[zaloguj się]
[pdf]

PRZEŁOŻONY (1341) part praet pass pf

przełożony (1251), przełożon (87), przełożony a. przełożon (3).

e oraz pierwsze o jasne; w formach złożonych -on- (65), -ón- (7); -ón- OrzQuin (5); -on- : -ón- BiałKat (1:2); w formach niezłożonych -on (2), -ón (1); -on SarnStat; -on : -ón Mącz (1:1); -ona (5), -óna (1) GrzepGeom; -ono.

comp i sup (nå)przełożeńszy (11+1); -eńszy (1), -(e)ńszy (11).

Fleksja
sg
mNprzełożony, przełożeńszy, przełożon fNprzełożonå, przełożona, przełożon(a) nNprzełożon(e), przełożono
Gprzełożonégo Gprzełożonéj Gprzełożon(e)go
Dprzełożonému, przełożeńszému D D
Aprzełożonégo, przełożony Aprzełożoną Aprzełożon(e)
Iprzełożonym, przełożon(e)m, przełożeńsz(e)m Iprzełożoną Iprzełożonym
Lprzełożonym Lprzełożon(e)j L
Vprzełożony V V
pl
N m pers przełożeni, przełoż(o)ny
subst przełożoné, przełożeńszé
G przełożonych, przełożeńszych
D przełożonym, przełożeńszym
A m pers przełożoné, przełożonych
subst przełożon(e)
I m przełożon(e)mi, przełożonymi
L przełożonych, nåprzełożeńszych
V m pers przełoż(e)ni

sg m N przełożony, przełożeńszy (147), przełożon (70); ~(attrib) -ony (21); ~(praed) -on (70), -ony (36); -on MetrKor, FalZioł, BielŻyw (2), RejJóz, KromRozm I, KromRozm III (4), LubPs, GroicPorz (2), RejWiz, UstPraw (5), BibRadz (4), GrzegRóżn, Mącz (2), KuczbKat (2), RejZwierc, BudNT (4); -ony HistJóz, RejKup, GliczKsiąż, Leop, SkarJedn, SkarŻyw (2), CzechEp, NiemObr, Calep (2), WujNT (3); -on : -ony RejPs (2:1), BielKron (24:2), RejPos (3:6), WujJud (1:3), WujJudConf (1:1), RejPosRozpr (3:1), ModrzBaz (1:1), StryjKron (1:4), SarnStat (1:3). ◊ G przełożonégo (45); -égo (2), -(e)go (43). ◊ D przełożonému, przełożeńszému (36); -ému (1), -(e)mu (35). ◊ A przełożonégo (29), przełożony (3); -égo (2), -(e)go (27). ◊ I przełożonym (96), przełożon(e)m, przełożeńsz(e)m (4); -(e)m RejPs, MurzHist, GórnRozm; -ym : -(e)m BibRadz (4:1); ~(e)m (3), -ęm (1) MurzHist. ◊ L przełożonym (2). ◊ V przełożony (4). ◊ f N przełożonå (16), przełożona (6), przełożon(a) (5); ~(attrib) -å (2) OpecŻywSandR, SkarŻyw, -a (1) BielKron; ~(praed) -å (9), -a (5); -å CzechRozm, ReszPrz, BielSen (2), WujNT (3), SarnStat; -a BielKron, Mącz, GrzepGeom, też HistAl; -å : -a RejPos (1:1). ◊ G przełożonéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A przełożoną (4). ◊ I przełożoną (1). ◊ L przełożon(e)j (3). ◊ n N przełożon(e) (12), przełożono (10); ~ (attrib) -(e) (3); ~(praed) -o (10) MetrKor, LubPs, UstPraw, BibRadz, WujJudConf, BudNT, CzechRozm, SkarŻyw, WujNT, SarnStat, -(e) (9) SeklWyzn, BielKron, LeovPrzep (2), GórnDworz, BudBib, ModrzBazBud, SkarJedn, CzechEp. ◊ G przełożon(e)go (1). ◊ A przełożon(e) (1). ◊ I przełożonym (1). ◊ pl N m pers przełożeni (255), przełoż(o)ny (1); -eni (31), -(e)ni (224); ~~(attrib) -eni (9); ~ (praed) -eni (50), -(o)ny (1); -eni : -(o)ny RejPs (4:1). subst przełożoné, [przełożeńszé] (23); -é (4), -(e) (19). ◊ G przełożonych, [przełożeńszych] (216). ◊ D przełożonym, [przełożeńszym] (110). ◊ A m pers przełożoné (141), przełożonych (7); -é : -ych SeklKat (3:1), BibRadz (3:1), BielKron (14:2), RejPos (12:1), WujNT (16:2); ~ -é (7), -(e) (134). subst przełożon(e) (8). ◊ I m przełożon(e)mi (28), przełożonymi (21); -(e)mi FalZioł, RejPs, HistAl, Leop (2), RejPos (2), BielSpr, WujJudConf, ModrzBaz, LatHar, SkarKaz; -ymi SeklKat, KromRozm III (2), OrzRozm, RejAp, CzechRozm, SkarJedn, NiemObr; -(e)mi : -ymi KrowObr (2:1), BibRadz (4:1), BielKron (4:3), RejPosWstaw (1:1), BudBib (1:1), Phil (1:2), WujNT (3:4). ◊ L przełożonych, nåprzełożeńszych (23). ◊ V m pers przełoż(e)ni (6).

Składnia dopełnienia sprawcy: przełożony od kogo (37), przez kogo (3) KwiatKsiąż, SkarŻyw, KlonŻal. Składnia comp: przełożeńszy miedzy kim (5), nad kogo (2); miedzy kim : nad kogo RejPs (1:1), RejPos (4:1).

Sł stp notuje; poza tym s.v. przełożyć, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Którego uczyniono zwierzchnikiem, któremu powierzono władzę, urząd, obowiązek, zadanie do wykonania (użycia przydawkowe przybierają funkcję przymiotnika); praefectus Mącz, Modrz, JanStat, Cn; princeps HistAl, Vulg, PolAnt; praepositus Vulg, PolAnt, Cn; praesul BartBydg, Cn; praelatus Mymer1, JanStat; magistratus PolAnt, Modrz; praeses Modrz, Cn; superior JanStat, Cn; promotus JanStat; antelatus, antistes, praestes Cn (1160): y nálazł Iozef łáſkę przed pánem ſwym y ſlużył mu/ od ktorego przełożony rządzýł wſſytek dom y wſſytko co mu było polecono HistJóz A3; FalZioł V 51; A vczynię mieſce to obfituiące wſſelyákiey hoynoſći á przełożone kápłany iego ochędożę wſſelyáką rádoſćią RejPs 199v, 154v; Wſſak ſą rozno przełożone ſtany Wkáżdym wielką zacnoſć w ludziach ⟨znamy⟩; RejRozpr K4; RejKup C, t6; Abowiem naſroſzſzy Sąd będźie nád tymi/ ktorzy ſą przełożeni. GroicPorz ppv; KrowObr 18v; RejWiz 183v; Kolátynus nieiák z gniewu rzekł [do Brutusa]/ wſzakem też ták przełożon iáko y ty/ wyzwalam ie s tego [tj. wyroku śmierci]/ gdyś ták okrutny á niebácżny ná zacność oſob áni ná wiek ich. BielKron 105, 105v, 119, 146, 234v; OrzQuin V2v, X3v; RejAp 187; ázaſz niewieſz iż ći wſzyſcy ktorzykolwiek tu ná ſwiecie iáką zwirzchność máią/ ſą od niego [od Boga] przełożeni/ á wſzyſcy ſą niewolnicy iego RejPos 39; Bo vważ to káżdy ſobie/ gdyby tu iáki ziemſki krol/ álbo iáki mocarz przełożony powiedział á záſlubił ktoremu: Iż [...] RejPos 132v, 38, 57v, 175, 251, 253; BielSpr 3, 11v, 54v; WujJud 153; tobie Ruſki Narodzie pokázuiem/ áby ſię nic dobrego w Kośćiele Ruſkim y Greckim/ y żadney napráwy w nim nie ſpodziewał/ poki ſię z głową ſwoią/ y z Przełożonym práwem ſwoim z Piotrá S. namieſtnikiem/ nie ziednoczyſz. SkarJedn 364; Tedy mu [Piotrowi] Pan zlećił vrząd y vcżynił go przełożonym Papieżem/ Oycem oycow/ Páſterzem/ Námieſtnikiem ſwoim SkarŻyw 599; Calep 841a; WujNT Rom 12/8; Spráwy ludzkié niemáią żadnégo czáſu vſtáwáć/ [...] któré gruntowna władza Przełożonych Kśiążąt vtwiérdźiłá SarnStat 885, 223.

przełożon(y) komu, czemu [= nad kim, nad czym] (14): OpecŻywSandR C; A ná kogoby ye [przełożeństwo] bog przełożył/ áby ye w pokorze/ nye ku ſwemu właſnemu tylko/ ále ku onych/ ktorym przełożon yeſt/ dobremu/ ſpráwował KromRozm III M7, M5v, Nv, N7; BielKron 140; RejPos 284; KuczbKat 215, 245; Przetoż káżdemu zborowi ábo zebrániu ieſt ieden oſobliwj przełożon Páſterz RejPosRozpr c, c3v; Tákiéś ná ten czás dáry/ zacny RADZIWILE/ Y pochwałę wdziélnośći/ y w ſwéy odnióſł śile/ [...] kiedyś przełożony Woyſku Królá wielkiégo w przék y wzdłuż bogáty Kray Moſkiewſki Woiował KochJez A3; SarnStat 775; PowodPr 22.

przełożon(y) ku czemu (1): Auspex, idem quod Augur, Wieſzczy. Item qui praeerat nuptiis celebrandis, Zerzec/ Przełożony ku opátrzeniu wſzech rzeczy ku godóm/ z ſtrony oblubieńca Mącz 21d.

przełożon(y) nad kogo (5): Mącz 116a; á iedność inácżey niemoże być záchowaná/ iedno gdy ieden ieſt nád inſze przełożony w Kośćiele. WujJud 85; Piotr S. nád inne iáko głowá widoma y namieſtnik nawyżſzy Páná náſzego/ przełożony ieſt/ y wſzytkiemu kościołowi zá ſtárſzego dány. SkarJedn 65; SkarŻyw 332; NiemObr 156.

przełożony u kogo (2): Hánná Hirkanus wtory lat XVI. ten wielkie walki wiodł przećiw Arábom/ y poráźił ie. [...] Naoſtátecżny to był z Dawidowego rodzáiu v Zydow przełożony krol. BielKron 118, 360v.

przełożon(y) na co (22): Ieſliś ná co przełożon vżywayże miáry/ Abyś mądrze ſzáfował ony Boſkie dáry. RejWiz 50v; PIłat był rodem z Gálliey/ [...] chytry/ niećirpliwy/ przełożon ná ſpráwy od Ceſárzá Tyberiuſá w Ieruzálem Zydom/ ná mieyſce Wáleriuſá Grákkuſá BielKron 140; Po wyśćiu Cżyrwonki z Máryeburgu/ przełożon ieſt ná Stároſtwo Málborſkie Sćibor Chełmſki BielKron 392, 147v, 385v, 418v, 419, 476; RejPos 175, 177, 311 marg; WujJudConf 153; PIſárze Ziemſcy/ którzy będą na piſárſtwo przełożeni/ záwżdy ſámi ná ſądźiech [...] niech śiedzą SarnStat 563 [idem] 895. Cf »na dostojeństwo przełożon(y)«, »na urząd przełożon(y)«.

przełożon(y) nad kim, nad czym (61): A ná mieſce zeſſłych przodkow twoich obiecuie tobie pan bog tákie potomki o krolu/ ták iż będą moc być przełożony nád wſſytką ziemią RejPs 68v; RejKup o5; KromRozm II ſv; KromRozm III M; LubPs T6; GroicPorz h2; Rzekł do niego Pan: Widziałem vtrápienie ludu mego w Egyptcie/ y ſłyſſałem krzyk iego/ dla morderſtwá thych kthorzy ſą przełożeni nád robotámi. Leop Ex 3/7, 2. Par 31/12; OrzList f2; Thedy Doeg Edomczyk kthory był przełożon nád ſłużebniki Saulowymi odpowiedźiał mu temi ſłowy/ [...] BibRadz 1.Reg 22/9, I 7d marg; Drugiego dniá wyciągnęły przećiw ſobie obie woyſká/ nád Troiáńſkim był przełożon Paris BielKron 59; KAndaules krol cżwarty Lidorum/ przodek Krezow/ krolował w ten cżás gdy był Ezechiaſz nád Zydy przełożon BielKron 100, 56v, 146, 258, 309 [2 r.], 314 (13); Collybus, Mieyſce gdzie monetę odmieniáyą/ Też ten który nád tym yeſt przełożón/ Myncarz. Mącz 60d, 253d; RejAp 130v, 133, 133v; RejPos 6v, 251, 253, 322; KuczbKat 5; Sedźiaćy [!] záſie roſkazuią Sumbasom, ktorzy ſą nád ludem Rycyrſkim przełożeni iáko v nas Rotmiſtrze. BielSpr 50v; WujJud 154v; WujJudConf 154; Niekiedy ſpolną rádą Stárſzich rządzone były koſcioły/ po tym poſtánowiono ieſt/ áby ieden wybrány s Stárſzych/ przełożon był nád drugiemi/ ná ktorymby wſzytká ſpráwá koſcielna należáłá RejPosRozpr c3v, c3v; y nápiſano iáko Háman roſkazał do wſzytkich ſtároſt krolewſkich/ do hetmánow ktorzy byli przełożeni nád każdą kráiną y do kſiążąt káżdego narodu BudBib Esth 3/12; CzechRozm 55v; ModrzBaz 31v, 46v, 126; [św. Bernardyn z Hieruzalem] przyzwány/ á nád klaſztory Włoſkiemi przełożony/ o trzyſtá ich reformował SkarŻyw 462; StryjKron 380 [2 r.], 667, 702, 712; BielSen 9; WujNT 60, Hebr 10/21, Ccccccv; TEż vſtáwiamy: iż Miſtrz nád górmi przełożony nie ma mieć żadnégo czynſzu z Zup SarnStat 379; SkarKazSej 662b, 678b. Cf »możnością przełożon(y)«, »nad rozsądkiem przełożony«.

przełożony kim (1): Oto ná myeyſce oycow twych ſynowyeć zrodzeni/ Kſiążęty nád wſſytką zyemyą będą przełożeni LubPs M3.

przełożony w czym [= do pełnienia zadania] (8): SeklWyzn f3v; A ktorzi dobrze rządzą dwoiakiey czci godny/ nawięczęy cy ktorzi przełozeny ſą w ſłowie Bozym y wnaucze [qui laborant in verbo et doctrina Vulg 1.Tim 5/17]. SeklKat Hv. Cf »w rozsądku przełożony«, »w rządzie przełożony«.

przełożon(y) gdzie (14): Tu prorok ſtraſzliwą ſentencyą wydał vſty pańſkiemi ná ty ktorzy ſą przełożeni ná ziemi á vciſkáią ſądy ſwemi nędznego RejPs 122v, 29v, 56, 85; RejKup t3v; bog karze koſcioł ſwoy/ dla wyſtępku ſwego ludu/ á náwięcey tych ktorzy ſą przełożeni w nim BielKron 199; Ná Budzyniu był przełożon po śmierci Solimaná Węgrzyná/ Balin Epirotá BielKron 314v, 329v, 418, 449; RejAp 191v; RejPos 149v; Powieda Cicero, iż tego trzebá żędáć/ áby ktorzi w Rzecżypoſpolitey ſą przełożeni/ podobni práwam byli/ ktore do karánia nie gniewem/ ále ſpráwiedliwośćią bywáią przywiedźione. ModrzBaz 80v; W drugim [wojsku] Páni o dwu głow byłá przełożona/ Ná iedney cżapkę miáłá/ ná drugiey Koroná. BielSen 10.

W połączeniu szeregowym (1): Piotr był ták zacny/ y zwierzchni/ y przełożony/ y przednieyſzy páſtyrz/ y głowá widźiána zborowa NiemObr 48.

W porównaniu (1): bo ſie ſzpetnie záćmiło ſłońce/ oná ſzczyra prawdá Páńſka po wſzytkiey ziemi/ á ći ią nawięcey zákrywáią y potłumiáią/ ktorzy ſą iáko ſłońce przełożeni od niego/ nád wſzytką ſzyrokoſcią ziemie. RejPos 6v.

Wyrażenia: »dobrze przełożony« = należycie pełniący powierzony urząd [nawiązanie do 1.Tim 5/17] (2): Stárſzy ktorzy ſą dobrze przełożeni/ dwoiákiey poććiwośći ſą godni/ á zwłaſztzá ktorzy prácuią w náuce y w ſlowie. KrowObr 4v, 126v.

»na dostojeństwo, na nawyższym stopniu dostojeństwa przełożon(y)« (2:1): GroicPorz ii; Niech będźie błogoſłáwiony Pan Bog Semow/ á niech Chánáán będźie ſługa iego. (marg) Tu Sem ná nawyżſzym ſtopniu doſtoieńſtwá ieſt przełożon/ duchem Prorockiem oycá ſwego [...] (–) BibRadz Gen 9/26; vłożono winę ná mieſzcżany Poznańſkie áby ſnich nigdy żadny ſyn nie był ná doſtoieńſtwo/ áni prebendę/ áni kánonią przy żadnym kośćiele gdzie ſą kánonicy/ przełożon. BielKron 370v.

»ludzie przełożeni« [szyk 8:3] (11): RejPs 85, 205; Strzeglić tego pilnie pobożni y bogoboini Krolewie Xiążęta y inſzy przełożeni lvdzie/ aby ſłowo boże ſchucią vznali SeklWyzn 2; KromRozm I O2v; LubPs I2v; KrowObr 4v; Przez trzeci obraz z płaſzcżem złotym mamy rozumieć ludźie przełożone/ iáko ſą Práłaći/ ſędzie HistRzym 4; RejPos [36], 175, 255v; Niechże tedy pámiętáią ludzye przełożeni/ że tho ná nie właſnie należy/ że oni powinni dzyatki y młode ludzie w ſwym ſtárániu mieć RejPosWstaw 42.

»przełożon(y) na miejsce [czyje, jakie]« [szyk 2:1] (3): Tákże ſie sſtáło iż był [Brutus] przełożon ná mieyſce krolewſkie od rády. BielKron 105v, 140; RejPos 224.

»możnością, zwirzchnością, możnie przełożon(y)« [w tym: nad kim (3)] (2:1:1): A iżeś ty możnoſćią ſwą ieſt przełożon nád wſſemi zaſtępy zebrania ludzkiego poruſz ſie á przezrzy wſſytki ſprawy miedzy ludem ſwoim RejPs 86v; á ſnadz y wiele ludzi możnie przełożonych znáiąc ſtáłoſć w obietnicach twoich [bożych] będą ſie wpoſluſſenſtwo twe podáwáć. RejPs 205, 218; Pátriárchowie/ Arcybiſkupi álbo Metropolitanowie/ Biſkupi/ Sufrágánowie/ ći wſzyſcy iednáką moc Biſkupią máią/ lecż zwirzchnośćią ieden nád drugim ſą przełożeni/ cżego potrzebá ku záchowániu iednośći. WujJud 142.

»przełożona osoba« [szyk 1:1] (2): [Chrystus] vſiebie przełożonych oſob niewáży owſſem więcey o nędznem á o vpádłem pieczą ma RejPs 105; BielKron 364v.

»pan przełożony« = satrapa HistAl; magnas, praestes Calep [szyk 9:6] (15): iaki ieſt pan przełożony tacży teſz bywaią y poddani iego. SeklWyzn 2, 2; Też mi gdzie Byſkupa znaydzyeſz. Ktori nad duchownim ſtanem Tam był przélozonim panem. RejKup b7; Thedy Darius przecż[e]dſzy liſt záſmućił ſie bárzo/ potym liſt nápiſał pánom przełożonym tym obycżáiem. HistAl C6v, G4; DiarDop 79; OrzRozm Mv; Burgrábiá wielki według zwycżaiu/ ſzedł przed wſzytkimi pány przełożonemi ku Krolowi z vniżoną pokłoną BielKron 329v, 230v; HistRzym 51; Prziymiſz tedy W.K.M. [...] powinność náſzę [...] ktorą tu wyznawamy/ przodkiem Pánu Bogu ſwemu/ potym tobie iáko od niego przełożonemu Pánu á iáko Krolowi ſwemu WujJudConf 18; CzechRozm 251; Są Monárchowie/ ktorzi káżdemv Powiátowi do ſpraw ták domowych iáko też poſtronnych dawáią tákie porádniki álbo Sekretarze/ áby ſpráwy iym porucżone odpráwowáli. Chwálebny to záprawdę ieſt obycżay/ á Pánom zwirzchnym/ nád wielkiemi Páńſtwy przełożonym [qui provinciis amplicissimis praesunt] [...] bárzo potrzebny. ModrzBaz 25v; Magnates – Senator, przełozoni pan. Calep 629a, 840a.

»przełożon pirwszy po krolu« (1): Tu iuż gdy Iozeph był przełozon pirwſzy po krolu/ ociec iego Iakob w onym głodzie nic onim nie wied zącz [!] wyprawuie ſiny do Egiptu po zboże RejJóz L8.

»w rozsądku, nad rozsądkiem [= do sądzenia] przełożony« [szyk 4:2] (5:1): Gdzye też [prorok] wſpomina/ iż kſiążętá iego w rozſądku przełożeni będą [et principes in iudicio praeerunt Vulg Is 32/1]: tu nie powiáda áby nád powiáty/ álbo nád iákiemi miáſty álbo ſtároſtwy tylko ſobye roſkázowáć mieli/ ále iżby w rozſądku przełożeni będąc/ ſzukáli ſwiętey ſpráwiedliwośći iego. RejPos 312v; Abowiem co też ty záſię rzecżeſz zły á nędzny ſzáfárzu/ kthory ieſteś przełożony nád rozſądkiem ludu Páńſkiego RejPos 314v, 312v, 313 [2 r.] [zawsze przekład i nawiązanie do tego samego tekstu].

»w rządzie przełożony« (1): Biſkupy/ Arcybiſkupy/ Kſiążętá/ Grábiowie/ y inni pánowie w rządziech przełożeni/ Rádá krolewſka/ máią ſwoie oſobne dwory/ páłace koſzthowne BielKron 278.

»stany przełożone (naprzełożeńsze)« [szyk 5:4] (9): RejKupSekl a5; RejZwierz aa2; OrzRozm Bv, K2v; RejPos [36], 175 marg, 251v, 280; POyrzyſz záſię ná wſzyſtki ine ſthany przełożone á ſprawce Korony tey/ ieſliże nie ſą iedno iáko ná pięknym ſzcżepie sfárbowáne á piękne iábłuſzká/ á przedſię máło nie káżde cżyrwiwe. RejZwierc [193].

»na urząd, na urzędzie, urzędnik, urząd przełożon(y)« [szyk 9:5] (6:2:3:3): Yż każdý ſtąn obyċaje zmienj Mniema żeby już wniebie ſtworzony Gdy na vrząd będzie przełożoný RejKup Ov; GliczKsiąż O5v; OrzList f2v; FRiderik Ceſarz iechał mimo dom iednego/ Ná vrząd z dawná zacny tám przełożonego. RejZwierz 25; ktory [Bóg] roſkazawſzy poſłuſzeńſtwo ku ſobie/ [...] też drugie poſłuſzeńſtwo z cżynſzem przykazał oddawáć vrzędom przełożonym/ ktore on ná tym tho świećie poſtáwić [...] raczył. BibRadz *2, I 313d marg; BielKron 119, 242; Ieſliżeś ſtanu niſſzego á nie przełożoneś ná żadnym vrzędzie od Páná ſwoiego/ ſtárayże ſie ábyś był żyw pocżćiwym nábyciem ſwoim RejPos 61, 38, 284; RejZwierc 149; Oprocż przełożonych vrzędnikow Solomonowych [Praeter principes qui assistebant ipsi Selomoh] ktorzy (byli) nád robotą trzy tyſiące y trzy ſta ktorzy roſkázowali ludowi robiącemu. BudBib 3.Reg 5/16; Archarius – Staroſta, vrzednik przełozoni na iakim vrzędzię. Calep 89a.

»przełożona zwi(e)rzchność« (2): CzechRozm 248v; Nigdy ſię to z piſmá świętego nie pokázuie/ [...] áby Piotr Apoſtoły w vrzędźie ich potwierdzał/ mocą iákiey przełożoney zwierzchnośći y władzy oſobliwey NiemObr 41.

Szeregi: »dany a przełożony« (1): A ſnádniey dziś y mnieyſzy grzech ieſt zgwałćić ſwiętą wolą twoię y poſtánowienie twoie/ niżli namnieyſzego cżłowieká á ledá vrzędniká tu dánego á przełożonego ſwiátu od ciebie. RejPos 284.

»darowany i przełożony« (1): Bo ieſli wzywánie ſyná Bożego/ iáko od Bogá dárowánego y przełożonego odrzućiſz/ á cżymże go proſzę ćię iáko BOgá vcżciſz? CzechRozm 195v.

»przełożony i naprzedniejszy« (1): Papieżá teras nowo y niedawno ná tym Koncylium Florenckim poſthánowiono być po wſzyſtkim ſwiećie przełożonym Biſkupem/ y naprzednieyſzym/ y potomkiem Piotrá ſwiętego KrowObr 18v.

»postanowiony i przełożony« (1): Gdyż inſzy ieſt ktory wſzytko ſtworzył/ y ktory poſtanowił ábo vcżynił y przełożył: á inſzy poſtánowiony y przełożony od niego. CzechEp 290.

»powysszony a przełożony« (1): Stanow powyzſzonych á przełożonych pociechá. RejPos 175 marg.

»przejrzan i przełożon« (1): Miedzy ktoremi [prawdziwymi sługami słowa bożego] był też przeyrzan y przełożon ten doſtoyny Szcżepan s. RejPos 21v.

»przełożony a wysadzony (a. posadzony)« [szyk 1:1] (2): A ktoby chciał wylicżyć ty wſzytki [...] ktorzy byli przełożeni á wyſádzeni ná ſpráwy iego/ byłoby ich wiele tu wſpomináć RejPos 175, 224.

»przełożony a zacny« (1): Ták iáko y tu ſłyſzymy o tym przełożonym á zacnym kápłanie zakonu żydowskiego [o Jairze] RejPos 256. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. Człowiek wobec natury (2):

przełożony czemu (żywotne) (1): Vczyńmy człowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze/ á niechay będzie przełożony rybam morſkim [praesit piscibus maris]/ ptakam powietrznym/ bydlętom ziemnym/ y tudzież wſzytkiey ziemi Leop Gen 1/26.

przełożony nad czym (żywotne) (1): Plato w ſwoich kſięgach w ktorych opiſuie práwá powieda/ iż nie wołowie nád wołmi/ nie kozy nád kozámi/ ále nád oboymi temi ludzki narod dáleko nád nie zacnieyſzy ieſt przełożony. ModrzBaz 13.

a. W funkcji rzeczownika (944):
α. »przełożony« = zwierzchnik, człowiek mający władzę nad innymi, piastujący jakiś urząd, godność; pełniący jakiś obowiązek; praefectus Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; princeps HistAl, Vulg, PolAnt; praepositus Vulg, PolAnt, Cn; dux Vulg, PolAnt; praesul BartBydg, Cn; praelatus Mymer1, JanStat; magistratus PolAnt, Modrz; praeses, regens Modrz, Cn; superior JanStat, Cn; actor BartBydg; primus, satrapa HistAl; constitutus, maior, pastor, tribunus, tribus PolAnt; praepositor Vulg; censor, gubernator Modrz; baro, ordinarius, principalis JanStat; administrans, antistes, praestes, senior Cn (936): Mymer1 9v; BartBydg 122b; WróbŻołt V8v; RejPs 85, 99, 122v marg, Ff3, Ff4v, Ff7; RejRozpr K marg; Rozmnaza też pan Bog dobre dziatky ktore miłuią páná Boga/ boią ſie go á rodzicow ſwoych y przełozonych ſzanuią. SeklKat H4v, H2, L3, M2v; RejKup b7, o5; Sąć abuſus w koſćyele/ ktore ſye milczkyem wkrádły/ zá nyepilnoſćyą przełożonych. KromRozm I N4; MurzNT Mar 10/18[17]; KromRozm II h4; KromRozm III D8v, I6, M6v [2 r.], N2v, N3, P4v, Q3v; Diar 139; Modlitwá káżdego przełożonego á zwłaſzcżá krolá/ áby ſam Pan rządził poſtępki wſzythki iego LubPs Y6v marg, E3v, E4 marg, F4 marg, S5 [2 r.], S5v, X2v, Y3v marg; By też iedno przełożeni ſłuſznym opátrzenim ná godne ludźi bácznoſć mieli GroicPorz B4v, h, kv, z4v, aa4v, dd3 (11); kápłan ma offiárowáć/ żegnáć/ przełożonym być/ kázáć [tj. wygłaszać kazania]/ y krzćić KrowObr 123v, 5; RejWiz A6v, 189 marg, Ddv; Przełozeni máią inſſe ludzie nápomináć ku modlitwie y ku dziękowániu Bogu Leop 1.Tim 2 arg, 3.Esdr 6/12, Prov 28/2, Mar 5/36, 38, 1.Tim 1 arg; UstPraw H3; IEden brodę fárbował/ á był przełożonym/ Philip krol Mácedońſki obacżył to po nim. Wnet go zrzućił z vrzędu RejZwierz 2v, bb3v, 130; A ćić ſą przednieyſzy z przełożonych [...] kthorzy rządźili nád ludem. BibRadz 2.Par 8/10; Tákowyć ieſt záwżdy zwycżay ludźi onych ktorzy ſię z obłądzenia prawdźie przysłucháwáiąc/ iáwnie o niey dla boiáźni przełożonych tego świáta mowić nie śmieią. BibRadz II 54d marg, I 43c marg, Ier 26 arg, Eccli 10/3; Bárzo ſye nam ty ięzyki dźiś w Polſzce rozbiegáły/ á też dźiś nie vſłyſzyſz nic innego przećiwko Przełożonym/ iedno złodźieie á zdrayce. OrzRozm K2v, D3v; Márcyus Koryolanus muſiał ſtánąć przed przełożonemi s poſpolſtwá á ſpráwowáć ſie. BielKron 109; Byli też [u Rzymian] Pretores dwá/ [...] ktorzy lud ſpráwowáli w niebytnośći przełożonych/ ieden lud ſwoy/ drugi gośćinny. BielKron 119v; W tych kráinach ma Turek przełożonych dwádzieśćiá y pięć/ kthore zowiemy Sędziaki BielKron 260; Marſá theż zá S. mieli y ofiáry mu cżynili/ takież páná/ paſterſkiego bogá/ ſthądże przełożone zwáli pány y my dziś zowiemy. BielKron 336, 121v, 135v, 146, 199, 213 (14); Praesum, Ieſtem przełożonym/ mam zwierſchność nád czym. Mącz 430d, 121b; Król ieſt ten przełożóny/ przez ktorégo Pan Bóg rozliczné dáry ludu ſwemu/ w Króleſtwie rozdáie OrzQuin Fv; SienLek 3v; RejAp 64, 109, 135v, 141, 187; HistRzym 92v; RejPos A2, 104v, 123v, 175, 183v (23); tho ſłowo Kośćioł/ ſpolne złych y dobrych zgromádzenie/ á nie Przełożone thylko/ ále też y ty ktorzy poſłuſzni być máią/ známionuie. KuczbKat 75; Solon Athenieńſki Philozoph y przełożony/ gdy Atheńcżyki w práwá y w poććiwe obycżáie wpráwował/ tedy ich ni s cżegoy więcey nie przeſtrzegał iedno z nieprawdy RejZwierc 83v, 148v, 221, 224v, 225, 225v [3 r.], 226; Przełożonego zwano Decurio álbo Woynik/ iáko pieſzych Setnik ſto ſpráwował pod iedną Chorągwią; ták iezdnych Dekuryo ieden ſpráwował 32. BielSpr 13, 3, 6v, 27v, 30 [4 r.], 31, 50v; WujJud 123v; RejPosWstaw [413]v, 42; Lepiey nádziewáć ſię ná Iehowę/ niż vfáć w przełożonych. BudBib Ps 117/9, 1.Esdr 8/16, I 296d marg, 324b marg, 3.Esdr 1/37[38], 8/68[69], Eccli 10/3; Bo przełożeni nie ſą ſtráchem dobrem ſpráwam/ ále złem. BudNT Rom 13/3; [Duch św. przez Pawła] ſrodze o to Koryntcżyki fuka że ſie przed niewierne przełożone przywodźili/ á nierádſzey krzywdy ćierpieli. CzechRozm 247, 254v; żaden przelożony [!]/ Coby dobrym rozumem nie był przyſtroiony/ Nie może w dobrey ſpráwie ſwych poddánych rządzić PaprPan A3, A3; W onych ſtárodawnych Rzecżáchpoſpolitych y Greckich y inſzych narodow/ byli niektorzi Przełożeni co doglądáli dźiećinnych obycżáiow/ drudzy niewieśćich/ á drudzy ludu poſpolitego ModrzBaz 31v, 23, 23v, 31 [2 r.], 49v, 114v [2 r.], 116; SkarJedn 71; Ludzie z ſobą vprzeymie/ nie zá tárcżą/ żyli/ Stárſze w leciech/ tákze też przełożone cżćili. KochDryas A2v; Przełozonych [!] wyſtępy miáſtá zgubiły/ Y ſzerokie do gruntu Cárſtwá zniſzczyły. KochOdpr B3 [idem KochPieś]; KochPs 160; [św. Antoninus] w kuchenney y podłey domowey bráterſkiey poſłudze/ gárki y miſki pomywáiąc/ kochał ſię y przełożonym iuſz będąc. SkarŻyw 411; Przełożonym być wielki ieſt ćiężar y pośiłku Boſkiego potrzebuie. SkarŻyw 501, 125, 309, 334, 463, 483 [2 r.] (14); WerGośc 213; KochPieś 47; BielRozm 9; Ieśli ſię tedy w náſzey Rzeczypoſpolitey co złego dźieie/ Wolność náſzá przyczyną tego nie ieſt/ ále przełożeni ſą niepráwi. GórnRozm B3v, B3v [2 r.], D2 [3 r.]; KochWr 31 [2 r.]; PaprUp G, G4; Calep 77b, 833a; Gdy też záſię przełożeni ſkromnośći w pánowániu przed ocżymá ſwoiemi nie máią/ [...] bywa im to ku wielkiemu á znácżnemu vpadkowi Phil M2; Lákomſtwo ieſt theż przycżyną zguby Páńſtwom/ gdyż nie ieſt wádá gorſza y hániebnieyſza nád łákomſtwo/ á zwłaſzcżá przełożonych ktorzy Rzecżpoſp⟨olitą⟩; rządzą. Phil Q3, G4 [2 r.], P2 [2 r.], Q [6 r.], R3 [4 r.], S3 [2 r.], S4; WujNT 3 marg, 60 marg, 85, 96 marg, 133 (18); SarnStat 1098 [2 r.]; PowodPr 40; CzahTr E4; SkarKazSej 665a marg, 689b; [BielKron 1551 241, 287v].

przełożony czego (83): SeklKat Hv; A nye bárzo dawno y poſlowye od ſámego Popianá v Papyeżá byli/ wyznawáyący go być przełożonym ſtolice ápoſtolſkyey. KromRozm III L6, F4v; Wſzákże ktorzyby robić niemogli/ tym Przełożeni mieyſcá onego mogą dáć Swiádeczne liſty GroicPorz h4v; BibRadz 1.Par 28/1, 2.Mach 12/2; RejAp 145v; Iáko y tenże Piotr ſwięty powieda/ piſząc do przełożonych náuk á woley Páńſkiey/ tákże tymi ſłowy mowi: [...] RejPos 227v, 43, 315, 320v; RejZwierc 189v, 191v, 262v; RejPosWstaw 44; Y nápiſał liſty do przełożonych dołney [!] Syryey y Fenicyey/ y w Libanie/ ktorym roſkazał/ áby drzewá cedrowe wieziono z Libanu do Ieruzalem BudBib 3.Esdr 4/48, Num 1/4; Praetorium – Dom przełozonego magiſtratu, rątuz. Calep 844b; Phil P; A oto przyſzedł mąż imieniem Iáir: á ten był przełożonym bożnice WujNT Luc 8/41; Y rzekł im Ieſus: Czerpayćieſz teraz/ á donieśćie przełożonemu weſela. WujNT Ioann 2/8, s. 323, 354, Act 28 arg; ſkázuiemy áby byli też [do kapituły] przypuſczeni Doktorowie z proſtego rodzáiu [...]. Którzy to nieináczéy będą prziymowáni w kápitułach: iedno których przełożeni mieyſc godné w tákowych náukách doktorſkich pochwalą SarnStat 180 [idem 197, 899]; My obiecuiemy dáć liſty do Przełożonych Gránic/ Zamków/ y Miaſt/ roſkázuiąc im: áby [...] SarnStat 1235, 197, 837, 899, 923. Cf »(u)stawi(a)ć przełożonego«, »przełożony kościoła«, »przełożony miasta«, »przełożony ziemie«.

przełożony u kogo (7): [Daryjus wziął był Daniela do Medyjej] á był przełożonym v niego ná dworze/ y vmienił go ná wſzytko Medſkie kroleſtwo przełożyć BielKron 111, 11, 117, 390; KuczbKat 340; SkarJedn 338; Ten [Fetyfer] ná pierwſzym v krolá mieyſcu wyſádzonym/ Ow [Józef] záś v páná ſwego wſzytkich przełożonym. GosłCast 15.

przełożony wpośrzod kogo (1): A ia Iehowáh będę im zá Bogá: á ſługá moy Dawid przełożonym będźie w pośrzod nich [Vulg Ez 34/24]. CzechEp 299.

przełożony komu (1): A lubo wſſyſtcy byli ápoſtoły/ wſſákoż Pyotrowi dano yeſt od páná/ y ſámi też to ták chcyeli myeć/ áby on wſſyſtkim inym ápoſtołom przełożonym był KromRozm III N6.

przełożony między kim (8): potem Phinees jeden przełożony miedzy niemi odwrácał ie od onego błędu RejPs 158; ktorego [pisma] doſyć yeſt/ iż ſą y być máyą przełożeni myędzy krzeſciány. KromRozm III M6v, M6v, M7 [2 r.]; LatHar 717; WujNT Luc 22/26. Cf »przełożony miedzy ludem«.

przełożony nad kim, nad czym (96): RejPs 160v; SeklKat Hv; KromRozm III P; WLaſnie ten Pſalm należy oſobye Páná Kriſtuſowey/ ktory ſie modlił á prośił o wybáwienie z oney fáłeſzney rády przełożonych nád bożnicą. LubPs L2v; KrowObr 8v; Poimał też y vrzędniká iednego z miáſtá/ kthory był przełożonym nád draby Leop 4.Reg 25/17, Dan 6 arg, Luc 19/1; Bánáiás też ſyn Ioiádow był przełożonem nád Cheretczyki/ y Feletczyki/ A ſynowie Dawidowi byli Kſiążęty. BibRadz 2.Reg 8/18; Głos wołánia páſtyrzow/ y nárzekanie przełożonych nád trzodámi będźie ſłyſzán BibRadz Ier 25/36, 1.Par 27/25, 29, 2.Par 8/9, Ier 25/34, 35 (11); Spoſobił tedy Sálomon wſzytki robotniki ktorych było w licżbie ſto y pięćdzyeſiąt tyſiąc y trzy tyſiące y ſześć ſet/ [...] przełożonych ſámych nád robotámi było trzy tyſiące y ſześć ſet. BielKron 77; Rzymiánie [...] wybráli dwu nád ſobą przełożonych z rády/ to ieſt/ Iuniuſá Brutá/ á Tárquiniuſá Kolátyná [...] ná mieyſce krolewſkie. BielKron 104v, 99, 129, 142v, 144, 222 (11); Aedilis, Nád budowániem przełożony. Baumiſtrs/ álbo/ Miſtrs cieſielski. Mącz 3d; RejAp 144v; RejPos 192v, 317v, 345v, 348; BielSpr 71; Náznácżeni też ſą Arcybiſkupowie/ álbo Metropolithowie/ to yeſt przełożeni nád Biſkupy w powieciech. RejPosRozpr c3v; Lecż nie wſpomniał przełożony nád podcżáſzymi ná Iozefá/ y zapámiętał go. BudBib Gen 40/23; Tedy wziąłem przełożone wáſze/ męże mądre y biegłe/ y dałem ie głowámi nád wámi/ zá hetmány/ y zá ſetniki (marg) Właſnie/ zá przełożone nád tyſiącmi/ y zá przełożone nád ſty. (–) BudBib Deut 1/15, Gen 40/22, 41/9, 10, Num 30/1[2], 1.Par 12/18; W Przełożonych nád rycerſkiemi ſpráwámi/ co náywięcey obácżáć/ ábo ná co naywiętſze bacżenie mieć trzebá. ModrzBaz 114v, 13; SkarŻyw 248, 305 [2 r.], 321, 443; NiemObr 84; Limenarcha – Przełozoni nad przepuſzczanim przez granicze, portowni ſtaroſta. Calep 604a, 46b, 129b, 694a; Phil K2, S2 [2 r.]; A oto mąż Aethyopiánin Rzezániec możny Kándaki krolowey Aethyopſkiey/ ktory był przelozonym nád wſzytkimi ſkárby iey/ przyiechał był modlić ſię do Ieruzálem WujNT Act 8/27, s. 104, 354, 490 marg; SarnStat 1037; SkarKazSej 665a. Cf »przełożone miewać«, »przełożonym uczynić«, »(u)stawi(a)ć przełożonego«, »przełożony nad ludem«, »przełożony nad miastem«, »przełożony nad zamkiem«.

przełożony gdzie (20): HistAl A5v; RejWiz 181; Dla grzechow źiemie/ wiele przełożonych ná niey Leop Prov 28/2, Mar 5/22, 35; BibRadz 2.Esdr 13/17; Z drugiey ſtrony Máchometani rzućili ſie ná náſze nawy gdźie był przełożonym Ian Sarránus BielKron 460, 111; Herod ktory ná ten cżás był przełożonym w żydoſtwie/ obawáiąc ſie zámieſzánia iákiego/ máiąc też waśń ná Ianá ſwiętego/ [...] kazał go wſádzić do więzyenia. RejPos 8v, 9; RejPosWstaw [412]; A przed tym El-iaſzyw offiárnik był przełożonym w gmachu domu Bogá náſzego BudBib 2.Esdr 13/4; Phil I; WujNT 141 marg; SarnStat 126, 883. Cf »(u)stawi(a)ć przełożonego«, »przełożony na ziemi, w ziemi«.

przełożony czyj [= nad kim] [w tym: pron poss (89), G sb i pron (41), ai (5), N sb [z nazwą hebr.] (1)] (136): OpecŻyw 75; przetho myly panye bormystrzv y myly panowye raycze pokornye proszyemy wasch yako przelozonych szwych y braczey swey starszey abysczye [...] ZapWar 1535 nr 2413, 1535 nr 2413; LibLeg 8/133v; á tám byli zgromádzeni wſſytcy potomkowie Iákobowi y wſſytki kxiążętá y przełożeni Beniamin Iudá Zábulon y kxiążętá Neptálim RejPs 99; Lud żydowſki po zborzeniu Ieruſálem będąc w więzieniu Babilonſkim nárzeka y grozi przed ſię pomſtą przełożonem ſwem RejPs 203v, 29, 157, 161, 204v, 209, 219; RejRozpr K2; SeklKat H, Hv [2 r.], H2, L2v; RejKup o5; KromRozm I D4v; Zydom też roſkázuye/ áby poſluſſni byli przełożonych ſwych KromRozm III H5, F8v, M7, O6v; KrowObr B4; Coż mowiſz? ábych nienawiſći pełen był/ przećiwko przełożonemu memu? OrzList b4; BibRadz *2v, Deut 31/[28], Ios 23/2, 3.Esdr 6/12; OrzRozm O4v; Przeto vſtáwili [senat rzymski] zwłaſzcżá ich przełożony Seianus/ áby Krześćiánie byli wypędzeni z Rzymá BielKron 140v, 45v, 185, 199v, 201v [2 r.], 203 (19); OrzQuin Z4v; SarnUzn G6v; RejAp BB, 82v; GórnDworz L4; Co ſie tu okazáło ná tym złośćiwym krolu/ á ná wſzytkich przełożonych národu onego niewiernego RejPos 37v, 6v, 40v, 41, 253, 253v (12); BiałKat 273v; BielSat M4; RejZwierc [193], 248v, Bbbv; BielSpr 6; WujJud 107, 155; WujJudConf 155; BudBib Deut 1/13, 15, Ios 8/33, 2.Esdr 13/17, Is 3/6, 29/10, 3.Esdr 6/12; BudNT Act 3/17; CzechRozm 251v; PaprPan A3; KarnNap Dv; ModrzBaz 83v; Auguſtyn S. Piotrá S. przełożonym Apoſtołow zowie SkarJedn D3v, 20, 63, 164, 242; SkarŻyw 152, 249, 271, 291, 304; ReszPrz Av; BielSjem 34; WerGośc 214; A prośimy was bráćia/ ábyśćie poználi te ktorzy prácuią miedzy wámi/ y ktorzy ſą przełożonymi wáſzymi w Pánu/ y nápomináią was WujNT 1.Thess 5/12, s. 69, 73, 76, 155, 252 (18); SarnStat 426, 580 [2 r.], 1205; SkarKaz 81b; GosłCast 15; SkarKazSej 690a. Cf »przełożony ludu«.

przełożony czyj [= kto mianował] [w tym: pron poss (13), G sb i pron (4), ai poss (3)] (20): Leop Iudith 5/26; Przyieżdzáli też tám do niego [do Aleksandra] z rozmáitych kráin poſłowie ſkárżąc ſie ná iego przełożone/ ktore Alexánder kazał bez litośći zábijáć przed ich ocżymá BielKron 126v; Obiáwiłá ie w thym Rádá ſtárá y drudzy przełożeni krolewſcy z Gdáńſká BielKron 419v, 452v; RejPos 313 [2 r.], 318, 345v, 347; GórnRozm B3v; SarnStat 135, 156, 190, 451, 658 (9); (Przetoż też teraz) wżarły ſie w ziemię drzwi kośćielne: ſtrąćił [Pan Bóg] y ſkruſzył zawiáſy ich (iáko y władzey Krolewſkiey y Przełożonych iego) PowodPr 10.

W połączeniu z nazwiskiem (1): Wypráwiłeś/ Hetmánie/ dwu świádomych ſzpiegu/ Iednego do Toropcá: drugiégo gdźie czáty Moſkiewſkié przełożony rządźił Nozdrowáty. KochJez B3.

W połączeniach szeregowych (50): OpecŻyw 106v; PatKaz I 2; LibLeg 8/133v; SeklKat Hv; Nowokrzczeńcy vczą/ Gdyz nas Kriſtus wyſwobodźił/ nyemamy nikomu poſluſſni być/ vrzędow/ przełożonych/ praw/ áni vſtaw żadnych nyemyeć. KromRozm I G2v; Ale ktory ieſt więtſzy miedzy wami/ niechái będźie iako młodſzy/ i ktory przodek trzymá (marg) wódz abo kśiążę a przełożony (–) iako ten ktory poſługuie MurzNT Luc 22/26, Luc 23/13; KromRozm III H4v; LubPs ff3v; ná iákie oſoby prorocy ſwięći nawięcey nárzekáli y wołáli/ izáli nie nawięcey/ ná wielkie pány? ná wielkie oſoby/ przełożone/ y krol[a?] KrowObr C2v, 22, 25, 42, 118, 118v [2 r.], 187; KROL Daryuſz ſpráwił wielką wiecżerzą ná wſſyſthkie domowe ſlużebniki ſwoie/ y ná wſſyſtkie vrżędniki Medſkie/ y Perſkie/ y ná wſſyſtkie ſlachćice/ y ſędzie/ y ráyce/ y ná przełożone pod ſobą/ od Indyey áż do Morzyńſkiey źiemie Leop 3.Esdr 3/2; Podał ktemu Bog moy do ſercá mego/ ábych zebrał przednieyſze y przełożone/ y lud poſpolity żeby podług národow ſwych obliczeni byli BibRadz 2.Esdr 7/5, Ex 18/21, Ios 23/2, I 133c marg, 1.Par 28/1; Mącz 116a; Gwiazdy tu iuż wiemy iż piſmo zowie wierne náucżyciele á ſprawce álbo przełożone Koſciołá Páńſkiego ſwiętego RejAp 76v, 64; Tákowe tedy powieśći Krolow/ Kſiążąt/ Hetmánow/ Przełożonych/ y inych zacnych ludzi/ coś w ſobie pożytecżnieyſzego niż ſmiech záwieráią/ á zową ie Greckim ſłowem Apophtegmata. GórnDworz Q7; Herod vcżynił wiecżerzą ná dzyeń národzenia ſwoiego/ prze kſiążętá ſwoie á prze ſprawce y przełożone kroleſtwá Gálileyſkiego. RejPos 320v, A2, 10v, 22, 195; Przełożone Kośćiełne [!]/ y Páſterze/ y Kápłany/ oycámi zową: iáko śie to z Páwłá S. pokázuie KuczbKat 305, 339; RejPosRozpr c2v; RejPosWstaw 42; A wſzytek Izrael y ſtarſzy iego/ y przełożeni iego/ y sędziowie iego/ ſtali y ztąd y ſtąd przy ſkrzyni BudBib Ios 8/33, 3.Esdr 4/49; ModrzBaz 30v; SkarJedn 296; SkarŻyw 310; kiędyby [!] przełożeni náſzy/ Vrzędnicy/ Stároſtowie/ czuli ſię w ſwey powinnośći/ tedyby Wolność náſzá nie wychodźiłá z miáry. GórnRozm B3v; vczynił Pan Piotrá pierwſzym Biſkupem wſzytkich Chrześćijánow (iáko go Euſebius zowie) Páſterzem y głową y przełożonym kośćiołá ſwego y świátá wſzytkiego WujNT 390, Luc 23/13, s. 390, Act 4/5, s. 461, 480 marg; SarnStat 135, 897.

W przeciwstawieniach: »przełożony ... poddany (8), pospolity człowiek (a. lud) (3), sługa (a. służący, a. ten, co służy (a. ktory posługuje)) (4), pospolstwo (3)« (18): SeklKat H2; MurzNT Luc 22/26; iż w nim [w Kościele] wyele złych y grzeſſnych/ nye tylko myędzy poſpolitym człowyekyem/ ále y przełożonymi thák duchownymi/ yáko ſwyeckimi. KromRozm III D6; Ale kto wyęthſſym yeſt myędzy wámi/ nyechay będźye yáko mnyeyſſy: á kto przełożonym yáko ſlugá [Vulg Luc 22/26]. KromRozm III M6v; GroicPorz B4; Ktory [hetman] przyiechawſzy ná wyſep wyſłuchał z obu ſtron/ poſpolſtwá y przełożonego BielKron 443v, 203 [2 r.], 289; á bez nich/ [bez dobrych obyczajów]/ áni lud poſpolity posłuſzny być może/ áni Przełożeni dobrze roſkázowáć mogą ModrzBaz 69v; SkarJedn 161; SkarŻyw 284; WerGośc 265; LatHar 717; WujNT Luc 22/26, s. 789, 844; PowodPr 86.

W porównaniach (2): Lew rycżący/ Niedzwiedź łáknący/ iest przełożony zły nád ludem vbogim. Leop Prov 28/15; RejPos 253v.

Zwroty: »da(wa)ć przełożonego(-e)« [szyk zmienny] (6): BielKron 171v; iż záwżdy [Bóg] obyecał dáć krolá á przełożonego narodowi káżdemu/ wedle ſercá ich. A zá grzech zá ich [...] ze złemi/ á z zniewieſciáłemi obycżáymi obiecał im dawáć przełożone ich. RejPos 253; RejZwierc 250v; RejPosWstaw 42; ModrzBaz 31.

»przełożone, za przełożone mie(wa)ć« [w tym: nad sobą (3)] [szyk zmienny] (5:2): KromRozm I G2v; Przeto y koſcyoł ſwyęty Nowátianá álbo Nowatá/ [...] złych duchownych przełożonych zá przełożone myeć nye chćyał. KromRozm III F5v, Q2v; RejZwierc 147v; Zydowie [...] ſie do źiemie ſwey przywroćiwſzy/ záwżdy niektore z domu Dáwidowego nád ſobą przełożone miewáli CzechRozm 167v, 79; A Rzecżypoſpolitey pożytecżno ieſt mieć tákie przełożone [tales habere praefectos]/ ktorziby máiętność ſwą mieli dobrze vgruntowáną ModrzBaz 40v.

»obierać, obieranie przełożonego« (1:1): KromRozm III K2; A też pátrzay kiedybyć przyſzło obieráć krolá álbo przełożonego iákiego/ prawdá iżbyś záwżdy ſzukał dobrego/ poććiwego/ pobożnego/ ſpráwiedliwego/ y inymbyś ná thákiego rádził. RejZwierc 147v.

»słuchać, posłuszeństwo, być posłuszny przełożonego; posłuszny, posłuszeństwo przełożonemu; posłuszeństwo przeciw przełożonym; nieposłuszeństwo ku przełożonemu« [szyk zmienny] (7:4:3;14:9;1;1): SeklKat H4v; ludźye nyektorzy mnimáyą/ iżeby ták wolni byli/ iż nyemáyą być poſluſſni żadnym przełożonym KromRozm I D2, D4v; KromRozm II ev, e4; KromRozm III F5, F8v, H5; KrowObr B4, 137v, 187; BibRadz Matth 22 arg; [Luter gromił chłopstwo] bośćie piſáli do towárzyſtwá áby kwam przyſzli/ á pomogli ſie wybić gwałtownie spoſłuſzeńſtwá przełożonych BielKron 203; Ceſarz mu [wojewodzie reńskiemu] powiedział/ iż go nie ieſt táyno/ że on z vrzędu ſwego muſi káráć niepoſłuſzne y drapieżne/ kthorzy Bogá áni przełożonych nieſłucháią. BielKron 226, 203; RejPos 41, 336; BielSat L4v, M4; WujJud 155; WujJudConf 155; KarnNap Dv; Ták ſię zda/ iákoby nam odeymowáli moc wywiedowáć ſię ábo dopytywáć wyſtępkow oſob ná vrzędźiech będących/ gdy nam każą/ ábychmy y złego ábo okrutnego przełożonego posłuſzni byli [qui iubent obedire etiam dyscolo praefecto] ModrzBaz 49v, 49v; NiemObr 8; ReszPrz Av; BielSjem 28, 34; GórnRozm D4; Vpomina/ áby poddáni byli przełożonych poſłuſzni WujNT Rom 13 arg; Bądźćie poſłuſzni przełożonym wáſzym/ y bądźćie im poddáni [Obedite praepositis vestris, et subiacete eis]. WujNT Hebr 13/17, przedm 31, 1.Thess 5 arg, Hebr 13 arg, s. 783 [3 r.], 1.Petr 2 arg, s. 801.

»przełożonym uczynić« [w tym: nad kim (3)] [szyk zmienny] (4): RejPs 168; Izmáel ſyn Nátaniego zábił Godoliaſzá ſyná Achikámowego/ ktorego był Krol Bábilońſki vcżynił w źiemi przełożonym [quem praeposuerat rex Babel terrae]. BibRadz Ier 41/18; [mówił Pan do Mojżesza] dam ia tobie lud lepſzy/ mocnieyſzy/ y więtſzy/ y vcżynię ćię nád nimi przełożonym: á ty złe/ co ćiebie y mnie gniewaią/ wygubię SkarŻyw 482, 490.

»(u)stawi(a)ć (a. postanowić) przełożonego, przełożonym; przełożony postanowiony« [w tym: nad kim, nad czym (10), komu (2), gdzie (2), czego (1)] = constituere principem Vulg, PolAnt; ponere praepositum a. principem a. tribunum PolAnt [szyk zmienny] (10:9;1): WróbŻołt 67/15; KromRozm III I5, L2, O6v; Leop Iudic 9/28; Y wybrał Moizeſz ze wſzego ludu Izráelſkiego męże ſtáteczne/ ktore poſtánowił przełożonemi nád ludem/ Tysiącniki/ ſetniki/ pięćdźieſiątniki/ y dźieſiątniki. BibRadz Ex 18/25, Ex 18/21, 1.Par 4/42, 2.Par 23/18; Po śmierći Pálámedowey/ Neſtor iáko ſtárſzy brát ieſzcże w nocy obeſłał kſiążętá y rycerſtwo/ áby inego przełożonego nád ſobą vſtáwili. BielKron 58v, 139v, 177, 202, 412v; Y rzekł: kto ćię vſtáwił przełożonym/ ábo ſędzim nád námi? BudBib Ex 2/14, Is 3/7; Są też drudzy/ ktorzi áni ſądzą/ áni wyrokámi ſwemi co ſtánowią/ ále co drudzy poſtánowili/ wykonywáią. iáko ſą Przelożeni [!] nád Zamkámi y nád Miáſty/ ábo od Krolá ábo od Poſpolſtwá poſtánowieni. ModrzBaz 30v; WujNT 390, 642; poſłał Krol y z więźienia go [Józefa] wyiął/ y poſtánowił go pánem domu ſwego/ y przełożonym nád wſzytką máiętnośćią ſwoią SkarKazSej 660a.

Wyrażenia: »dobry przełożony« [szyk 8:3] (11): SeklKat H4, S3v; Co przynależy ná dobrego Przełożonego á Spráwiedliwego Sędźiego. GroicPorz aa4; KrowObr B4; BielKron 202; Ale dobry przełożony poſlubiony ſwiętemu kośćiołowi ma záwżdy cżuć [tj. czuwać]/ áby niedopuſzcżał złodzieiowi duſznemu dźiur cżynić w domu HistRzym 93, 88v, 116v; WujJud 107; WujNT 8, 354.

»przełożony duchowny« = praelatus spiritualis JanStat [szyk 42:8] (50): LibLeg 8/133v; SeklWyzn 2v; Duchowny przełozeny powynny ſwiecić przed owczamy ſwemy dobrimy vcziuki [!] dobrym przikładem SeklKat H2v, H, Hv, H3 [2 r.]; Ale Luter wáſz y yego zwolennicy tegoż was vczą/ co ſámi czynyą/ ſwey woley vżywáć/ nikogo nyeſlucháć/ duchownym y ſwyeckim przełożonym ſye przećiwić KromRozm I D, I3 marg, I3v, O3; KromRozm III D6, F5v, H2v marg, H4v, I7v; KrowObr 236; A ſtąd tego cżáſu obacżyli ſpor á pychę duchownych przełożonych s. Dominik y s. Fráńćiſzek rodem z Aſſyzymu/ opuśćili bogáte zakony á záłożyli vbogie BielKron 183; OrzQuin G; LeovPrzep A3v, E; Przełożonj káżdj duchowny ieſt ſługá ſłow Páńſkich. RejPos 318 marg, 282; WujJud 30v; SkarJedn 338, 379, 380; Krzywdá przełożonych duchownych ieſt krzywdá Boża. WujNT 416 marg, przedm 31, s. 76, 171, 441, 456 (19); SarnStat 170, 192, 940; SkarKaz 81b.

»przełożony klasztorny, zakonny« (2:1): (nagł) Przyſięgá Mniska. (–) Obiecuię być poſluſzen Reguły/ y przełożonego klaſztornego tego ninieyſzego/ y przyſſlego. KrowObr 137v, 141v; Bo pátrzay pilno/ iż tu pan był wezwan w dom iednego Fáryzáyſkiego Przełożonego: ná podobieńſtwo/ iákoby po thy cżáſy náſze do ktorego przełożonego zakonnego. RejPos 225.

»przełożony kościelny, Kościoła, w Kościele« = praefectus templi PolAnt [szyk 82:4] (46:35:5): Potym rzékl Iezus ku onym ktorzy byli przyſſli náń kſiążęta kaplańſkié ij przelożeni koſciola ij ſtarſſy. OpecŻyw 106v; Widźiſz iż nye ináczey [Chrystus] każe ſlucháć Apoſtołow/ to yeſt przełożonych koſćyołá ſwyętego yedno yáko Bożego przykazánya. KromRozm I O2, F; Ano Páweł też w Epheźye ku ſtárſſym álbo kápłanom/ álbo przełożonym koſcyołá mowyąc/ powyeda iż ye duch S. biſkupy álbo ſtrożmi poſtáwił KromRozm III H4v, F5, I5, I6v, K6v, L2, N8, Q2v; KrowObr 16v, 17, 17v, 18v, 19, 69v; BibRadz Act 5/24; Ceſárzá Henryká [papież Grzegorz] vpominał áby ſie nie dał przez dáry zwodzić/ á kościelnych przełożonych niegodnych zá pieniądze nie vſtáwiał. BielKron 177, 158v, 187, 205; RejAp 18v, 35v, 76v; RejPos 23, 234v, 254, 254v, 255 [2 r.] (13); KuczbKat kt, 75, 305 [2 r.]; Confeſsioniſte ſámi iednego Przełożonego w kośćiele potrzebnego znátą [lege: znáią]. WujJud 153 marg [idem L15v], 3v, 134v, Ll5v; WujJudConf 10v; SkarJedn 296; Powiedz kośćiołowi/ to ieſt Biſkupom y przełożonym kośćielnym. SkarŻyw 93, 601; Acz przełożeni kośćielni ſą niedoſkonáli; wſzákże ie P. Chriſtus pośila y przez nie/ iácykolwiek ſą/ ſwoy kośćioł ſpráwuie y záchowuie. WujNT 60; A z Miletu [św. Paweł] poſławſzy do Ephezu/ przyzwał ſtárſzych kośćielnych (marg) Biskupow kápłanow y przełożonych kośćielnych (–). WujNT Act 20/17, 69, 76, 354, 369, 372 (35); áby przełożeni kośćielni/ y iné oſoby Duchowné [ordinarii, aliaeque personae Ecclesiasticae JanStat 203]/ ná wieczné czáſy nápotym mieli zobopólnie z ſtolicą Apoſtolſką ſześć Mieśięcy wolnych SarnStat 193.

»przełożony nad ludem, ludu, miedzy ludem« = princeps populi a. super populum Vulg; dux super populum, praefectus populi PolAnt [szyk 20:1] (10:10:1): WróbŻołt V v; KromRozm I O2v; Iż prośi Prorok/ áby Pan bronił á ſpráwował w ſwięthym á pobożnym porządku przełożone ludu ſwego. LubPs E3v marg; Leop Num 27/2, Prov 28/15, 1.Mach 5/19; Iáko roboty z ręki rzemięśnikowey chwalą/ ták mądrość przełożonego nád ludem poznawáią z powieśći iego. BibRadz Eccli 9/22, Ios 1/10, I 353d marg; BielKron 76v; A oni kſiążętá kápłáńſcy y náucżeni w zakonie y przełożeni miedzy ludem onym/ wnet od onego cżáſu ſzukáli przycżyny áby go [Jezusa] zágubić mogli. RejPos 195; Bogóm nie vwłaczay: á przełożónému ludu mego nie złorzecz [Vulg Ex 22/28] BiałKat 141; WujJudConf 213v, 215v; RejPosRozpr c3v; BudBib 1.Par 17/7, Eccli 9/22[24]; ModrzBaz 22v; WujNT 299, Act 23/5; PowodPr 40.

»przełożony miasta (a. miasteczka), nad miastem, w mieście, miejs(c)ki« =princeps civitatis Vulg, PolAnt; praeses civitatis a. oppidi, praefectus oppidi Modrz [szyk 21:3] (13:1:1:9): MurzNT Luc 23/13; KromRozm III K2; Leop Act 17/6, 8; OrzRozm M3; Gdy ták vcżynili/ ruſzyło to przełożone w mieſcie/ obacżyli ſpráwiedliwego mężá/ przeto mu ſie dáli w moc y poſłuſzeńſtwo BielKron 119v, 289; RejPos [36], 198v [2 r.], 213v, 243, 277v (9); RejZwierc 200v; wlekli Iaſoná y niektorą bráćią do mieyſckich przełożonych BudNT Act 17/6; Ia záprawdę tego mnimánia ieſtem/ że Przełożeni Zamkowi ábo Mieyſcy/ ábo ktorykolwiek inſzy vrząd/ miał te mężobyce [!] [...] ſkáráć kázáć. ModrzBaz 31, 30v [2 r.]; WujNT 69, Act 17/6, 8.

»na(j)wyszszy, wyszszy przełożony« = supremus dignitarius JanStat (11:1): KromRozm I O2v; A yeſli ſye komu ćyęſzko widźi ćirpyeć złe á nyeprzykłádne kápłany álbo biſkupy/ nyechay to włoży ná ich ſtárſſe á wyſſſſe przełożone/ áby [...] KromRozm III L4v; IEſztze ſie też Papież zowie nawyſſſzym Przełożonym y páſterzem/ wſzyſtkiego kośćiołá krześćijańſkiego KrowObr 16v, 17, 18v, 19, 22, 25, 42; á wſzákoż żadney iney powinnośći onym naywyſzſzym przełożonym ſwoim á Apoſtołom ſwoim ſwiętym rozſzyłáiąc [!] ie ná then omylny ſwiát/ [Chrystus] porucżáć nie racżył/ iedno: Idźcie á opowiedaycie wolą moię RejPos 347; WerGośc 265; SarnStat 1126.

»(na)pi(e)rwszy przełożony« (4): Appius będąc pirwſzym przełożonym/ vmiękcżał lud proſty poſpolity/ zwłaſzcżá okrutnieyſze młodzyeńce BielKron 119; NApierwſzy przełożony był Legat od wſzego Senatu Rzymſkiego mieſzcżanin miáſto Hetmána/ ten wſzyſtkim roſkázował BielSpr 12v; Calep 839b; Arcybożniczy ieſt pierwſzy przełożony w bożnicy. WujNT 141 marg.

»prawdziwy (a. prawy) przełożony« (2): KromRozm III Lv; vcho[way] mię tego Pánie Boże/ ábym ia miał prawdziwe Biſkupy/ prawdziwe ſlugi Boże/ prawdziwe przełożone ſromoćić/ lżyć/ álbo ſie pychą tzártowſką nád nie podnoſić. KrowObr 118v.

»rozkazanie przełożonych« = iudicium assidentium seniorum PolAnt (5): BibRadz 3.Esdr 9/4; bo to w obycżay wchodzi/ lekce ſobie ważyć roſkazánie przełożonych ſwoich GórnDworz L4; Boby tá zgodá Rzecżypoſpolitey á iákoby vłożenie niedługo trwało/ kiedyby poddáni powinnośći/ ſwey doſyć niecżynili/ á woli y roſkazánia Przełożonych [vocique et voluntati praesidum] posłuſzni niebyli. ModrzBaz 49v; Phil E4; SarnStat 580.

»przełożony sądowny, na sądzie« (1:1): SEntencye s Piſmá Swiętego zebráne/ ktore ná mieyſtcách Sądowych poſpolicie bywáią piſáne/ áby s nich ták przełożeni ná Sądźiech/ iáko inne Perſony/ Sądowi przynależące/ [...] wedle nich ſye [....] záchowywáli. GroicPorz pp; ábowiem/ iáko piſze Apoſtoł/ niegodźi śie [...] ſkazowáć rzecży y ſpráwy niewybacżywſzy. [...] W cżym też grzeſzyli oni v Philipenſow przełożeni Sądowni KuczbKat 340.

»star(sz)y przełożony« [szyk 3:1] (4): KromRozm III L4v; W mieśćie [Nurnberg] przełożeni ſtárzy Rzecż poſpolitą ſpráwuią/ á poſpolſtwo ſie rzemięſły obchodzą BielKron 289; pod grunty iego [zamku mieszczanie] kłádli wielkie groſze złote y ſrebrne z napiſy ku pámiątce Ceſárzá Kárłá piąthego y ſthárſzych mieyſkich przełożonych. BielKron 289; CzechEp 283.

»szpitalny przełożony« (1): Niektorzy też zacnych y Kſiążęcych domow ludźie oſtrym worem twarzy ſwoie/ áby widźiáne nie były/ pokrywſzy/ do Pánow rozmáitych/ [...] chodząc iáłmużny proſili/ á názbierawſzy iednego dniá pięć álbo ſześć ſet złotych/ wiecżorem ſzpitálnym przełożonym odnaſzáli ReszHoz 126.

»przełożony świecki, stanu świeckiego« = prelatus secularius JanStat [szyk 26:8] (33:1): De imperatoribus. Namen weltlicher obrickeit. Imiona przełożonych ſwieckich. Mymer1 10v, nlb 1; Y wam innem wſſem ták bych ſmiał rádzić/ ábyſćie ſie obaczáli á nic niekłádli nádzieie ſwey wżadnych ſwieckich mocarzoch/ álbo przełożonych RejPs 215; SeklWyzn 2v; Grzeſſą cy ktorzy niemaią w vczciwoſci vrzędu y ynich przelozonych ſwieczkych/ niecziniąc poſlvſſnoſcy ym/ nieplacząc zdobrą wolą tego co powinny SeklKat H3; Kradną przełożeny ſwieczcy/ gdi obcziaźliwe á nieſnoſne poplatky/ winy/ czinſſe/ czla/ pobory/ czopowe vſtawiaią y wycziągaią napoddanych SeklKat L2v, H, Hv, H2, H2v, H3, H4v, M2; KromRozm I D; KromRozm III D6, I7v [2 r.], K2, P2; RejPos 132v marg; KuczbKat 305; Tákże y Przełożonych Swieckich Mándaty/ poki Bożey woley nie ſą przećiwne/ z vcżćiwośćią przyymuiemy WujJud 107, 214, Nn4v; NiemObr 8; WujNT przedm 31, s. 76, 453, 461, 568, 801, Bbbbbbv; SarnStat 170, 940.

»przełożony wielki (nawiętszy)« [szyk 1:1] (2): Idźcie [książki] naprzod ku krolowi/ Ku iego Máieſtatowi/ Toć ieſt przełożony wielki/ Dawa mu cżeść cżłowiek wſzelki BielKom A3; RejPos 253v.

»przełożony wojenny« (1): Tuż ſie też mowi o Woiewodách/ y o Hetmánie/ y o inſzych Przełożonych woiennych [de reliquis praefectis rei militaris]. ModrzBaz 114v.

»przełożony zamkowy, nad zamkiem« = praefectus a. praeses arcis Modrz (2:1): O Sędźiach/ Hetmániech/ á Stároſtách ábo Przełożonych Zamkowych ábo Mieyſkich. ModrzBaz 30v, 30v, 31.

»przełożony zborowy« (1): Páweł ś. opiſuie pokilkákroć przełożone zborowe właſne im tytuły náznácżáiąc: á oſobliwie do Efeſkich/ w 4. rozdźiale opiſuie: Apoſtoły/ Proroki/ Ewánieliſty/ páſtyrze/ Doktory rć. NiemObr 43.

»przełożony ziemie, ziemski, na ziemi, w ziemi« [szyk 5:2] (4:1:1:1): PAn bog ſtanąwſſy wpośrzodku wſſech przełożonych ná ziemi ktorem ſą ſądy ludzkie poruczony [Vulg Ps 81/1] [...] rzekł [...] RejPs 122v; BibRadz Ier 41/18; vpomina w tym Pſálmie duch Boży/ krole y przełożone źiemie/ áby ſię temu Krolowi wſzech krolow/ y Pánu wſzytkich pánow/ od Bogá poſtánowionemu [tj. Chrystusowi]/ nie śmieli ſprzećiwiáć NiemObr 21, 21; LatHar 379; Biádá tobie źiemio/ ktorey Krol dźiedźicem ieſt: y ktorey Przełożeni ráno iadáią [Vulg Eccle 10/16] PowodPr 72, 72.

»zły, złościwy, niedobry (jest) przełożony« = princeps impius Vulg; dyscolus praefectus Modrz [szyk 10:4] (12:1:1): WróbŻołt nn7; Yeſly kazdemu przełozonemu tak zlemu iako dobremu mamy być poſluſny. SeklKat H4v; KromRozm III F5v; LubPs S5v; Leop Prov 28/15; RejPos 175 marg, 249v, 253 marg; Chocby tedy źli byli przełożeni: [...] máią być w vczćiwośći miani BiałKat 141; WujJud 107; ModrzBaz 49v; WujNT 96, 354; SkarKaz 611a; [Thu możem obacżyć [...] iáko też pan Bog lud poſpolithy dla złych przełożonych karze BielKron 1551 14].

»zwi(e)rzchność przełożonego; zwirzchny przełożony« (2;1): A ták ktokolwyek yemu [papieżowi rzymskiemu] w ſpráwach duchownych álbo koſcyelnych á zakonu náſſego poddan á poſluſſen nye yeſt/ nye chcąc go myeć zá zwirzchnego przełożonego koſcyoła S. powſzechnego/ [...] nye yeſt w yednym ſwyętym/ powſſechnym/ y ápoſtolſkim koſcyele KromRozm III Q2v; Ewányelia ná dzyeń ſwiętego Piotrá y Páwłá/ ktorą nápiſał Máttheuſz s. w xvi. kápitul. Przećiwko omylney zwierzchnośći przełożonych koſcielnych. RejPos 299; WujJudConf 10v.

»przełożeni żydowscy, kapłańscy« = w judaizmie: arcykapłani [szyk 12:2] (11:3): OpecŻyw 133v; KromRozm I Pv; KromRozm II p2; to słowo bogacze może być rozumiáne o onych przełożonych Zydowſkich ktorzy Kryſtuſá o śmierć prżypráwili. BibRadz I 376a marg; RejPos 251; Názáiutrz po wielkim piątku/ zeſzli ſię przełożeni kápłáńſcy y Pháryzeuſzowie/ do Piłatá mowiąc: [...] MWilkHist Bv; CzechEp 142; NiemObr 9, 118; Słuſznie ſię/ w ſpráwie zakonu y religiey ſwey pyta [Herod] przełożonych kápłáńſkich: iáko y w zakonie było rozſkazano. WujNT 8; Przełożeni Zydowſcy chcą y Lázárzá zábić [Cf Y vrádźili Arcykápłáni [principes Sacerdotum] Ioann 12/10]. WujNT Ioann 12 arg, Matth 16 arg, Ioann 11 arg, s. 751.

Szeregi: »biskupi i przełożeni« (7): SkarŻyw 93; Pátrz iáko ſię Pan Bog gniewa ná Biſkupy y ná przełożone/ ktorzy w mieśćiech ſwych haeretykom vczyć y zwodzić ſługi Boże dopuſzczáią WujNT 845, 76, 461, Act 20 arg, s. 807, 844. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»dozorce abo przełożeni« (1): záiſteć ći/ ktorzi márnie vtrácáią máiętność/ godni ſą karánie od Dozorcow ábo Przełożonych zá to odnośić [digni sunt censorum animadversione]. ModrzBaz 32. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przełożony, (a, i) głowa« [szyk 3:2] (5): KromRozm III N8, O6v; RejPos 43; SkarJedn 161; Y to ieſt wielki znák/ iż Piotr był po Chriſtuśie głową y przełożonym wſzytkich Apoſtołow. WujNT 73. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»przełożony i gospodarz« (1): Iáko ſie káżdy przełożony y goſpodarz w domu ſwoim porządnie záchowywáć ma LubPs X2v marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»kapłan(i) (a. arcykapłan(i)) i przełożony(-eni)« = pontifex et praefectus PolAnt; sacerdos et princeps Vulg (6): BibRadz II 39c marg, Act 5/24; Sektá Wáldeńſka iednego mieſzcżániná z Lugdunu tego cżáſu byłá/ ktorzy opuśćiwſzy ſwoie dobre chodzili iáko łotrowie/ kápłanow y przełożonych zá nic ſobie nie mieli BielKron 181v; SkarŻyw 304; á odſzedſzy zmowił ſię [Judasz] z Arcykápłany y z przełożonemi [cum principibus sacerdotum et magistratibus]/ iákoby go im wydał. WujNT Luc 22/4, Luc 24/20. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»krol(owie), (i, albo, a) przełożony(-eni)« [szyk 17:1] (18): PAnie káżdy krol y káżdy przełożony vráduie ſie vznawſſy pomoc twoię RejPs 29v; racz vtwierdzic ſerca naſſe abychmyſie nigdy nieobłądzili od onego zebranego miaſta: do ktorego ſie ciſną wiedynnoſci wiary wſſyſcy przełozeni y krolowie tego ſwiata RejPs 72, 219; KromRozm III P2; RejZwierz aa4, 100; tákże theż y w mękach piekielnych ſrożey karáni będą krolowie y przełożeni/ ktorzy nie słuſznie ſię w ták zacnym ſwym powołániu ſpráwowáli BibRadz II 143c marg; RejAp 186v, Eev; RejPos 253; RejZwierc 147v; WujJudConf 15v; Góry/ y polá zniżoné/ Drzewá płodné/ drzewá płoné/ Zwiérzętá/ bydło/ robacy/ Y odźiani piérzem ptacy. Królowie/ y przełożeni [reges terrae et omnes populi principes Vulg Ps 148/11]/ Ná ſąd ludzki wyſádzeni/ [...] Dayćie pánu cześć ſpółecznie. KochPs 215; NiemObr 21, 150; ktory Krol/ ktory prżełożony nie karże złośći/ tęn nie ćicho/ ále głośno roſkázuie/ iżby źli ludźie dobre trapili GórnRozm Dv; WujNT Aaaaaav; SkarKazSej 698b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»książę(ta) i (a, abo) przełożony(-eni)« [szyk 8:1] (9): RejPs 99; Dnia niektorego krol Filip godował z kxiążęti y s przełożonemi w Mácedoniey [cum principibus et primis macedonie] weſpołek z żoną ſwą Olimpią HistAl A5v; Leop Iudith 5/26; Ktory [Judasz] ſzedſzy zmowił ſię z Kſiążęty kápłáńſkimi/ y z przełożonymi [principibus sacerdotum, et magistratibus]/ iákoby go im wydáć miał. BibRadz Luc 22/4, I 353d marg; RejPos 254, 313; NiemObr 118; A Chryſoſtom S. Był/ práwi/ Piotr kśiążęćiem ábo przełożonym innych Apoſtołow WujNT 652. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»lud (pospolity) (a. ludzie, a. pospolstwo, a. pospolici), (i) przełożeni« = plebs et principes Vulg [szyk 5:1] (6): A pytáliſmy prze to: ábyſmy tobie oznáymili ludzie y przełożone [homines et praepositos]/ y chćieliſmy od nich mieć imioná przełożonych ná ſpiſku. Leop 3.Esdr 6/12, Act 17/8; Dawid [...] powołał wſzyſtkich przełożonych y poſpolitych/ kápłanow y ſwieckich/ przed ktorymi powthore kazał pomázáć y potwirdzić Sálomoná ná kroleſtwo przed wſzytkimi BielKron 74; KochPs 152; WujNT Act 17/8, 1.Tim 2 arg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»mistrzowie i przełożeni« (1): Chćiał też Pan IEZVS, iáko piſze ieden Doktor/ áby nie wſzytkim rozumienie bozkie było otwárte: ále ſámi miſtrzowie y przełożeni/ od ktorychby ſię drudzy vczyli/ áby ie w ſwoim ſkárbie y zámknieniu mieli. SkarKaz 80b.

»przełożony(-eni) a(l)bo (i) mocarz(e) (a. mocny)« (3): RejPs 215; Sromayćie ſie przed oycem y przed mátką o niecżyſthotę/ y przed przełożonym y przed mocnym [a praesidente et a potente] o kłamſtwá Leop Eccli 41/21; RejPos 253v.

»(na(j))wysz(sz)y, (a, i) przełożony« [szyk 2:1] (3): Konstántyn vchwalił/ áby [...] biſkup Rzymſki álbo papyeż wyſſym á przełożonym był nád wſſyſtkimi kápłany KromRozm III P; A więc ſie ten ieſztze nie tzyni Bogiem ziemſkim [o papieżu]/ ktory nád Krolmi/ nád Ceſárzmi/ nád Pány/ y nad wſzyſtką zwierzchnośćią/ tzyni ſię przełożony y nawyſſſzy? KrowObr 8v; Calep 648a.

»przełożeni i nauczyciele« (1): Dayże nam też miły Pánie przełożone y náucżyciele tákie/ ktorzy by nie o pożytki ſwe/ nie o wcżáſy ſwe/ ále o pomnożenie chwały twoyey thym pilniey ſie ſtáráli. RejPosWstaw 42. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»ojciec i przełożony« (1): A on [związany przez ś. Juliana szatan] ſię prośił y modlił: y nárzekał ná ſwego Stárſzego mowiąc: [...] O oycże y przełożony náſz/ iákoś tey moiey przygody widzieć niemogł [...]? SkarŻyw 152. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pan(owie) a (i, a(l)bo) przełożony(-eni)« = dominus et superior JanStat [szyk 8:2] (10): KromRozm I B4, D marg; KromRozm III I7v, L7v; gdyż on [Bóg] káżdemu cżłeku y káżdemu zebrániu przełożonego á páná obiecał dáć wedle ſercá iego. RejPos 355; Bo gdy pan álbo przełożony iáki ktory thym władá da łakomcowi iákiemu ſądy/ da łupieſcy pobory/ głodnemu myto/ [...] tedyć to tym będzie dobrze ále wſzytkim inym zle. RejZwierc 97v; Y żáłowáli Iozyaſzá po wſzytkiey Iudſkiey (ziemi/) [...] y dziś go ieſzcże żałuią przełożeni/ y pánowie [qui praesidebant] z żonámi BudBib 3.Esdr 1/31[32]; WujNT 390; iż zá władzą y roſkazániém ſwych Pánów/ álbo przełożonych tákowych złych rzeczy y wyſtępków dopuśćili ſie SarnStat 580, 580. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»przełożony(-eni) i pasterz(e)« [szyk 4:4] (8): KrowObr 16v, 19; Wy páſtyrze/ wyićie á wołayćie/ y wy przełożeni nad trzodą [pastores ... maiores pecudum] walayćie ſię/ ábowiem dokonywáią ſię dni wáſze BibRadz Ier 25/34; Podcżas też imieniem Kośćiołá/ znácżą śie Przełożeni y Páſterze. KuczbKat 75; WujJud 3v; WujNT 155, 526, 676. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»patronowie a przełożeni« (1): ániołowie y inni pewni á oſobni święći ſą pátronámi y przełożonemi pewnych mieyſc/ ná ktorych ſię tákie cudá dzieią WujNT 523.

»pierwszy i przełożony« (1): Piotr S. iáko pierwſzy y przełożony powſtawſzy/ Dekret vcżynił/ y wątpienie rozwiązáł SkarJedn 76.

»podawce abo przełożeni« (1): iácy máią być ſprawce á ſzáfárze tych ſkárbow Páńſkich/ nam do cżáſu tu nádánych od niego/ [...] y iáko ſie podawce ábo przełożeni/ ktorzy ie ná to przeſadzáią/ máią ná to rozmyſláć RejPos 24v.

»przełożeni a powołani« (1): Słuchayże iáko tu Pan przypomináć racży tę cżuyność wiernych ſwoich/ [...] á zwłaſzcżá przełożonych á powołánych ſwoich nád ſwiętemi owiecżkámi ſwoiemi RejPos 345v.

»prełaci i przełożeni« (2): niniéyſzym náſzym Dekrétem/ zá rádą y iednoſtáynym Prȩłatów y Przełożonych náſzych [Praelatorum, Baronum nostrorum JanStat 244] pożądániém/ wiádomośćią/ przyzwoleniém/ [...] [statuty] ná wieki obiecuiemy chowáć. SarnStat 898 [idem] 190.

»rzędziciel(e) (a. rząńce) i ([to jest]) przełożony(-eni)« =rector et satrapa HistAl (2): Przykazuiemy wam áby w káżdym mieyſcie byli rzędziciele y przełożeni [rectores et principes] [...] ktorym przykázuiemy/ áby rozumnie cżynili ſpráwiedlowoſć [!] każdemu HistAl G4, G5; [Rozumiemy teſz iſz rzańce/ to ieſt przełożeni mogą y słuſne [!] powinni/ aby zagubili vſtawe tę Papieſką [o celibacie] ConfKwiat Z2].

»sędzia(-owie), (i, a(l)bo) przełożony(-eni)« = princeps et iudex PolAnt [szyk 6:2] (8): Z tych [lewitów] poſtánowieni ſą cztery y dwádźieſćiá thyſięcy áby pilnowáli poſługowánia domu Páńſkiego/ á przełożonych záſię y ſędźiow [et praefecti, et iudices] było ſześć tyſięcy. BibRadz 1.Par 23/4, Ps 81 arg; BudBib Ex 2/14; CzechRozm 251v; KochPs 206; WerGośc 214; LatHar 379; WujNT 69. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»sprawca(-e) (a. rozprawce) a (i, albo) przełożony(-eni)« [szyk 8:1] (9): RejPs 29, 209; Tákże też ten ták mądry Pan chce záwżdy mieć ſpráwce á przełożone tego to ſwiátá ſwego RejPos 280v, 23, 317, 318 [2 r.]; RejZwierc 191v; Przełożeni tho iest Wodzowie/ thák máią ſtać/ Pirwszy Sprawcá álbo Przełożony ná práwym rogu pierwſzey cżęśći Woyſká BielSpr 30v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»przełożeni i starostowie« (1): VStáwiamy/ [...] áby przedśię przełożonym y Stároſtóm náſzym [Praefectis seu Capitaneis nostris JanStat 403]/ wedle ſtárégo zwyczáiu y Státutu wolno było dóbr náſzych brónić SarnStat 837. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»starszy, (a, i, abo, także też) przełożony(-eni)« =senior et praefectus PolAnt [szyk 10:1] (11): Abowim teżći ſąm Pyotr kápłanom álbo ſtárſſym á przełożonym/ [...] każe páſć álbo rządźić trzodę bożą. KromRozm III M5v, L2v; KrowObr B4; BibRadz Deut 31/[28]; RejAp BB; RejPos 301v [2 r.]; [Holofernus] był obległ ono błáhe á ſłábe miáſtecżko Betulią/ ktore ſie iuż żadnym obycżáiem obronić/ nie mogło/ ták iż iuż oni ſtárſzy á przełożeni miáſtecżká onego vcżynili byli vmowę z nim/ iż [...] piątego dniá mieli mu iuż podáć miáſtecżko ono. RejZwierc 200v; Okázuy ſię łáſkáwym w zgromádzeniu vbogich/ á twoię myśl ſtárſzemu/ y przełożonemu głowę ſwą poddawaj. BudBib Eccli 4/7; CzechRozm 79; SkarJedn 364. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»przełożony a stroż« (1): Iáko tedy ná Páſterzá należy/ więcey o trzodźie niżli o ſobie myślić/ tákći też należy ná Krolá/ to ieſt/ ná Przełożonego á ná ſtrożá ludzkiego [hoc est hominum praesidis ac custodis]/ wſzytki ſpráwy ſtoſowáć ku pożytkowi/ nie ſwemu właſnemu/ bo to ieſt tyráńſka rzecż/ ále tych ktorych rządźi. ModrzBaz 18v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przełożeni albo (i) urzędnicy« = dignitarius seu officialis JanStat [szyk 2:2] (4): BielKron 111; Twoiá to tedy rzecż ieſt/ O Naiáśnieyſzy Krolu/ tákie Vrzędniki y Przełożone [tales magistratus ac praesides]/ Zamkom/ Miáſtam/ y Powiátom dáwáć/ ktorziby pokoiu domowego wielce bronili. ModrzBaz 31; SarnStat 839, 910. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»więtszy a (i) przełożony(-eni)« = maior et praecessor Vulg (5): A to kyedy [Chrystus] mowi/ kto wyętſſym á przełożonym yeſt myędzy wámi/ dawa znáć iż ſą y máyą być myędzy nimi wyętſſy y przełożeni. KromRozm III M7, M6v; LatHar 717; WujNT Luc 22/26 [zawsze przekład i nawiązanie do Luc 22/26].

»przełożony i (to jest) wodz« [szyk 2:1] (3): KromRozm I O2v; BielSpr 30v; proſzę ćiebie Páná wſzytkiego ſtworzenia/ opátrz ten lud przełożonym y wodzem/ ktoryby chodził y wychodził przed nimi/ y prowádził ie SkarŻyw 500. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zwierzchność(-ci) (a. zwierzchny urząd) i przełożony(-eni)« [szyk 3:1] (4): Ale zgołá wſzytkim w obec Apoſtołowie Chrituſowi roſkázuią/ aby zwierzchnośćiam y przełożonym [ut potestatibus supereminentibus] posłuſzni y poddáni byli ModrzBaz 49v; Obácż iáko ſobie klątwę Papieſką y wyrzucenie z kośćiołá [patriarcha Paweł] ważył ktora gdyby od przełożonego nie byłá/ y od zwierzchnego vrzędu/ zá nicby nie ſtałá. SkarJedn 142; CzechEp 164; NiemObr 128. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »... i (a(l)bo, a, [jako]) in(n)i (a. inszy, a. wszytcy (inszy), a. drudzy) przełożeni; i każdy (a. wszelki) przełożony« (42;2): Lud twoy ij biſkupowie twoij/ miſtrzowie w piſmie naucżenij/ licemiernicy ij wſſytcy przelożenij żydowſcy ciebie mi ſędzitz dali/ a ciebie tymi winami obwinili OpecŻyw 133v; FalZioł V 49v; Kv wiznaniv tedi Chriſtvſa miłego/ y roziaſnieniv prawdziwego ſłowa y prawdi iego. Naprzod Ceſſarze/ Krolewie Xiążęta/ y ynſzi przełożeni/ ſą naſwiat dani y wyſtawieni SeklWyzn 2, 2v; SeklKat Hv, H3; KromRozm I I3 marg; KromRozm III I5; Przeto s ſtrony tey potrzeby Káth ieſt y ma być w obronie Krolewſkiey/ y innych przełożonych/ áby mu dla thákiey (iáko mowią) ſproſnoſći vrzędu iego żaden gwałtu nieczynił. GroicPorz h; áby thák wolno mowić vbogim iáko bogátim/ to ieſt/ ták Plebanom/ Wikáriom/ Kánonikom/ iáko Papieżowi/ Kárdynałom/ Arcybiſkupom/ Biſkupom/ Infułatom/ Opátom/ y innym przełożonym. BielKron 235, 11, 32, 203v, 228v, 261v; Mącz 116a; RejAp 82v, 123v, 135v, 141; RejPos [36], 37v, 104v, 198v; BiałKat 196; Przeto Chorążowie y drudzy przełożeni máią być ſercá dobrego/ ſprawni/ nie vkázowáć po ſobie poſtáwy trwożoney iedno weſołą BielSpr 6v, 54v [2 r.]; WujJud 128; CzechRozm 249; Iż tho vmieć Xſiążęciu trzebá y Krolowi/ Tákież w páńſtwie káżdemu ich przełożonemu/ Aby vmiał roſtropnie ludu zleconemu/ Roſkázowáć PaprPan A3; A przetoż y toby trzebá w dobre obycżáie w wieść/ áby pewnych cżáſow/ ábo Dozorce obycżáiow/ ábo ktorzi inſzi vrzędnicy cżynili opyt o tákich Pániech/ y o wſzytkich inſzych przełożonych/ iáko ſię ſpráwuią roſkázuiąc ſwoim ludźiom. ModrzBaz 46v, 23, 49v, 114v, 135v, 142; CzechEp 364, 383; NiemObr 166; Proſzę zá krolmi/ kśiążęty/ y przełożonemi wſzelkiemi (á miánowićie zá Papieżem náſzym N. y Krolem náſzym N.) LatHar 95; WujNT 299, 461, 957; [[dzieje] Aſyryſkich/ Egipſkich/ Zydowſkich/ Greckich/ Perſkich/ Tureckich/ Węgyerſkich/ Cżeſkich/ y inych rozmáitych thák Krolow/ Kxyążąt/ yáko inych przelozonych [!] od pocżątku ſwyátá áż do thego roku ktory ſie piſze 1551. ſą nápiſáne. BielKron 1551 kt].

W przen (2): A tak mamy wvcziwoſci mieć/ naprzod rodzice naſſe/ potim przełozone naſſe nad duſſą y nadciałem/ Yako ſwięty Paweł vczy do Ephezow. SeklKat Hv, Hv.
β. »przełożona« = zwierzchniczka (8):

przełożona gdzie (1): [Maryja ma koronę w niebie] yuſz y tu myala nye telko yſz oſtala przelozoną wkoſzczyele boyuyączym ale teſz nyebyeſkym, a przeto yako papyeſz rzeczon ſluga nad ſlugamy panna marya rzeczona kroloua nad krolownamy PatKaz III 140.

αα. »przełożona« = przeorysza (7): Rzecże Iuliáná: Ia tego [pościć przez cały tydzień] nie mogę: ále ieſlić Bog dał tę śiłę/ poradz ſię przełożoney. SkarŻyw 225; A po dniu trzydzieśći/ przełożona zezwáłá wſzytki śioſtry mowiąc: obierayćie ſobie mátkę ná moie mieyſce: Chryſtus mię ná przycżynę świętey Eufrázyey do śiebie wzywa SkarŻyw 227, 226 [5 r.].
2. W funkcji rzeczownika: członek wyższej warstwy społecznej, arystokrata; baro BartBydg, JanStat; magnatus PolAnt, JanStat; proceres JanStat, JanPrzyw; principalis, superior JanStat (42): Baro, przelozony, zyemyanyn BartBydg 17b; A tym obycżáiem ſobie lud poſpolity vbogi ſwe práwá ſtráćił/ gdy proſty lud pocżął przełożonym pochlebiáć zá cżtámi ſwobodnemi BielKron 119; Trzećiego dniá poſłał [Amurat] poſły do ſtárſzego miáſta ſtym poſelſtwem/ aby mu podał miáſtho á dar otrzymał dwieśćie tysiąc aſpr/ y mieyſce miedzy przełożonymi/ á drugim oſobne dáry/ y wolność przyśćia y odeśćia. BielKron 249v, 119, 203, 237v; BudBib Prov 13/23; BiałKaz F3v; dla tego tym Státutem vſtáwiamy: áby zá wyſtępek y obowiązek/ álbo rękoiemſtwo Rycérzkiégo człowieká/ álbo którégo przełożonégo kmieć cziykolwiek/ álbo poddány nie był ćiążan SarnStat 656, 658.

W połączeniu z nazwą kraju lub ziemi [zawsze: G sb; przełożony + nazwa] (18): Ná co Pánowie/ Przełożeni/ Boiárowie Ziem Litewſkich przerzeczonych przyśięgę iuż nam vczynili SarnStat 988; obiecuiemy [...] iż po zeſzćiu przerzeczonego Páná Witowdá [...] nigdy nie będźiemy obiéráć/ áni bráć ná wielkie Kśiążę Litewſkié y zá Páná/ iedno którégo przerzeczony Pan Włádyſław Król [...] albo iego potomkowie/ y Prȩłaći/ Pánowie/ Szláchtá/ y przełożeni Króleſtwá Polſkiégo będą rozumieli obráć y poſtánowić. SarnStat 999; Któré rzeczy [...] ná potomné czáſy máią bydź chowáné/ zá pewną wiadomośćią wſzyſtkich innych Prȩłatów/ Pánów/ Przełożonych y Szláchty Kśięſtwá Litewſkiégo bráćiéy náſzéy SarnStat 1000, 136, 219, 450, 886, 941 (18).

W połączeniach szeregowych (20): WSzytki Przełożoné/ Pány/ Szláchtę/ Mieſczány/ Miáſteczká/ Wśi/ Dźierżáwy ich/ lud y kmiećie w ich wolnośćiach obiecuiemy y obowięzuiemy ſie záchowywáć SarnStat 53 [idem 64, 885]; MY pánowie Duchowni y Swietcy/ Przełożeni/ Grábiowie/ Rycérztwo/ Szláchtá/ Miáſtá/ y wſzyſtká Communitas króleſtwá Polſkiégo/ [...] oznáymuiemy [...] SarnStat 219; [ziemie litewskie] przerzeczonému Króleſtwu náſzému Polſkiému przywłaſczyliſmy [...] zá zwoleniém iednoſtáynym náſzych y inych bráćiéy/ y wſzyſtkich Pánów/ Szláchty/ Przełożonych/ y Boiárów wolą téyże źiemie Litewſkiéy SarnStat 987; obiecuiemy: nigdy przerzeczonych Pánów/ Prȩłatów/ Szláchty/ y Przełożonych króleſtwá: y ſámégo Króleſtwá Polſkiégo [...] nieopuſczáć SarnStat 999, 64, 136, 381, 383, 450 (20).

W przeciwstawieniach: »mniejszy (a. mniejszego stanu) (2), nieznaczny ... przełożony« (3): RejZwierc 158; Owá przełożone ktorży ſię z mnieyſzemi ſpoſpolitowáli/ á mnieyſze też ktorży Senatory żárowno z ſobą kłádą chwalićie/ y miłuiećie GórnRozm D4; Iáko więc nieznáczny/ którému zámkniony Páńſki páłac/ kiedy kto idźie przełożony/ Ciśnie ſie we drzwi KochFrag 41.

Szeregi: »tak przełożeni jako i niższych stanow; przełożeni z niższemi« (1;1): POſluchayćie máło á pilnie wſſyſcy národowie ſwiátá/ ták przełożeni iáko y niſſych ſtanow [dives et pauper Vulg Ps 48/3] RejPs 72v; RejZwierc B3v.

»panowie i przełożeni« = barones et proceres, principales et domini JanStat [szyk 2:1] (3): zá zwoleniém wſzytkich Pánów y Przełożonych Króleſtwá [omnium Praelatorum et Procerum Regni JanPrzyw 41]/ álbo lepiéy wſzyſtkiéy Rády/ y Szláchty/ y ludu/ Koroná ná głowę náſzę byłá włożona SarnStat 941, 1000, 1099.

»przełożony a poważny« (1): Acż ſie to przełożonemu á poważnemu zá máło zda być wzgárdzonym v ludzi/ bo mu nie ſmie nikt w ocży rzec. RejZwierc 147.

»przełożeni i stany« [szyk 1:1] (2): y zárázem Séym wálny złożywſzy/ złożyliſmy przy tym miedzy inémi ſtanom y Przełożonym wſzyſtkim Kśięſtw náſzych Zatorſkich y Oświęcimſkich Séym Powiátowy w Oświęćimiu SarnStat 1210, 1215.

3. Przetłumaczony na inny język (72): BielŻyw 112; wiele ſię ſnadź rzecży trafiało/ ktoreby właſniey y iáśniey wyráżone być mogły/ [...] a kthore podobno gládzeyby mogły być gdyby cżaſu zſtawało przełożone BibRadz *5; BudNT przedm c4, dv; CzechEp 226; KlonŻal B3v marg; LatHar 380; po wydániu Bibliey Polſkiey od Kátholikow w Krákowie/ wnet náſtáłá Biblia Brzeſka od Kálwiniſtow przełożona WujNT przedm 1; Słowá Zydowſkie iedne przełożone/ á drugie zoſtáwione. WujNT przedm 23 marg; SarnStat 753.

przełożony z czego [= z tekstu] (6): BudNT Kk5v; Krotkie opiſania y świádectwo/ o Mieśćie Rzymſkim/ [...] wypiſáne y przełożone z kſiąg teraz nowo w Kolnie wydánych/ De opreſſo Dei verbo. ReszHoz 114; LatHar 385; Czemu z Láćińſkiey wulgaty text przełożony. WujNT przedm 9 marg, przedm 2, 12.

przełożon wedle jakiego (1): Bo y tam pewnie było wedle Greckiego przełożono ták/ Sic deſervio patrio Deo. To ieſt/ Ták służę oycowſkiemu Bogu BudNT przedm b7.

W połączeniu z nazwą języka oryginału [z jakiego; zawsze: przełożony + określenie] (6): Xiążecżki roſzkoſzne [...] z wielką pilnośćią á pracą z Laćińskiego na Polſki/ przes MARCINA QWIATKOWSKIEGO Z ROZYCZ. [...] przełożone/ y nakłádem vbogim wydrukowáne. KwiatKsiąż kt; GórnDworz F6; SkarŻyw 435; Ktore naiázdy y ſpolne s Krzyżakámi Litewſkie bitwy/ iżem wyzſzey w Kronice Pruſkiey/ Petri a Duzburch z łáćinſkiego przełożoney/ nápiſał/ tu ich powtarzáć nie chcę StryjKron 375; WujNT kt, przedm 16.

W połączeniu z nazwą języka przekładu [w tym: na jaki(e) (6), po jakiemu (5); określenie + przełożony (10), przełożony + określenie (1)] (11): LubPs kt, B; BibRadz *4v; Cżytałá rádá [królowa Edwiga] ſtáry y nowy zakon przełożone ná Polſkie BielKron 383; KwiatKsiąż kt; A przetho gdzie ieſt dobre Polſkie ſłowo/ tám zle czyni/ kto Láćińſkie miáſto niego kładzie: chybá kiedy ſie trefi ſłowo iuż ták zwycżayne/ ták vtárte/ że ie niemal wſzyſcy rozumieią. ábo też iż włoſnie z Láćińſkiego ná Polſkie/ przełożone być nie może GórnDworz F6; SkarŻyw 435; [Ministrowie luterscy posłali patriarsze konstantynopolskiemu] Confuzyą ſwoię Augſzpurſką/ [...] po Grecku przełożoną ReszPrz 68; Modlitwá S. Thomaſzá Láćińſkim rymem piſána: á z niego ná Polſki przełożona. Adoro te devote. LatHar 385; WujNT kt; SarnStat *4.

Z przytoczeniem tekstu przekładu [w tym z zapowiednikiem: tak (3)] (4): TEn wirſz [Apoc 1/1] mogłby y ták być przełożon/ Pirwſzą rzecż/ (álbo mowę) vcżyniłem o wſzech (rzecżach) Theofile. BudNT Ii6, przedm b7; bo naprzod wątpliwe ieſt/ że [słowo żydowskie Harah] może być przełożono pocżęłá/ ábo płodem záſtąpiłá. Abo inſzym tym podobnym á náſzemu ięzykowi zwycżáynym objcżáiem CzechRozm 127v; WujNT 288.

Wyrażenia: »dobrze (a. jako nalepiej) przełożony« (3): RejKupSekl a6; LubPs B; Co ſię tedy tknie wyłożenia Antychritá/ dobrze ieſt znácżenie/ ſłowá tego Antychriſt przełożone CzechEp 327.

»przełożony bez fałszu« (1): Ieſt [ten Statut] ieſcze vżytecznieyſzy. BO [...] Ktemu/ że ieſt po Polſku przełożony/ bez fałſzu SarnStat *4.

»z [jakiego] języka(-u) przełożon(y)« (11): Then lysth syązyku Arabskyego, yeſth przelozon. Na polsky MetrKor 38/321; RejKupSekl a6; Czterzei Euangeliſtowie ſwieći MATTHEVSZ, MAREK, LVKASZ, I IAN Z Greckiego iezyka na Polski przelozeni, i wykladem krotkiem obiasnieni. MurzNT kt; BielKron 270v; LeovPrzep kt; KuczbKat 1; BudBib kt; SkarJedn 172; Grecka Biblia od Siedmdzieśiąt tłumácżow wziętá/ lepſzá ieſt niſz z Zydowſkiego ięzyká/ iákiey Láćinnicy vżywáią/ przełożona. SkarŻyw 47, 119; ReszPrz 69.

»na [jaki] język, w [jaki a. drugi] język, [jakim] językiem, w [jaką] mowę przełożon(y)« [szyk 18:2] (15:2:2:1): MetrKor 38/321; BielŻyw 111; MurzNT kt; wykłády poſtronnych narodow ięzyki przyrodzonemi przełożone/ około ktorych niż ſą ná iáśnią podáne/ zacni á vcżeni ludźi z wielką pilnośćią prácowáli BibRadz *4v, *2; ſkąd [z biblioteki w Aleksandrii] też święte piſmo/ tho ieſt Biblia/ ná Grecki ięzyk z Zydowſkiego napierwey przełożoná ieſt. BielKron 270v; LeovPrzep kt; KuczbKat 1; BudBib kt; ſą tákie właſnośći mowy w káżdym ięzyku/ że w drugi ięzyk z ſtrudnośćią mogą być przełożone CzechRozm 127v; ModrzBazBud ¶6; NIe ták ieſt iáko mowią Heretykowie: iſz kośćioł S. powſzechny Rzymſki nie wſzytkim wobec cżytánia Bibliey ná ięzyk poſpolity przełożoney/ dopuſzcża SkarŻyw 257, kt, 457; StryjKron 288; ReszPrz 69; LatHar +4v; WujNT przedm 3, 27; SarnStat 863.

»nowo, znowu przełożony« (4:4): HistAl kt; LubPs kt, B; Tu ſie pocżynáią hiſthorie ziemie Węgierskiey teraz nowo przełożone BielKron 305; BudBib kt; BudBibKaw A2v; Nowy Teſtáment znowu przełożony/ á ná wielu mieyſcách zá pewnemi dowodámi odprzyſad przez Simoná Budnego ocżyśćiony. BudNT kt; WujNT kt.

»prawdziwie (a. prawie) przełożony« (2): OpecŻyw kt; tę przerzeczoną Kronikę Pruſką [...] prawdźiwie przełożoną ná Polſki ięzyk tu maſz czytelniku miły od nas przypiſſáną. StryjKron 288.

»w [jakie] słowa przełożon« (1): Pocżyna ſie Kroniká wſzythkiego świátá/ [...] z rozmáitych Kronik thákież Hiſtorykow wybrána/ ták Greckich/ iáko Láćińskich/ ná rok ktory ſie piſze/ 1564. w Polskie słowa przełożoná. BielKron [A].

»od słowa do słowa [= dosłownie] przełożony; słowo słowem przełożone« (1;1): Wſzakże iż mowá Hywreyſka ma ſwoie przyzwoitośći/ że gdyby ſłowo ſłowem było przełożone/ nie iedno by ſnać nikt nierozumiał/ ále by co przeciwnego rozumiał/ przeto muśiáłem niegdzie rzecż rzecżą/ nie licząc ſłow/ wyráżáć BudBib b3v; Męcżeńſtwo Piotrá S. Bálſamem názwánego/ nápiſany [!] przez Anaſtazego Bibliothekárzá/ od ſłowá do ſłowá przełożone. SkarŻyw 40.

»szczyrze przełożony« (2): Nowy Teſtament Páná náſzego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Láćińſkiego y z Gręckiego ná Polſkie wiernie á ſzczyrze przełożony WujNT kt, przedm 12.

»wiernie przełożony« (3): [papież Grzegorz XIII] dopuśćił áby od náſzych Biblia ná polſki ięzyk/ ále pilnie á wiernie/ przełożona byłá. WujNT przedm 3, kt, przedm 12.

»w wirszyki, na piosneczki przełożony« (3:2): OpecŻyw 171v; Ewanieliá wielkonotzné niedziele w wirſſyki przelożoná OpecŻywSandR nlb 5v, nlb 5v; Pſałterz Dawidá Krolá [...] ku cżći á ku chwale Pánu Bogu ná pyoſnecżki po Polſku s pilnoſcią/ iáko nalepyey mogło być/ nowo przełożony. LubPs B, kt.

»właśnie [= właściwie] przełożon(y)« (6): GórnDworz F6; [Budny o swoim przekładzie:] chybá to rzec mogę/ że nad ine polſkie przekłady ieſt ſzcżyrſzy/ Bo wniem y przyſad mniey/ y ieſliſię [!] nie mylę właſniey przełożon. BudNT przedm d2v; CzechEp 161; A ták tym iednym ſłowkiem [„ktory” (kielich krwie) zamiast „ktora” (krew)] właśnie przełożonym/ twierdzi ſię wiárá Kátholicka WujNT 288, przedm 2, s. 288.

Szeregi: »przełożony i na jaśnią podany« (1): Y choćiaż iuż ſą pierwey kſięgi Bibliey po Polſku przełożone y ná iáśnią podane/ [...]: Wſzákoż [...] BibRadz *4v.

»przełożony i (wy)drukowany« (2): KwiatKsiąż kt; bo ią [odpowiedź patriarchy konstantynopolskiego na Konfesję Augsburską] tenże kápłan Boży/ z Greckiego ná Láćińſkie pięknie przełożył/ á z Láćińſkiego ieſt też potym ná Niemiecki ięzyk przełożona y drukowána ReszPrz 69.

4. Wywyższony, uznany za lepszego, ważniejszego; antelatus Mącz, Cn; electus Vulg (28): RejPs 115v; A ták [cesarz] roſkazał/ áby był ten Dekret wſzędzie Exequowan pod winámi opiſánymi bez odwłoki/ gdyż to ieſt ná woley náſzey Papieżá á Ceſarzá/ iáko przełożeńſzych Seymy á Dekretá vſtáwiáć. BielKron 201v; Antelatus Przełożony/ W więtſzey powadze miány. Mącz 122c; [HierWielEccle [1]v].

przełożon komu (2): PatKaz III 122v; Ná koniec iákoby był wſzech nagorſzym/ Bárábaſz łotr był mu przełożon GrzegRóżn K2v.

przełożon(y) (przełożeńszy) nad kogo, nad co (15): SeklWyzn Cv; RejJóz E [2 r.]; nie może być żeby bogowie byli ludziom poddáni/ álbo theż żeby ziemiá nád wyſokoſć niebieską miáłá być przełożoná [si terra altitudini caelorum preponetur] HistAl G7; BielKron 235; Nie może być zwolennik przełożeńſzy nád Miſtrzá ſwego [Non est discipulus super magistrum Luc 6/40]. RejPos 170; WujJud 117v; A kto tego nie wie iż przodkowánie Apoſtolſtwá Piotrá S. nád káżde Biſkupſtwo przełożone być ma. SkarJedn 72; StryjKron 340; Wdowy vbogiey dwá pieniążki nád wielkie pieniądze bogaczow przełożone. WujNT Cccccc3v, 83 marg; [Tákież zaiſte naydźye nyemało xyąg máluſkich/ nád ynne á wyelkye przełożeńſſych. HierWielEccle [1]v; MurzNT 42v (Linde s.v. przełożyć)]. Cf Wyrażenie.

przełożon(y) czym (2): RejZwierc 149; Rzymſki Biſkup nád inſze ieſł [!] przełożony/ wyſzſzym poruceniem [!] y zwierzchnośćią vrzędu Páſterſkiego. WujJud 117v.

przełożeńszy miedzy kim (4): Y Stáłá ſie pothym byłá rozmowá miedzy zwolenniki/ kthoby miał byc przełożeńſzy miedzy nimi. RejPos 315v, 227v, 300v, 315v [zawsze nawiązanie do Luc 22/24].

przełożony ([przełożeńszy]) w czym (2): [Maryja] Vſzytkym pannam wkoſzczele bila wnabozenſtwe wpokorze przelozona PatKaz III 122v; StryjKron 340; [Przeto i ś. Hieronim tu napominá [...]/ abych [!] nierozumieli/ że by miedzy Apoſtoły/ był ieden nad drugiégo w vrzędźie przełożeńſzy MurzNT 42v (Linde s.v. przełożyć)].

W połączeniu szeregowym (1): gdy śię kto bohatęm/ przełożeńſzęm abo zácnieiſzégo rodu báczy/ abo inſzé/ którą rzeczą przechodźi: Hnet ſobie wſzyſtko przypiſuie MurzNT 10v.

Wyrażenie: »nad insze wszytki (a. nad wsze ine) przełożony; nad wsze przełożeńszy« (3;1): A tyś przed ſie nád wſſe chwały przełożeńſſy pánie boże Izráelſki ták iákoś był od początku y ná wieki będzieſz. RejPs 62v; abowiem z ciebie [Panie] wſſytko dobrodzieiſtwo mamy: twoię tę z wierzchnoſc nad wſſe ine zwierzchnoſci widzimy oczywiſcie byc przelozoną RejPs 142v; Pan to ieſt wielki/ król niezwyćiężony/ Nád inſzé wſzytki bogi przełożony [Rex magnus super omnes deos Vulg Ps 94/3] KochPs 143 [idem] 197.
Szeregi: »przełożon i ozdobion« (1): A ták thy káżdy poććiwy cżłowiecże/ ná iákiemeś kolwiek ſtanie ieſt/ á zwłaſzcżá ieſliżeś ieſt y láty y doſtoieńſtwem iákim przełożon y ozdobion/ [...] ſwieć wſzytkim iáko iáſna ſwiecá dobremi przykłády ſwemi RejZwierc 149.

[»pierwszy a przełożeńszy«: A gdzie lepak pierwſze á przełożeńſze mieyſcá kto miłuie/ á żaden drugiemu vſtąpić nie chce/ á kożdy ná ſwym ſtanie nie przeſtáie: tám niepochybnie muſzą być nienawiśći/ gniewy/ ſwary, zwády/ woyny y porażki. WujPosN 1584 II 241 (Linde s.v. przełożyć).]

»przyrownany a snaść i przełożony« (1): [Jatwieżowie bili się mężnie] W czym Sabinom/ Samnitom/ Weientom/ Equom/ Campanom/ Kartaginencykom/ Spartenom ad Termopillas, y inſzym rozmáitym narodom/ [...] przyrownáni á ſnaść y ſowito w Rycerſkich dzielnościach nád nich przełożeni być máią. StryjKron 340.

»starszy abo przełożeńszy« (1): á ták [ociec abo sprawca domu] ábo ſtárſzemu brátu nád młodſzemi/ ábo ſthárſzemu ábo temu wedle ſwiátá przełożeńſzemu ſłudze/ porucża ſpráwy á opátrznośći domu ſwego. RejPos 280v.

»uwielbiony a przełożony« (1): rozeznawſzy też to pilno/ co tho ieſt cżłowiek/ á iáka ieſt nikcżemność iego: á przedsię iáko ieſth vwielbionym á przełożonym przed Máyeſtatem iego RejPos 173v.

[»przełożeńszy a więtszy«: ktorykolwiek zechce być przełożeńſzym á więthſzym [voluerit fieri maior]/ będzie wáſzym ſłużebnikiem Leop Mar 10/43 (Linde s.v. przełożyć).]

5. Przedstawiony, dany pod rozwagę; appositus Mącz; depositus, expositus JanStat (19): Item gdy by ktho nyechczyal przyszyącz yako przelozono yeſth thedy thaky ma ymyenyem skoda wſyczka placzycz MetrKor 34/134v; RejPs 30; Mącz 310a; Ty przełożone lekárſtwá ſłużą ku zniſzczeniu w cyckach/ nie thylko wrzodow ále też y mleká SienLek 87; WujJudConf 255v.

przełożon(y) komu (8): Tá zasłoná znáczy mdłość przyrodzenia náſzego/ bo gdy nam zakon przełożon bywa/ tedy słucháiąc nie ſluchamy/ á pátrzáiąc nie widźiemy BibRadz I 53c marg, I 63d marg; PRzełożony nam ieſt niedoſtátek miáſtá Krákowá/ y wyniſczenié prowentów iego SarnStat 964. Cf »przed oczy przełożon(y)«, »za przykład przełożony«.

przełożon ku czemu (1): A ták to ieſt ku náuce tu przełożono káżdemu/ áby ſie brzydźił grzechem ſwem pierworodnem BibRadz I 63d marg.

przełożon(y) przed kim, przed czym (4): Digna res auribus Doctorum, Godna rzecz yeſt áby byłá przed vczonémi ludźmi przełożoná. Mącz 21b; O Tych którzy cłá ná źiemi biorą/ ieſt przed námi przełożono/ áby práwá przed Królem Iego M. gdy będą o nich pytáni/ położyli SarnStat 396, 1211. Cf »przed sądem przełożony«.

przełożon w kim [= przez kogo] (1): [Luter pisze do papieża Leona:] Glos twoy zá glos Kryſtuſá/ ktory wtobye przełożon yeſt y mowi/ przyymę. KromRozm I I3.

przełożon gdzie [= w tekście] (3): BibRadz I 63d marg cf przełożon ku czemu. Cf »przed oczy przełożon(y)«.

[W porównaniu: Iuż Láskáwy á Pobożny tych Kśiążek Cżytelniku/ stych właſnośći/ ktore należą Pánu Bogu/ y ktore należą Synowi iego/ Ktoreć tu spilnośćią s Piſmá swiętego zebráne/ á iáko ná Tablicy ſą przed ocży przełożone/ y ku wiádomosći podáne/ mogłes poznáć y zrozumieć/ iákie to dwá ćięſzkie vſtępki ſą od ſzcżyrey/ cáłey/ á Zbáwienney Prawdy. WiśnOkaz 604 (Linde s.v. przełożyć).]

Wyrażenia: »przed oczy, przed oczyma przełożon(y)« [w tym: komu (4), gdzie (2)] (4:1): Co nam w tey pioſnce ieſt przed ocży przełożono. LubPs ff2 marg, Zv marg; OPátrzność wielka á dziwna Páná náſzego/ tu ſie nam iáſnie okázuie/ á ieſth nam przed oczy náſze przełożona RejPos 177v, 28; Ktora rzecż/ pod podobieńſtwem rzecży onych niebieſkich ieſt nam przed oczy przełożona CzechRozm 200v; [WiśnOkaz 604 (Linde s.v. przełożyć)].

»za przykład [komu] przełożony« (1): Iáko ſie dziś ty wſzytki ták ſrogie á ſtráſzliwe pomſty nád złymi á krnąbrnymi żydy iáwnie okazáły/ ktorzy przed náſzymi ocżymá ſą nam zá iáwny przykład przełożeni LubPs Zv marg.

»przed sądem przełożony« (1): iż gdy iedná żáłobá przed ſądem będźie przełożona á wypowiedźiáná [coram iudicio expositam, dictam JanStat 502]/ choćby téż wiele perſon było/ z których ſtrony byłáby żáłobá vczyniona [...] tedy [...] SarnStat 818.

Szeregi: [»przełożony i ku wiadomości podany«: WiśnOkaz 604 (Linde s.v. przełożyć) cf W porównaniu.]

»przełożony a wypowiedziany« (1): SarnStat 818 cf »przed sądem przełożony«.

a. Zaproponowany (1): sendziak prziſlal posla Mvssy Voyewodę kv panv Belſkiemv y kv panv prethwyczowy do Vynnycze [...] vprzedzayacz a opowiadayacz yz pan Sendzyak gothow wyechacz na czas przelozoni od v k m LibLeg 11/75.
6. Wyznaczony na inny, późniejszy termin; postpositus JanStat (10): Ná then cżas było też położono Koncilium w Trydencie/ ále do roku/ potym było przełożone prze wiele przyczyn. BielKron 226v.

przełożon komu (5): A ieſliby przedſię w tey niemocy trwał/ tedy tákiemu ma być przełożono do trzećiego rázu. UstPraw G3, Av, G3 [3 r.].

przełożon czym [= na podstawie czego] (3): Pozwánemu ná roki może mu być rok przełożon proſtą niemocą/ Ná wtorym roku prawdziwą niemocą UstPraw G3, G3 [2 r.].

W połączeniu z terminem odwłoki (3): A ktoby przedſię chorował/ tákiemu do rokow czwartych ma być rok przełożon. UstPraw G3, Av; á ták Roki Ziemſkié Przemyſłkié będą niżéy przełożoné tegodniem iednym po ſądzeniu Roków w innych źiemiách SarnStat 730.

Wyrażenie: »przełożon na inny (a. [który]) dzień« [szyk 1:1] (2): A ieſli s tych to Sądow wyłożonych ktory przypádnie ná dźień święty/ thedy bywa przełożon ná inny dźień. GroicPorz i, k2.
7. Przyporządkowany, przypisany [czemu] (3): Co ma być ſprawowano, gdy Mieſiącz ieſth w ktorem znamieniu. Skop. Ieſt przyrodzenia ogniſtego cieplego y ſuchego panuie nad kolerą. Przyrodzenie ma męzkie/ ſmakom przelożon gorzkiem farbam żoltogorączem. FalZioł V 49v; Aſtrologowie to známię [Lwa] w Słońcu przywłaſzczáią/ y rzeczom inſzym nie ieſt przełożone/ iedno známienitym ludziom y rzeczam LeovPrzep B4; Przetoż nie dziw/ iż tákie inne cudá nie dzieią ſię wſzędy: ále tylko ná niektorych mieyſcách (marg) Swięći ſą pewnym mieyſcam przełożeni. (–) WujNT 323 marg.
8. Wybrany; w funkcji rzeczownika [czyj] (3): A dziwną ſpráwą wyzwoliłeś miły pánie lud twoy potomki przełożonych twoich [tj. synów Jakuba i Józefa] RejPs 113; A mali krześciánin ábo przełożony náſládowáć Kryſthá/ thedy ma ſwe rodzice zábić/ to ieſt opuſćić dla miłośći Bożey HistRzym 116v, 117.
9. Zależny od kogoś [komu] (1): Rozważyłem ty wſzytki rzecży ſam w ſobie iáſnie/ iż ſpráwiedliwi y mądrzy/ y ich słudzy ſą w ręku Bożych. A iż cżłowiek niewie być poſpołu miłośći y nienawiśći/ ále Bogu ty rzecży ſą przełożone [Vulg Eccle 9/1-2] BielKron 81.
10. [Między warstwy którego coś włożono [czym]: Rewizorowie [...] oględowali miesce to, gdzie p. Chrystofowa Gnoyenska uczyniła jaz chruściany ziemią przełożony przez rzekę Thanew LustrSand 141.]
11. [Włożony; przen [na kogo]: Bo gdy ná nas [krzyż] jákimkolwiek obyczájem przełożon bywa, już nas do tego pędzi á pobudza, ábychmy wołáli do Páná Bogá tak, jáko nas [...] Pan á zbáwiciel nász, Jezus Krystus, tą wdzięczną piosnką ewánjelijej świętej upomináć raczy LubWiryd 45.]
12. geom. Przekształcony (o figurze) (1):
Wyrażenie: »na inszą stronę przełożon« (1): A dla tego to Miernicy zową Przekłádánim: bo tá ſztuká Kliná odćiętá ma być ſám ná inſzą ſtronę przełożóná/ áby z Kliná byłá Figurá ná cztéry węgły. GrzepGeom K2v.
13. [Przewyższony [czym]: oto z wámi ślę czterdźieśći tyśięcy ludu wybornego/ ſpráwuyćie ij ták opátrznie/ ábyśćie ſobie wiecżną ſławę/ á nieprzyiacielom náſzym znácżną ſzkodę vcżynili: co mu oni chutliwie obiecáli/ iż na ich pilnośći niemiáło nic odyść/ byle iácy niebyli wielkośćią ludu Fráncuſkiego przełożeni. HistOtton 82v.]
14. Pokonany (1): Alkáir miáſto/ [...] głowá wſzytkiego Egiptu/ [...] tám głową mieſzkał záwżdy Zołdan krol Sáráceńſki/ poki niebył przełożon od Turkow. BielKron 270v.
15. Zestawienie: »liczba przełożona« = liczebnik główny (1): (nagł) Nomina numeralia cardinalia. Furnemliche breuchlichſte namen der tzal. Ymyoná licżby poſpolitey przelożoney. (–) [...] Yeden [...] Dwá [...] Trzy Murm 198.

Synonimy: 1. przedni, postanowiony, powyszszon, wysadzony, zwierzchni; a.α. dozorca, głowa, gospodarz, krol, książę, mistrz, wysoki, pan, pasterz, pierwszy, podawca, rząńca, rzędziciel, sprawca, starszy, stroż, urzędnik, wielki, wodz; β.αα. ksieni, matka, opacicha, prałatka, pryjoryni, przeorysza; 2. bojar, pan, potentat; 4. podniesiony, podwyższony, powyszszon; 5. podany.

Cf PRZEŁOŻYĆ

LW