)
  - a) Okrutnik (1)
  - b) Czart, diabeł (9)
2. Justycjariusz; do końca XV w. urzędnik, który chwytał podejrzanych, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd nad przestępcami szczególnie zagrażającymi porządkowi publicznemu (2)
3. [Ten, kto naprawia]

1. Człowiek chwytający złoczyńców, oddający ich do sądu, sprawujący nad nimi nadzór i wymierzający im zasądzoną karę; kat, pomocnik kata; lictor Mymer¹, Mącz, Cn; minister PolAnt, Vulg; examinator, inquisitor, latrunculator, lorarius, quaesitor, quaestionarius, quaestor Mącz; phylacista Calep; exactor Vulg; accersitor, apparitio, apparitor, officialis, officiorum tristium minister, servus publicus, speculator, spiculator, submotor, virgator Cn (39): Iakom ya suknyey Maczieievy Nadolnemv nyewzyal yeno oprawcza na then czas bądączy ZapWar 1524 nr 2163, 1524 nr 2163; Mymer¹ 11; GroicPorz mm2 marg; Bo y złodzyey by ſzedł kráść á vźrzał tám kátá/ Wieręby ſie podobno przelękł páná brátá. Bo iákoś myſl truchleie/ gdy opráwcá ſtoi RejWiz 139v; BibRadz Ioann 18/18, Act 5/21, 22; Ergastularius, Rządzca, Stároſtá álbo opráwcá niewolniczy/ który nad niewolniki ma zwierſchność. Mącz 107d; Latrunculator, Który złodzieye zbiera y wieśi/ opráwcá. Mącz 185c, 336b; Mogł był káżdy przeſpiecżnie poſądzić Páwłá s. gdy iechał do Dámáſzku/ iż iechał ná łup á ná mordowánie ludzi niewinnych: á on wnet miáſto opráwce sſtał ſie káznodzyeią. RejPos 172v; BudNT Matth 26/58; A on przed ſię iáko iádowity pies poſłał oprawce/ áby głowę Theodorowę śćiąwſzy przynieſli. SkarŻyw 189; Calep 803a; idźieſz z twym przećiwnikiem do vrzędu/ ſtárayże ſię w drodze iákobyś był wolen od niego: by ćię ſnać nie poćiągnął przed ſędźiego/ á ſędźiaby ćię podał opráwcy: á oprawcáby ćię wzrzućił do więźienia. WujNT Luc 12/58, Act 5/22.

W porównaniach (3): á cżárt iáko ſrogi kát iuż vſtáwicżnie chodzi nád tobą/ á iáko iáki opráwcá ſthára ſie pilno o cię/ áby cie iáko połápić mogł do ciemnych oſiádłośći ſwoich RejPos 176, 33v, 164.

W połączeniach szeregowych (6): Ale iż Kátowie/ Opráwcy/ Ceklarze w wielkiey nienawiſći y zelżywoſći v ludźi bywáią GroicPorz h, kk2v, mm2; lorarius, Butel/ Szárgant który złoczyncę ymuye. Opráwcá álbo mieyski sługá. Mącz 197d, 193b, 336b.

Szeregi: [»cechmistrz abo oprawca«: Aymondus [...] był poiman/ iże przepowiedał Ewánielią Kryſtuſowę [...] á był oſkarzon od plebaná [...] on cechmiſtrz ábo oprawcá przyiechał BazHist 55.]

»kat i oprawca« (1): gdyby ná cię przypádłá táka przygodá á thákye nieſzcżęſcie/ iżbyś iuż miał pewnie przyść o gárdło/ [...] y iużby kátowie y opráwce ſtali nád głową twoią RejPos 167v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»woźny z oprawcą« (1): Gdy ſpokoynego zacni náwiedzáią/ Woźny z opráwcą warchołá ſzukáią. RejZwierc 227v.

Przen (10):

a) Okrutnik (1): Dowie ſię Licynius/ y poſle trzyſtá żołnierzow innych/ áby ony nowo wierzące pobili. [...] Y wołáli/ á co to zá oprawcá Licynius? SkarŻyw 189.

b) Czart, diabeł (9): RejWiz 178; RejPos 118v, 249v; Iuż podźcie precż złośćiwi coſcie mie [Boga] nie ználi/ Iuż tám macie opráwcę coſcie mu ſłużyli RejZwierc 273.

oprawca czyj (3): owdzye iuż tuż á tuż zá piętámi chodzi zá thobą opráwcá twoy/ á gotuie tobie záwſze vpadek á zginienie twoie/ gdyż ręká á obroná Páńſka iuż ieſt oddalona od ciebie RejPos 309, 181v, 192v.

W połączeniu szeregowym (1): ktory [wieczny pasterz] położył zá nie duſzycżkę ſwoię/ á wykupił ie y wydárł ie od onego ſrogiego rzeźniká/ opráwce á wilká ſwiátá tego RejPos 122v.

Szeregi: »kat a oprawca« (1): Pátrzayże iákiego ſrogyego kátá á iákiego opráwcę nád ſobą vſtháwicżnie maſz cżártá ſproſnego RejPos 168.

»instygator a oprawca« (1): A thu iuż wnet on inſtigator á on opráwcá twoy zábiega/ á żąda/ á prośi dekretu vſtáwicżnie nád tobą/ ábyś iuż był podan w moc á pod exekucią iego RejPos 192v.

2. Justycjariusz; do końca XV w. urzędnik, który chwytał podejrzanych, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd nad przestępcami szczególnie zagrażającymi porządkowi publicznemu (2): Inquisitor, oprawcza, justitiarius BartBydg 75, 78.

3. [Ten, kto naprawia: oprawcá/ Reparator. Item, Lictor, carnifex. Volck Ppp2v.]

Synonimy: 1. butel, cechmistrz, ceklarz, kat, podkacie, siepacz, szargant, szargarz, szerga; 2. instycyjonarz, justycyjonarz; 3. napraszczacz, naprawca, naprawiacz, naprawiciel, polepszacz, polepszyciel, poprawca, poprawiciel, przywrociciel.

Cf OPRAWIACZ