[zaloguj się]
[pdf]

KSIĄŻĘ (4046) sb n i m

n (1081), m (190), n i m (118), n a. m (2657); n ZapWar, PatKaz I (2), FalZioł, BielŻyw (4), RejJóz (2), MurzHist, KromRozm III (2), GliczKsiąż (4), KrowObr, RejWiz (7), Goski, Mącz, MączLub, OrzQuin (6), RejAp (11), BiałKat, KuczbKat (4), RejZwierc (3), WujJud (2), BudBibKaw (3), BiałKaz (2), BudNT (3), CzechRozm, ModrzBaz, SkarJedn (8), KochPs (4), ZapKościer, NiemObr (3), ReszPrz, WerGośc, ArtKanc, GórnRozm (3), PaprUp (3), OrzJan, LatHar (5), KlonKr (6), SapEpit n : m OpecŻywSandR (1 : 1), LibLeg (1 : 1), RejPs (1 : 2), RejKup (8 : 8), LubPs (6 : 4), MycPrz (5 : 1), StryjWjaz (1 : 1), MWilkHist (2 : 2), CzechEp (3 : 1), Calep (1 : 1), KołakCath (1 : 1), WujNT (9 : 2); n i m OpecŻywList, RejPosRozpr, BielSjem, PowodPr, SkarKaz; n : m : n i m OpecŻyw (6 : 14 : 3), HistJóz (3 : ‒ : 1), MiechGlab (26 : ‒ : 2), WróbŻołt (1 : 7 : 1), HistAl (12 : 8 : 6), Leop (20 : 29 : 3), RejFig (‒ : 4 : 4), RejZwierz (12 : 1 : 2), BibRadz (26 : 5 : 6), OrzRozm (2 : – : 1), BielKron (490 : 61 : 55), LeovPrzep (3 : 1 : 1), HistRzym (14 : 15 : 6), GórnDworz (5 : 1 : 1), RejPos (43 : 9 : 5), KwiatOpis (4 : ‒ : 1), BielSpr (3 : ‒ : 1), BudBib (27 : 1 : 1), WierKróc (1 : ‒ : 1), PaprPan (15 : 1 : 1), SkarŻyw (19 : 4 : 1), StryjKron (121 : – : 10), ActReg (5 : 3 : 1), WysKaz (6 : ‒ : 1), SarnStat (75 : 4 : 1). [Z uwagi na powtarzająee się oboczności nie ujednolicano rodzaju w obrębie zabytku. Jako rodzaj n i m podano zapisy typu „to książę był, ci książęta były”.]

książę (4045), ksiużę (1), [ksąże, knieżę]; książę : ksiużę LibLeg (7 : 1; 8/133v).

kſ-, kś-, ks- (2978), kſz- (7), kſs-, (1), kz- (2), skrót K. (7); x- (611), xſ- (2), xz- (1), skrót X. (20); kx- (417). [Warianty kſz-, kz-, xz- wyłącznie z rękopisów.]

Fleksja
sg pl
N książę książęta
G książęcia książąt
D książęciu, książęci książętom, książętåm
A książę, książęcia książęta, książąt
I książęciem książęty, książętami
L książęciu książętach, książęt(o)ch
V książę książęta

sg N książę (1133). ◊ G książęcia (436). ◊ D książęciu (216), książęci (1); -u: -i PaprPan (1 : 1; R3v). ◊ A książę (259), książęcia (5); książę : książęcia BielKron (125 : 3; 162, 168, 196v), WujNT (2 : 1; Act 5/31); SarnStat (19 : 1; 998). ◊ I książęciem (257); -em (19), -ém (3), -(e)m (235); -em OrzQuin (3), -em : -ém SarnStat (16 : 3). ◊ L książęciu (23). ◊ V książę (31). ◊ pl N książęta (580). ◊ G książąt (544). ◊ D książętom (104), książętåm (2); -åm BudBib, -åm : -om KwiatKsiąz (1 : 2); ~ -om (9), -óm (3), -(o)m (92); -om OpecŻyw (3), OrzQuin (2); -om : -óm SarnStat (4 : 3). ◊ A książęta (213), książąt (9); książąt KołakCath B; książęta: książąt BudBib (11 : 1; Ier 49/38), StryjKron (11 : 4; 200, 285, 350, 385), SarnStat (9 : 3; 999, 1062, 1192). ◊ I książęty (172), książętami (4); -ami OrzQuin; -y : -ami Mącz (1 : 1), StryjKron (9 : 1), KołakCath (2 : 1). ◊ L książętach (23), książęt(o)ch (6); -och LubPs (3); -ach: -och BielKron (2 : 3); ~ -åch (11), -ach (10), -a(ch) (2); -åch KrowObr, KwiatKsiqż (3), RejPos (2), GrzegŚm, StryjKron (2), KołakCath; -ach Leop (2), BibRadz, BielKron (2), OrzQuin; -ach : -åch SarnStat (4 : 1). ◊ V książęta (28).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia
1. Władca państwa, dzielnicy, miasta-państwa nie posiadający tytułu królewskiego; w ustroju rodowym i plemiennym głowa rodu lub naczelnik plemienia; wódz wojska; princeps Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; dux Murm, Cn [nostro aevo sunt principes regulorum instar, et sic vocantur ab eruditis, item duces, quam vocem prisci Latini hoc sensu non usurparunt Cn]; archus, monarcha, regulus, rex, tyrannus Mącz; ducator Calep (3491): BierRaj 16; ZapWar 1520 nr 2248, 1528 nr 2421 [2 r.], 1531 nr 2370; yſz kzyązą ktore rozmnaza ſwe panſthwo vyyąto yeſth ſpraw poſpolytych PatKaz I 9, 4; PatKaz II 44v; PatKaz III 143v, 154v; Murm 174 [2 r.]; Mymer1 11v; BartBydg 123; FalZioł V 52v; BielŻyw 26 [3 r.], 159; MiechGlab 3, 4, 9, 12, 14 [2 r.] (8); WróbŻołt 118/23, 161, 145/2; RejPs 129; RejJóz Mv; LibMal 1546/122; Zacznecz też to Kxiąze było RejKup bb4, b4v, b8v, Cv, c2, c2v (58); RejKupSekl a5; HistAl C2, C8v, D7, Ev [2 r.], F2v (13); KromRozm III K5v; BielKom C2; GliczKsiąż A4; LubPs M4v [2 r.], R4v, Z6, aa3v, cc (11); KrowObr 35, 39v; RejWiz 74; Leop Num 2/5, 7/3, 10, 11, 21/18 (26); RejFig Dd7v [2 r.]; RejZwierz 24v, 81v, 108v; Pan trąca kſiążęta ż ſtolic [Sedes imperantium destruxit Dominus] BibRadz Eccli 10/15[14], Gen 17/20, Num 22/15, Ios 22/32, 2.Reg 7/2, 1.Par 4/38 (29); Goski A2v; OrzRozm I4 [2 r.], P4, T3v; iż tho było prze wielkość pánow Polſkich/ bo tu było w Polſzcże ná ten cżás cżterzy á dwá dzieśćiá kſiążąth [...] tákże ieden ná drugiego walcżył/ mnimáiąc ſie w dziale być oſzukánego BielKron 364, 35, 39v, 41, 43v, 45v (226); KwiatKsiąż A3, D4, F4, Gv, K3 (8); KochSat A3; KochZg A3; LeovPrzep D4 [2 r.]; Mącz 15a, 115a, 188a, 206c, 381a; Mącz Lub nlb 14; Moab et Agareni, Eſau, Amalec, Chananei, przeklętymi ludźmi byli/ ábowiém Kśiążętámi y w Kśięſtwách národzeni byli. OrzQuin Q, P, Q4, S [3 r.], Sv [2 r.]; Prot D2v; GórnDworz Q6 [2 r.], P2v [2 r.]; BYło iedno kſiążę/ ktory ſie bárzo w łowie kochał. HistRzym 51v, 13v [3 r.], 14 [3 r.], 14v, 21, 21v (46); RejPos 19, 130v, 195v, 312v; BiałKat 163v [2 r.]; GrzegŚm 2; BielSpr 11, 57v; WujJud 134v; WujJudConf 217; tedyś ſługi y kſiążętá [potentes] ná ich ſtolicách pomordował. BudBib Iudith 9/2, Gen 17/20, Num 7/11 [2 r.], 22/15, Ios 17/4, Iudic 5/3 (22); MycPrz II A4v, B3, C2v, D; WierKróc A3v; BudNT Act 7/35; StryjWjaz A4v, C2, C3v; PaprPan E, Gv, H4, N4v, O2 (8); ModrzBaz 46, 48; SkarJedn 378, 379; KochPs 170, 180; SkarŻyw 121, 165 [4 r.], 230, 231 [3 r.], 310 (19); Ták Ruſſacy y Litwá [...] Mázowſze biedne bez Xiążęćiá oſierociáłe okrutnio plundrowáli. StryjKron 335, 46, 100, 115 [2 r.], 180, 210 (20); NiemObr 63, 168; Chłopi ſię ná ſláchtę y Pány ſwe rzućili/ Sláchtá na Kſiążętá/ Kſiążętá ná Ceſárzá Kárłá Piątego ReszPrz 73, 76; WerGośc 237; GórnRozm M4 [2 r.]; ActReg 181, 182, 183; Calep 343b, 848b, 1061a; KochCz B2v; GrabowSet E3; KołakCath C2, C3v; WujNT Act 4/26, 1.Cor 2/8; SarnStat 94 [2 r.], 353, 483, 884 [2 r.], 891 (16); KlonKr B3; PowodPr 56; SkarKazSej 691a.

książę czyje [= panujące nad kimś, czymś] [w tym: ai poss (13), G sb i pron (183), pron poss (54); dodatkowo z imieniem własnym (46)] (250): PatKaz III 126; MiechGlab 37; LibLeg 8/133v; Roſproſz miły panie kxiążęta ich iako Oreb y Zeb y Salmana [Pone principes eorum sicut Oreb et Zeb et Zebee et Salmana] WróbŻołt 82/12, cc7v, 82/12; RejPs 124; HistAl C; LubPs P5v, S6, T3, Y5v, hh; thy kxiążętá Horreyſcy [isti duces Horraeorum]: ktorzy roſkázowáli w ziemi Seyr. Leop Gen 36/30, Gen 36/17, 18, 19, 21, 29 (23); BibRadz 1.Reg 6/4, 22/2, 1.Par 8/13, 2.Esdr 9/32, 34 (12); Sábáudyey Kſiążę. BielKron 215 marg, 45v, 75, 81v [2 r.], 104, 113 (67); OrzQuin D2 [2 r.], Qv, S [2 r.]; RejAp 148, 154; RejPos 84v, 131v, 317; RejZwierc 41v, 184v; dam pácholętá kſiążęty ich [principes eorum] á dzieći pánowáć nád niemi będą. BudBib Is 3/4, Num 7/10, 18, 2.Esdr 9/32, 34, 38 (12); PaprPan M3v; StryjKron 16, 46, 115, 122 [2 r.], 123 (15); ReszPrz 95, 107; GórnRozm B2; OrzJan 70; KołakCath A4; WujNT Mar 10/42; áby było zámknioné przeſzćié [...] przez Márgrábſką źiemię [...] áby ſie żaden [...] których mieyſc Páná Kśiążęćiá Márgrábſkiégo [aliqua loca Domini Marchionis JanStat 1035] nie dotykał SarnStat 1236, 249 [2 r.], 1054. Cf »książę familijej«, »książę domu«, »książę krainy«, »książę księstwa«, »książę ludu«, »książę miasta«, »książę narodu«, »książę narodu pogańskiego«, »książę nasienia«, »książę ojcow«, »książę plemienia«, »książę poganow«, »książę pokolenia«, »książę rodzaju«, »książę rycerstwa«, »książę synow«, »książę świata«, »książę wojska«, »książę wysokoáci«, »książę wyspu«, »książę ziemie«.

książę czyje [= podległe komuś] [w tym: ai poss (16), G sb i pron (29), pron poss (27); dodatkowo z imieniem własnym (7)] (72): WróbŻołt 67/30; RejPs 154v; Iako Darius Ceſarz zabit od dwu Kſiążąt ſwych. HistAl F7v, C2v, C8, E [2 r.], E3v, E5v [3 r.] (28); LubPs gg2v; Oto wſſyſtkie pánie [...] będą wywiedzione do Kxiążąt Krolá Bábilońſkiego [ad principes regis Babylonis] Leop Ier 38/22, Iudith 5/26, Is 10/9, Ier 38/17, 18, Thren 2/2; BibRadz Gen 12/15, Num 22/13, 35, 2.Par 32/3, 1.Esdr 7/28 (10); BielKron 55, 114v, 115v, 237v, 453v; HistRzym 43; RejPos 320v; GrzegŚm 23; BudBib Num 22/13, 1.Esdr 7/28, Ier 25/19. Cf »książę cesarstwa«, »książę krolestwa«, »książę rzesze«.

książę wpośrzod kogo [ = panujący nad kim] (2): ia też Pan będę Bogiem ich/ á ſługá moy Dawid Kſiążęćiem w pośrzod ich [et servus meus David praelatus (marg) princeps (‒) in medio eorum] BibRadz Ez 34/24 [przekład tego samego tekstu] CzechEp 331.

książę z czego [ = panujący nad czym] [w tym też: de aliqua civitate (3); dodatkowo z imieniem własnym (8)] (31): MiechGlab 68; HistAl A8 [2 r.]; LubPs hh; Leop Iudic 5/15; przełożeni onych mieyſc [...] á nád thy ieſcze y Nikánor z Cypru Kſiążę [Nicanor Cypri arches] niodopuſzcżáli im żyć ſpokoynie. BibRadz 2.Mach 12/2; Pánowie nawyſzſſy y kſiążętá źiemie Hiſzpáńskiey ſą ći [...] K. de Mediná celi/ K. de Mediná Sidonie/ K. de Arkos BielKron 279v, 128, 215v, 225v, 228v, 258 (17); MycPrz II Bv; StryjWjaz kt, A3v, A4; PaprPan Ev; StryjKron 592. Cf »książę z domu«, »książę z ziemie«.

książę między kim (1): ná imioná tych/ ktorzy tego przycżyną á powodem byli pytáliſmy ſie [...] y wypiſálichmy imioná tych mężow/ kthorzy ſą Kxiązętá miedzy nimi [principes in eis]. Leop 1.Esdr 5/10.

książę nad kim (12): KromRozm III H4; vcżynił go Kſyążęciem możnym nád inymi/ Aby on porządnye władnął w mądrośći wſſytkimi LubPs Y, M3; BibRadz 1.Par 12/18[19] [2 r.]; BielKron 61, 104, 343v; RejPos 339v; BudBib 2.Par 1/2. Cf »książę nad ludem«, »książę nad miastem«.

książę na czym (1): KołakCath A4; cf »książę dziedziczne«.

książę w czym [= panujący w czym] (6): dáli [...] [córkę] Annę Grábi Cyliyſkiemu/ drugą Romerowi kſiążęćiu w Styryey/ Mánom ſwoim [królestwa węgierskiego]. BielKron 377; BiałKaz K4. Cf »książę w familijej«, »książę w plemieniu«, »książę w pokoleniu«, »książę w ziemiach«.

W połączeniu z imieniem [książę + imię (149), imię + książę (88)] (237): BielŻyw 14 [3 r.], 117; MiechGlab **6, **7, 9, 11, 12 [2 r.] (3); LibMal 1546/121v, 122, 1553/ 176; HistAl B8, B8v, D, D4v, E3; Leop Gen 36/15, 16 [4 r.], 17 [3 r.], 18 [3 r.], 29 [4 r.], 30 [3 r.] (35); RejZwierz 85v, 108v; BibRadz 2.Par 24/6; [Zygmunt margrabia] ćiągnął [...] do Mázowſz przećiw kſiążęćiu Semowitowi/ ktory mu ołdu nie chćiał poſtępić BielKron 378, 31, 47v, 55v, 110v, 115v (74); HistRzym 21, 24v, 125; KwiatOpis B3, B3v [2 r.], B4, C3v [3 r.]; SkarŻyw 62, 164 [2 r.], 165 [2 r.], 231 [2 r.], 328 (15); pewnych Hiſtoriy o ich [narodow ruskich] ſp[r]áwach mieć nie możemy áż do Kijá/ Scieká/ y Korewa Xiążąt. StryjKron 115, 41, 46 [2 r.], 72, 76, 115 (54); KochEpit A3; PaprUp B3v; ActReg 121, 171; LatHar [++]v; SarnStat 8, 35, 70, 181, 249 (18); KlonKr C2v, D3v, D4.

W połączeniu G sg z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego, występującym w składni zgody z rzeczownikiem nadrzędnym dla całego połączenia (całość funkcjonuje jako przymiotnik dzierżawczy) (6): Erneſthus Kſyążę Rákuskie [...] wzyął zá małżonkę Cymbárkę corę Semowitowę Kſiążęćiá Mázowieckiego BielKron 385v, 174, 178, 375; ćiągnęli też znim [Olgierdem] Czterzey Synowcy Koriatowicy Xiążętá/ Alexander/ Konſtanti/ Iurgi/ y Fiedor Synowie Koriatowi Xiążęciá Nowogrodzkiego StryjKron 416, 196.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [książę + przymiotnik (856), przymiotnik + książę (411); w tym dodatkowo z imieniem własnym (567)] (1267): ZapWar 1527 nr 2361, 1545 nr 2646; FalZioł V 94, 97v; BielŻyw 62, 80, 105; Boleſlaw przezwiſkiem cżyſty/ kxiążę Krakowſkie j Sendomierzſkie [...] do niektorego klaſtora zakonu ſwięthego Bernata wſtąpił. MiechGlab 8, 3 [2 r.], 4, 9, 10 [2 r.], 16 (24); ComCrac 13v, 14 [6 r.]; LibLeg 11/154; LibMal 1546/122; SeklKat A3; RejKupSekl a2; HistAl G5, G6v; LubPs P5v; KrowObr 39, 39v, 40; poſlawſſy [mężowie azotcy] zebráli do ſiebie wſſyſthkie Kxiążętá Filiſtyńſkie [omnes satrapas Philisthinorum] Leop 1.Reg 5/8, Num 1/44, 7/2, Iudic 5/9, 1.Reg 5/11, 2.Par 21/4 (16); RejZwierz 24v, 26, aa3; WyprKr 1v, 2 [2 r.], 50v; Potym go [Jazona] potkáło nieſzcżęſne dokońcżenie v Aretá Arábſkiego kſiążęćiá [apud Aretam Arabum tyrannum] BibRadz 2.Mach 5/8, Num 22/14, 21, Iudic 3/3, 1.Reg 6/4, 12 (22); OrzRozm L3; Cżáſu pánowánia krolá Lokietká kſiążętá Sląſkie/ Opolſkie/ Cieſzyńſkie/ Głogowſkie/ Zegańſkie/ Oleſznickie/ Stynáwſkie/ y Walkemberſkie zápomniawſzy ná ſwoy ſláchetny á ſławny rodzay/ ktory wiedli s kſiążąt polſkich/ odſthąpili od kroleſtwá Polſkiego/ á wdáli ſie w Máńſtwo (marg) Kſiążętá Sląſcy Manowie (‒) kroleſtwu Cżeſkiemu BielKron 373, 32v, 39, 40, 43 [2 r.], 52 (790); KwiatKsiąż kt, F3v, N4; OrzQuin S; LeovPrzep a4, A4, A4v, Bv, D4v, E; RejAp 114, Ff3v; GórnDworz P2, P4, Q5v, Q6v [2 r.], Bb2, Hh7v; HistRzym 33; KwiatOpis A2, B3, B4v, [C2]v, Dv; BielSpr 39v [2 r.], 48, 59v; WujJud 13v, 262; BudBib Num 22/8, 14, Iudic 8/3, 6, 14 (13); MycPrz I Cv [2 r.], II Bv, Cv, Dv; WierKróc A3v [2 r.]; BiałKaz I2, Kv, M; BudNT Act 19/31; StryjWjaz A2, B4v; PaprPan C2, E4v, H, M4v, N2v (11); ModrzBaz [41]v, 46; SkarJedn 226, 377; KochPs 98; iam ieſt Rzymſkim Kxiążęćiem [cf bárzo ſławny Rotmiſtrz y Hetman w woyſce Rzymſkiey ná imię Theodorus SkarŻyw 187] SkarŻyw 188, 101, 161 [2 r.], 163, 230 [2 r.], 354 (19); w tenże czás nabożne Xiążę Leſcelinus Krákowſkie (ma być Leſko czarny) poráźił ich [Litwinów] StryjKron 300, 46 marg, 81 [2 r.], 100, 110, 115 [3 r.] (203); ReszPrz 61, 107; WerGośc 237; BielSjem 20; GórnRozm A2v, Lv, M4 [2 r.]; PaprUp Bv [2 r.], B2v, B3v, F; ActReg 9, 11, 42, 45, 46 (7); OrzJan 127 [2 r.], 128, 129; KołakCath A4; WysKaz 40; Miſtrz álbo Kśiążę Pruſkié, zá piérwſzą Rádę królewſką [...] iáko iest przyięty zá Królá Káźimiérzá SarnStat 41, 8, 12, 25, 41, 84 (48); GrabPospR M4v; KlonKr kt, A2, A2v, A3v [2 r.], A4 (9); PowodPr 77; A4v, B [2 r.]; PudłDydo A2.

W połączeniach szeregowych (131): PatKaz II 43; PatKaz III 107v, 108; FalZioł V 49v, 52; BielŻyw 163; LibLeg 8/133v; [mniszy] nie iedno proſtych lvdzi/ ale też Czeſarzow/ Krolow/ Xiążąt/ y inycb panow/ bogacztwa do ſiebie przyciągnęli. SeklWyzn Gv, 2 [2 r.], Gv; SeklKat I3; HistAl G4; MurzHist H3v; KromRozm III I8; GliczKsiąż F3v, G5v, K7; LubPs A2, bb marg, ff3v; KrowObr 5v, 26, 75; RejWiz 95v, 127v, 161; Leop 3.Reg 9/22, 2.Esdr 12 arg, Ier 44/21, 50/35, Bar 2/1, 1.Mach 13/42; BibRadz I 133c marg, 2.Esdr 9/32, 34, 10 arg; Goski A3; Biſkupy/ Arcybiſkupy/ Kſiążętá/ Grábiowie/ y inni pánowie w rządziech przełożeni/ Rádá krolewſka/ máią [w Edynburgu] ſwoie oſobne dwory BielKron 278, 5v, 16, 58, 180, 180v (14); GrzegRóżn Gv; KwiatKsiąż G2, G2v; LeovPrzep B4; Regulus [...] Królik/ Xiążę/ Máłey kráyiny pan. Mącz 349c, 154b, 230c, 348d, 460c; niemáſz w Polſzce Kniáźiów/ Grofów/ áni Kśiążąt żadnych OrzQuin Q3, T3v; cżemu tu napirwey krole kſiążętá hetmány á mocarze Anyoł wſpomina RejAp 163v, 62v, 64, 82v, 114, 139v (7); HistRzym 3v, 30v; GórnDworz Q3v, Q7, Gg8v, Hh2; RejPos A2, 6 [2 r.], 20, 124v, 195v (10); BiałKat 339; RejZwierc 179; BielSpr 61; WujJudConf 213v; BudBib 2.Esdr 9/32, 34, Ier 2/26, 25/18, 19 (7); CzechRozm 72, 79v; PaprPan A3; KochPs 215; SkarŻyw 310; StryjKron 155, 747; CzechEp 51, 334; NiemObr 57, 65; ReszHoz 118; V krolow/ Xiążąt/ Pánow/ Ziemian/ Kupcow/ Oracżow/ y w ſzpitalu to poznáć/ gdy ſtárſzy rządny GostGosp 20; OrzJan 16, 63; LatHar 95, 100; KołakCath C2v; á krolowie źiemie y kśiążętá y Rotmiſtrze/ y bogáći/ y mocarze/ y káżdy niewolnik/ y wolny [reges terrae et principes et tribuni et divites et fortes et omnis servus et liber] pokryli ſię w iámy WujNT Apoc 6/15, s. 740, 789; do żadnégo człowieká żywiącégo władzą y moc / którégokolwiek doſtoieńſtwa byłby/ bądź Papieżem/ Céſárzem/ Królem/ Kśiążęćiem [ad nullius hominis viventis auctoritatem et potestatem etiam quacunque dignitate praefulgeat, Papali, Imperiali, Regali vel Ducali JanStat 878] álbo do Rzeczypoſpolitéy iákiéy [...] niebędźiemy ſie vćiekáć SarnStat 1099, 941, 1080, 1086, 1088, 1089 (10); PowodPr 9; SkarKaz 456b; PaxLiz A3.

W przeciwstawieniach: »książę... krol (4), kiran (2), człowiek, służebnik, zagrodnik, ziemianin« (10): wſzákżes nie iáko Kxiążę rycerskie vcżynił/ ále iáko boiázny cżłowiek HistAl Av; GliczKsiąż F3v; Widzyałem ſłużebniki ieżdząc ná koniech/ á kſiążętá pieſzki chodzili iáko ſłudzy [Vidi servos in equis, et principes ambulantes super terram quasi servos Vulg Eccle 10/7] BielKron 81v; Kśiążę żadné Kiranem nie ieſt czemu? OrzQuin P marg, P, Pv, Q, Sv; V niebieſkiego ſtołu nie znáć kſiążęciá áni zágrodniká iedno wiernego. RejPos 227v marg; Tyś Kſiążę to zyemiánin PaprPan P2.

W porównaniach (4): Leop Ier 1/6; táki żywot [Łukasz Jankowski z Poznania] wiedzye/ iáko ine Kſiążę/ Bo ſwey myſli dla pychy/ nicżym nie záwiąże. RejZwierz 72; Wyprawił ſie Krol przećiw iemu [książęciu przemyskiemu] z woyſkiem/ on też z Ruſkiemi kſiążęty przećiw iemu [...] potarł Krol kſiążętá iáko ſuche ſiáno BielKron 353; Głowá grunt w cżłeku [...] Ieſt iáko Zamek ktory Kśiążę rządźi RybGęśli C4v.

W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych [w tym: jego miłość (18); (jasno) oświecone (a cnotliwe) (9), miłe [zawsze V] (2), najaśniejsze [w tym V (1)] (2), ślachetne [zawsze V] (2), jasne i zacne (1), miłościwe [V], możne [V], z łaski bożej; dodatkowo z imieniem własnym (10)] (92): MetrKor 34/287v, 288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.]; ZapWar 1522 nr 2285, 1527 nr 2361; Ayezlyby kxyuze yego myloſcz chczyal t. m. ku themv czyſſnucz wolyu abo namavamy ſwymy LibLeg 8/133v, 8/132v [2 r.]; (did) Bjſkup gromy Xiąze (‒) Miłe Xiąze cżym ſie bawiſs RejKup Xv, C; MurzHist A4; WyprKr 1v, 2 [2 r.], 50v; Do Xiążąt ich Miłośći. MączLub nlb 14; niemoże żaden Litwin [...] ták ku Pánu ſwemu mówić: Miłośćiwé Kśiążę OrzQuin Q; Kſiążę tego miáſtá [...] przyſzedł do onego kurwiego domu [...] Thedy Tárſia [...] rzekłá ku niemu z wielkim płácżem: O możne kſiążę/ krwi ſláchetna/ przemożyſz ſwą przyrodzoną ſláchetnośćią vmysł ſwoy ſzkárady HistRzym 21, 22v, 23; Do Iáſno Oświeconego X. Pruſkiego/ etc. KwiatOpis A2, A3, Cv; StryjKron 667; ActReg 45, 46, 181 [2 r.]; my Boleſław z łáſki Bożéy Kśiążę Wielkiéy Polſki [nos Boleslaus, Dei gratia Dux Maioris Poloniae JanStat 1116] SarnStat 249, 997, 1081, 1109, 1110; GrabPospR M4v; [tho giest wiadumo thimtho siumsiadum [!], oszwiczune a na jasnieÿsse [!] Kxiunsze pane nasz, kthorzi przithom bylli [...] naÿasneÿsie oswiczune Kxiusze, zallowallem sie jusz [...] ambroszi skliorz, miesczanin z ollesna. ListyŚląskie 469 (1574 nr 28)].

~ Poprzedza właściwą nazwę godności w tytułowaniu króla polskiego i książąt w formułach dyplomatycznych oraz dedykacjach [w tym: najjaśniejsze (a, i namocniejsze, niezwyciężone) książę [o królu polskim (46), o księciu (1)] (47); (wielmożne i) zacne [o (wielkim) księciu litewskim] (4); jasne [o księciu (1), o królu polskim (1)]; oświecone [o księciu] (2)] (55): yakom ya sbrathem Rodzonem yacubem myal Chelmyenskie prawo vedług obyczaye ziemye mazoveczkiey oth nayesnyoyschego kxianzaczia kxiandza Ianuscha Stharego ZapWar 1528 nr 2421, 1513 nr 2063; MetrKor 37/1, 1v [2 r.], 2, 2v, 3v (11); SeklWyzn ktv; MurzNTSekl A2; GórnDworz A2; RejPos A3; Przyśięgá Senatorów Koronnych. IA N. Przyśięgam: iż Naiáſnieyſzemu Kśiążęćiu/ Pánu á Pánu N. Krolowi Polſkiemu [Serenissimo Principi et Domino, Domino A. Regi Poloniae JanStat 269] będę wierny SarnStat 35; któré źiemie zacné Kśiążę Zygmunt Kierſtuty wielkié Kśiążę Litewſkié/ brát náſz namilſzy [...] do żywotá ſwégo dźierżeć ma SarnStat 890; Item / Oświéconé Kśiążę Pan Boguſław/ Kśiążę Stolpſkié [Illustris Princeps Dominus Boguslaus dux Stolpensis JanStat 897] z iednéy ſtrony/ á Zakon przerzeczony z drugiéy ſtrony [...] máią poſłáć poſły SarnStat 1113, 8, 9, 10, 35, 41 (38). ~

W charakterystycznych połączeniach: książę bogate, cne (3), cnotliwe (2), dzielne (2), jasne, krasne, mężne, mocne, możne (10), nabożne, pobożne, potężne, poważne, przemyślne, przesławne (2), przeważne, sławne (2), ślachetne, wielkie (8), zacne (20), zawołane, znamienite (6).

Przysłowia: iákie ieſt Kſiążę/ tákowi też ſą mieſzczánie [secundum gubernatorem civitatis omnes inhabitantes eam]. BibRadz Eccli 10/2; BudBib Eccli 10/2.

bo z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę/ s kſiędzá biſkup/ á z vcżniá miſtrz GórnDworz Kk4v.

Frazy : »krolować [na czym] jako książę« (1): O rodzáiu Máchábeow/ ktorzy krolowáli ná Zydoſtwie porząd iáko kſiążętá. BielKron 118.

»książę panuje, władzej używa« (2 : 1): ći ktorych widźimy przoduiących miedzy narody/ pánuią nád nimi: á kśiążętá ich władzoy vżywáią nád nimi [princeps eorurn potestatem habent ipsorum]. WujNT Mar 10/42, Matth 20/25; Królá ſpokoynégo pánuiącégo nád wſzytkimi [Boga] przykłádem (przez którégo Królowie króluią/ y Kśiążęta pánuią [per quem Reges regnant, et Principes dominantur JanStat 243] SarnStat 897.

»książę rozkazuje« = wlada (3): KrowObr 163v; Przyſzliſmy do źiemie Mezaryb/ w ktorey roſkázuie Kſiążę Zámbei BielKron 456; RejPos 312.

»z książęciem porownać urodą« = dorównać urodą książęciu (1): Zacna iákaś oſobá s cżyſtą cżarną brodą/ Żeby mogł y s kſiążęciem porownáć vrodą. RejWiz 146v.

Zwroty : »(po)hołdować (a. zhołdować) książęta« [szyk zmienny] (3): Wiele mężnych walecżnych Kſiążąt [Bolesław Śmiały] pohołdował. PaprPan Dd4; StryjKron 280; VotSzl B.

»postanowić (a. ustawić) [kogo] książęciem; ustawion książęciem (a. [za książę]); usta(no)wić książę« [w tym: nad kim (3)] [szyk zmienny] (6; 1; 2): MiechGlab 37; niektory cżłowiek ſtáry [...] ná prozbę wſzytkiego ludu od Alexandra Kſiążęciem w Perſidiey ieſt vſtáwion [dux in Perside est constitutus; byl vsthawyon zakxasza w perside HistAl 1510/259] HistAl G5v; BibRadz 3.Reg 11/34, 1.Par 12/18; BielKron 343v; RejPos 339v; poſtánowiſz ie [syny twoje] kſiążęty po wſzey ziemi [pones eos in principes in universa terra]. BudBib Ps 44/16[17]; BudNT Act 7/35; WujNT Act 7/35.

»postawić [nad kim] książę, postawić [kogo] książęciem [nad kim]« = constituere principem Vulg; constituere ducem PolAnt (1 : 2): Leop Ex 2/14; w rozdźiale narodow po wſzey źiemi poſtháwił nad każdem z nich Kſiążę BibRadz Eceli 17/14; WujNT Act 7/27.

»przełożyć (a. być przełożony) książęciem [nad kim]; przełożone książę« [szyk zmienny] (2; 3): RejPs 154v; RejKup C; LubPs M3; Potym go [Brutusa] Troiánowie przełożyli nád ſobą kſiążęciem. BielKron 61; ſpráwy [...] któré gruntowna władza Przełożonych Kśiążąt vtwiérdźiłá [quos solida Principum firmavit authoritas JanPrzyw 8]. SarnStat 885.

»wyb(ie)rać (a. ob(ie)rać) książę; wybieranie (a. obieranie) książęcia; wybrać (a. obrać) [kogo] za książę; wybrać (a. obrać) [kogo] książęciem; wybrany za książę; książę wybrane« = eligere in ducem PolAnt [szyk zmienny] (7; 5; 10; 2; 7; 1): BibRadz 1.Par 28/4; wybráli Cżeċhowie zá Kſiążę Włádziſłáwá brátá Borzywoiowego BielKron 324v, 49v, [852]v, 100v, 104, 124v [2 r.] (18); ModrzBaz 46 [3 r.]; GórnRozm A2v; Litwá bez wiedzenia Polaków niema Kſiążęćiá obiéráć/ tákże téż Polacy bez Litwy. SarnStat 999 marg; KlonKr A2v, B, B2v, B3, B3v (8).

»za książę wyzwolon« = wybrany książęciem (czechizm) (1): Thegoż roku Niezámzſl [lege: Niezamysł] ſyn Przemyſlow zá Kſiążę wyzwolon BielKron 321.

Wyrażenia: »książę duchowne« = tu zapewne wielki mistrz krzyżacki (1): obywátele źiem náſzych Pruſkich w práwiéch [...] któré od Kśiążąt Duchownych y Swietckich [a principibus spiritualibus et secularibus JanStat 901] Królów y Pánów źiem przerzeczonych otrzymáli/ będźiemy chowáć SarnStat 1117.

»książę dziedziczne« (2): StryjKron 350; ſyn iego [Olgierda] Włodymierz/ ktory ná Kijewie/ Był Kxiążęćiem dźiedźicżnym KołakCath A4.

»książę familijej (pokolenia), w familijej; domu (rodziny), z domu; plemienia, w plemieniu« [szyk 11 : 1] (7 : 1; 1 : 1; 1 : 1): ci byli Kxiążęty domu rodziny ich [principes domus cognationis eorurm]; kśiążętá domu rodu ich WujBib] Effer/ Ieſy [...] męźowie [!] co mocnieyſſy y możnieyſſy/ á záwołáni Kxiążętá w fámiliach ſwoich [nominati duces in familiis suis; wódzowie w fámiliách ich WujBib]. Leop 1.Par 5/24; Synowie Lewi kxiążętá fámiliey [principes familiarum; przełożeni domów WujBib]/ nápiſani ſą w kxięgách ſlow y dni Leop 2.Esdr 12/23, Num 32/28, 1.Par 24/31, 2.Par 1/2, 2.Esdr 12/12 [2 r.], 22; BibRadz 1.Esdr 2/68; Te (ſą) ná imię wylicżone kſiążętá/ w plemionách ich [praelati (marg) principes (–) in familiis suis] BudBib 1.Par 4/38, Gen 25/16.

»hołdownè książę« = tu anachroniczne określenie władcy podległego królowi trojańskiemu (1): [do Priama:] zamki pogránicżne ſpiżą Y ludzmi dobrze opátrz: hołdownym Kſiążętom Roſkaż być pogotowiu KochOdpr D.

»książę krainy (ziemie)« [szyk 4 : 1] (5): Tháthánái Kxiążę kráiny [dux regionis] która ieſth zá rzeką Leop 1.Esdr 6/6; Rzekł Prorok/ [porazisz] przez Rycerſtwo kſiążąt kráin they ziemie [Per pedissequos principum provinciarum; Przez pácholętá Kśiążąt Powiátowych. WujBib 2.Reg 20/14] BielKron 85, 85, 85v; StryjKron 155.

»książę krolestwa« = princeps regni Vulg, JanStat (4): Leop Dan 6/7, 10/13; weźmi wſzytki pány y kxiążętá kroleſtwá twego HistRzym 31v; SarnStat 908.

»książę krześcijańskie« [szyk 9 : 4] (13): BielKron 179, 245v, 254, 266v, 267 (9); StryjKron 557; iákoż my teraz ſłuſzniey możemy żądáć pomoęy kśiążąt Chrześćijáńſkich ná ſkaránie haeretykow (marg) Kośćioł może żądáć pomocy krolow Chrześćiánskich (‒) WujNT 498, 256; PowodPr 20.

»książę księstwa« (1): A Xiążę tich [Semigalijej i Kurlandyjej] xięſtw ieſt/ I.K.M. Hołdownikiem lennym. KwiatOpis [C2].

»książę z książąt« (2): Dowmant Hurdowie Kniáź Gedrocki wolno ſobie mieſzkáiąc ná vdzielnym Xięſtwie/ y czuiąc ſię być Xiążęćiem z Xiáżąt [!]/ niezábiegał Witołtowi StryjKron 355, 355.

»książę lenne« (4): zniosą się też Hołdy Xiązat Lennych, ktore niemogą bydz iedno naSeimie odprawowane ActReg 136, 95, 113; SarnStat 1057.

»książę ludu (a. ludzi), nad ludem, ludzkie« (5 : 1 : 1): RejPs 70v; Nie vſtánie z rodu twego mąż/ ktoryby niemiáł być Kxiążęćiem nád ludem Iſráelſkim [princeps in Israël; kśiążęćiem nád Izráelem WujBib] Leop 2.Par 7/18; y vyzrzałem miedzy nimi Iezoniaſſá [...] y Ffelciaſſá [...] Kxiążęthá ludu [principes populi]. Leop Ez 11/1, Num 32/2, Ios 1/10; BibRadz Act 23/5; rzecż vcżynił [Skanderbeg] w ty słowrá. Mnimam/ Kſiążętá wielcy ludzi/ y wſzytko Rycerſtwo/ że to v ſiebie wielce ważyćie. BielKron 244; WujNT 9.

»książęta luterskie, zjednoczone w ewanjelijej« = książęta protestanccy [szyk 4 : 2] (5 : 1): gdy go [Heldusa] Ceſarz ſłał do Niemiec do kſiążąt ziednocżonych w Ewángeliey BielKron 217; Piſáli Kſiążętá Luterſkie do Krolá Fráncuſkiego BielKron 218v, 218v, 220v, 221, 223v.

»książę miasta, nad miastem, miejskie« (6 : 1 : 1): BielŻyw 13; Leop Iudic 9/30; Mądrość potwirdziłá mądrego nád dzyeſięcioro kſiążąt mieyſkich [super decem principes civitatis Eccle 7/20]. BielKron 81, 278v; HistRzym 20v, 22; RejZwierc 135 [2 r.].

»książę narodu« = princeps populi PolAnt; princeps gentis Vulg (9): BielKron 12v, 367; trzymać vrząd Arcy ofiárownictwá/ y być Hetmanem á Kſiążęciem narodu Iudſkiego [ducem et principem gentis Iudaeorum] y ofiárownikow BudBib 1.Mach 14/47, Esth 3/12, 1.Mach 15/1, 2; KochProp 7; LatHar 364; WujNT Matth 20/25.

»książęta ojcow« = głowy rodzin (1): ſyn Zácháryaſſá/ ſyn Feſhur/ ſyn Melchie/ y bráćia ich Kxiążętá oycow [principes patrum; przednieyſzy oyców WujBib] Leop 2.Esdr 11/13.

»książęciem podniesiony; inauguratio książąt« = wprowadzony na urząd książęcy (1; 1): ná Stolicę Xiążęcą według zwyczáiu onego wieku podnieſli (marg) Inauguratio Xiążąt Litewſkich. (‒) StryjKron 350; ná mieyſce oycá zábitego Swántoſławá Xiążęćiem Smolenſkim był [Jurij] podnieſiony. StryjKron 477.

»książę pogańskie, poganow, narodu pogańskiego« [szyk 4 : 2] (4 : 1 : 1): Zyzarę kxiążę pogańskie zwalcżyła Delbora pani ſwięta w ſtarym zakonie. WróbŻołt cc7; KromRozm III O3; LubPs M4; SkarJedn 91; StryjKron 288, 295.

»książę pokolenia, w pokoleniu« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Powſthawſſy thedy Kxiążętá pokoleń [principes tribuum] Leop 3.Esdr 2/8, Num 2/7, 1.Par 12 arg; przynioſł dáry ſwe Sálámiel ſyn Snryſádáiego/ Kſiążę pokolenia Symeon [praelatus filiis (marg) princeps filiorum (–) Simhon]. BibRadz Num 7/36.

»książę (na)przedniejsze (a. przednie), pierwsze« = princeps primus, capitis Vulg [szyk 8 : 4] (11 : 1): KrowObr 35; Leop Ez 38/2, Dan 10/13; BibRadz Esdr 2/68; BielKron 41, 97, 100, 127, 356v; BielSpr 37v; KochPs 216; Ci Xiążętá przednieyſze [...] mieli drugich Xiążąt pod ſwoią mocą niemáło StryjKron 115.

»książę radne« = członek rady cesarskiej (1): Ia ieſthem Ceſarz Iowinian/ ktorym ćiebie vcżynił wielkim pánem/ y kſiążęćiem mym rádnym. HistRzym 42.

»rakuskie książę wyższe« = książę Górnej Austrii (1): Inſzpurg [...] gdzie komorá y perláment Grabſtwá Tirolſkiego/ y drugich kráin Rakuſkich Kſiążąt wyſzſſych [cf O Pánoniiey wyſzſſey kthorą zową Rákuską ziemią. BielKron 289v] BielKron 287.

»książę rodzaju« = naczelnik rodu (1): Zbierz lud Izráelſki według rodzáiow y domow ich [...] á będą zwami kſiążętá rodzáiow [principes tribuum ac domorum in cognationibus suis; kśiążętá pokolenia y domów w rodźinách ſwych WujBib Num 1/4] BielKron 39.

»książę rycerstwa, rycerskie, wojska« (6 : 3 : 2): Niektore kſiążę Rycerſtwá [principes militiae] ktory trzymał Armenią [...] piſał potáiemnie do Alexandra HistAl E2v, Av, C8v, E5v, F, F2; Przyſſedl Nábuzárdan Kxiążę woyſká [princeps exercitus]/ ſlugá Krola Bábilońſkiego do Ieruſalem. Leop 4.Reg 25/8, 2.Reg 24/4; KwiatKsiąż O3v; Y vsłyſzáły wſzytkie kśiążętá rycerſkie [principes virtutum (marg) exercituum (–)]/ ktore (były) w polu/ ſámi/ y mężowie iych BudBib Ier 40/7, Ier 40/13.

»książę rzeskie, (świętej) rzesze (niemieckiej), cesarstwa« = władca terytorium należącego do tzw. I Rzeszy, podległy cesarzowi [szyk 18 : 3] (11 : 9 : 1): GroicPorz a3v; Woyćiech z Brándeburgu/ kthory potym záwżdy ſiadał ná ſwym mieyſcu ná Seymiech Ceſárſkich [...] iáko inne Kſiążę Ceſárſtwá BielKron 232, 175v, 192v, 231v [2 r.], 232 [2 r.], 306 (13); BiałKaz K3v; StryjWjaz B [2 r.]; StryjKron 400; BielSen 11; OrzJan 83; ták iáko od Kśiążąt Rzéſkich áppelluią w Rzéſzéy ad Cameram Imperialem SarnStat 1143.

»stanu świeckiego książę« (2): pozwal ſtąnu ſwieczkiego Kxązę iako przedneyſego. Ktory ſwey zwierznoſczy duphal RejKup b3, b6v.

»starsze książę, starszy z książąt« (1 : 1): ſtárſzy s kſiążąt [primus de regiis principibus ac tyrannis Vulg Esth 6/9] ma pod nim koń wodzić po mieſcie BielKron 115; vcżynić go ſthárſzym kſiążęćiem Litewſkim/ ták iż będzye wſzytkiemu kſięſtwu Litewſkiemu roſkázował. BielKron 382.

»książę synow [czyich], nasienia [czyjego]« = głowa rodu (10 : 1): Tho movi Pan: Ieſlim niepołożył [...] praw Niebu y źiemi: thedy y náſienie Iakobá y Dawidá [...] zárzucę/ ábym nie wźiął z náſienia iego/ Kxiążąth náſienia Abráhámowego/ Izáákowego/ y Iakobowego [principes seminis Abraham, Isaac et Iacob] Leop Ier 33/26, Gen 36/15; oddał dáry ſwe Abidám ſyn Gedeonow/ Kſiążę ſynow Beniáminowyćh [praelatus filiis (marg) princeps filiorum (‒) Biniamin] BibRadz Num 7/60, Num 7/42, 49, 54, 66; BudBib Num 7/24, 30, 36, 2.Reg 10/3.

»książęta świata (tego), świeckie« [szyk 16 : 2] (14 : 4): WróbŻołt I7; iże wſzyſcy krolowie y kſiążętá ſwieckie [omnes reges et terrarum principes] przed náſzą oblicżnoſcią będą ſie kłániáć. HistAl C6; LubPs cc [2 r.], ffv, ff2 marg; KrowObr 5v; RejAp BB4v, CC3v, 108v, 111, 142; RejPos 124v, 130v [2 r.]; ácżkolwiek naymocnieyſze kſiążętá tego ſwiátá przeſládowáli ogniem y miecżem Koſcioł Páná Kryſtuſow/ wſzákże on przedſię zwycięſcą zoſtał RejPosRozpr c3v; CzechEp 69; SarnStat 1117.

»książę udzielne« = władający na terytorium, które mu przypadło w udziale (1): nálazł [Witołd] przyczynę [...] ná Włodimirzá Olgerdowicá Xiążę Kijowſkie vdzielne [...] iákoby ſię miał wybijáć z zwierzchnośći Wielkiego Xięſtwá Litewſkiego StryjKron 497.

»wyborne książę« = tu: król (1): Wyborni kxiążęta twoi [reges; krolowie WujBib] miły panie pocżąwſzy od koſcioła twego ktory ieſt w Ieruſalem będą tobie dary ofiarować. WróbŻołt 67/30.

»książę wysokości« = w ludowej etymologii nazwy plemiennej Sarmatow (1): Sarmata też álbo Sauromata wykłáda ſie Wodz álbo Xiążę wyſokośći/ álbo Pan wyzſzey y gorney kráiny/ co ſie rozumie o pułnocnych ſtronach StryjKron 21.

»książę wyspu (a. wyspy), morskie« (2 : 1): á zaſz nie z ſthąpią z ſtolcow ſwoich wſſyſtkie kxiążęta morſkie [principes maris] Leop Ez 26/16, Act 28/7; A támże [...] były folwárki Kśiążęćiá oney wyſpy [principis insulae]/ imieniem Publiuſzá WujNT Act 28/7.

»książę [jakiej] ziemie, z ziemie, w ziemiach« (9 : 1 : 1): kſyązą oney zyemye y lud poſpolyty uydzącz ten dzyw [...] dwa klaſtory panyenſkye zbudoualy PatKaz III 154; BibRadz Ez 30/13; BielKron 226, 279v, 428v; HistRzym 22v; RejPos 19v, 20; Ták mowi Adonái Iehowá [...] wytrácę báłwány z Nofu/ y kśiążę z ziemie Micraimſkiey [praelatus (marg) dux (–) de terra Aegypti]/ że nie będzie więcey BudBib Ez 30/13; MycPrz I C2; chćieli wybráć ná Kroleſtwo Polſkie Conſtantiná Koriatowicá [...] Xiążę ná ten czás Litewſkie w ziemiach Podolſkich. StryjKron 427.

»książę ziemskie« [szyk 3 : 3] (6): LubPs F4, I, aa5v; Thegoć nie mogło zyemſkie Kſiążę vcżynić. Bo by nam było ſzło o docżeſne rzecży/ doſyć było/ áby ſie nam też był ziemſki á docżeſny krol zyáwił. RejPos 36v, 312; NiemObr 31.

Zestawienia: »książę (saskie) (i) elektor, wyborca« = tytuł oznaczający prawo wyboru cesarza niemieckiego (3 : 1): krolewſki ſtolec/ był nieco wyſzſſy niżli kſiążąth Ellektorow/ á ſtał po práwicy ſtolcowi Ceſárſkiemu [cf wſzytka ſiedḿ kſiążąt/ ktore zową Elektores BielKron 330] BielKron 330v; Kſiążę Sáſkie Wyborca koniem wſkocżył BielKron 331, 291, 330v.

»książę głowne« (3): Mówię [...] o Kśiążętách głównych/ którzy ſobie ſámi Pánowie ſą OrzQuin Sv; Ták mowi Adonái Iehowá/ oto ią do ćiebie Gogu/ kśiążę glowne Moſzechá y Thuwalá [ad te Ghog praelatum (marg) principem (‒) capitis Mesech et Tubal; kśiążęćiá głowy Moſoch y Thubál WujBib] BudBib Ez 38/3, Ez 38/1[2].

»saskie książę kurfierst (a. kierferst), saskie książę miecznik« = elektor książę saski, noszący zarazem dworski tytuł miecznika [szyk 6 : 2] (7 : 1): Czterzey Krfierſtowie ſwieckie oſoby: Napirwey krol Cżeſki Podcżáſzy álbo Szynk [...] Woiewodá Ryńſki Podſtoli/ Márgrábiá z Brándeburku Komornik/ Sáſkie kſiążę Miecżnik. BielKron 175v; Withemberg miáſto Sáſkiey źiemie/ Kierferſtow Kſiążąt Sáſkich ktorzy Ceſárzá wybieráią. BielKron 290v, 209v, 211, 211v, 212v, 216v (8).

»landgrof (a. landgraf) książę (heskie)« = niemiecki tytuł feudalny, m. in. udzielnego władcy Turyngii i Hesji [szyk 1 : 1] (2): Opiſánie Kſiążąth kthore przy they Koronácyey w Fránkforćie [...] byli. [...] Kſiążę Lewenburſkie. Książę Sáſkie. Landgrow Kſiążę Heſkie Wilhelm: Fálcgrow Ryńſki. BielKron 331v; StryjKron 295.

»książę nawyssze« [szyk 7 : 6] (13): TEmiſtocles mędrzec, á Kxiążę Attenſkie nawyſſze. BielŻyw 62; vcżynił go [Witułta] Krol Włádźiſław nawyſzſzym kſiążęćiem Litewſkim/ zoſtáwiwſzy ſobie nád nim zwierzchność BielKron 382, 332.

~ Szereg [w formułach dyplomatycznych]: »krol polski, nawyssze książę litewskie ... (pan i dziedzic)« [zawsze w połączeniu z imieniem] (10): WLádyſław z łáſki Bożéy Król Polſki/ y źiem Krákowſkiéy/ rć. Kśiążę nawysſzé Litewſkié: Pomorzki/ Ruſki/ Pan y Dźiedzic [Rex Poloniae, necnon terrarum Cracoviae, etc. Princeps supremus Lituaniae, Pomeraniae, Russiaeque Dominus et haeres JanStat 260]: oznáymuiemy SarnStat 218; my Włádyſław z łáſki Bożéy Król Polſki/ y źiem Krákowſkiéy [...] Kuiáwſkiéy/ Litewſkié Kśiążę nawysſzé/ Pomorzkié/ Ruſkié [Rex Poloniae, necnon Terrarum Cracoviae [...] Cuiaviae, Lituaniae Princeps supremus: Pomeraniae, Russiae etc. JanStat 842]. Oznáymuiemy SarnStat 1067, 8, 885, 896, 951, 952 (10). ~

»książę wielkie« = samodzielny, potężny władca (1): śmiali ſie drudzy iż ták towárzyſkim obycżáiem pocżyna [cesarz Adryjanus] s ſłużebniki będący Kſiążęćiem wielkim BielSpr 47v; [Odpowiedźieli [Abrahamowi] ſynowie Hetowi/ mówiąc [...] Kśiążęćiem Bożym [princeps Dei] (marg) to iest kśiążęćiem wielkim (‒) ieſteś v nas WujBib Gen 23/6].

»wielkie książę« = suwerenny władca na Litwie i Rusi, zwierzchnik pomniejszych książąt [w tym: w połączeniu z imieniem (78), z przymiotnikiem: litewski (101)] [szyk 107 :7] (114): BielKron 401, 436v; dziad dziśieyſzego Kśiążęćiá Wielkiego [moskiewskiego] do Papieżá poſły wypráwował/ chcąc ſię z kościołem ziednocżyć SkarJedn 378, 378; StryjKron 91, 385, 512, 612, 677; PaprUp B4; żadnégo inégo nie máią rozumieć y mieć zá Kśiążę Wielkié Litewſkié y Ruſkie [pro Magno Duce Lithuaniae et Russiae]: iedno który zá náſzym zwoleniém Królewſkim/ iáko Zygmunt przerzeczoné Kśiążę Wielkié [praefatus Dux Magnus Sigismundus JanStat 845] dźiśieyſzé ieſt wybráné SarnStat 1070, 9, 14, 886, 888, 890 (32).

~ Zwroty: »obrać (a. obierać) za (a. na) wielkie książę litewskie; wielkie książę wybierać; wybieranie wielkiego książęcia« (2; 1; 1): okrom wiádomości y rády Pánów y Przełożonych króleſtwá Polſkiego [...] ku wybiérániu Wielkiégo Kśiążęćiá nowégo [ad electionem Magni Dueis novi JanStat 758] niepoſtąpiemy SarnStat 1000, 989, 999, 1000.

»za wielkie książę litewskie ustawić« (1): Włádźiſław Zygmuntá zá wielkie kſiążę Litewſkie vſtáwił. BielKron 387.

Szeregi: »[w formułach dyplomatycznych i dedykacjach:] krol (polski), wielkie książę litewskie (...pan i (a) dziedzic a. pan dziedziczny a. etc.); [poza formułami dyplomatycznymi:] krol (polski) (i) wielkie książę (litewskie, etc.)« (42 : 25): przyſzyangam yſz Nayaſznyeyſchemv Xyanſaczyv a panv, panv Sigmvnthowy [...] Crolewy polſkyemv wyelkyemv xyanſaczyv Lithewſkyemv, Rvſkyemv. prvſkyemv panv y dzyedzyczv panv memv myloſczywemv [...] bandą wyerzen MetrKor 40/174, 34/287v, 288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.], 2 (11); SeklWyzn ktv; MurzNTSekl A2; BibRadz *2 [2 r.]; SarnUzn A2; WujJud A2; BiałKaz kt; ZapKościer 1582/32v; KmitaPsal kt; ActReg 143; My Káźimiérz/ z łáſki Bożéy Król Polſki/ Wielkié Kśiążę Litewſkié [Rex Poloniae, Magnus Dux L. etc. JanStat 242] ná wieczną pámięć dáiemy znáć przez ninieyſzy Liſt SarnStat 896; Pieczęć Iego M. KROLA/ Wielkiégo Kśiążęćiá Litewſkiégo. SarnStat 1115, *3, 10, 19, 133, 347 (44); KlonKr kt; Naiáſnieyſzemu y Niezwyćiężonemu Monárſze Zygmuntowi trzećiemu/ z łáſki Bożey Krolowi Polſkiemu y Szwedſkiemu/ Wielkiemu Kśiążęćiu Litewſkiemu. SkarKaz )(2.

»wielkie książę i pan« (2): z nimi [panami polskimi] weſpółek/ ieſli wezwáni czáſu ſłuſznégo przyiecháć będą chćieć/ Wielkié Kśiążę y Páná [Magnum Ducem et Dominum JanStat 758] wybierzemy. SarnStat 1000, 999. ~

Szeregi: »(arcy)ofiarownik (wielki) i książę« = arcykapłan, który w okresie po niewoli babilońskiej był zarazem politycznym przywódcą narodu izraelskiego [szyk 2 : 1] (3): Krol Antyoch Symonowi Arcyofiárownikowi/ y Kſiążęćiu narodu [sacerdoti magno et principi gentis] Iudſkiego/ tákże y ludowi Iudſkiemu zdrowia życży. BudBib 1.Mach 15/2, 1.Mach 14/41, 15/1.

»czoło a książę« (1): Fámiliey Sáráiowey/ był cżołem á kxiążęćiem Máráiá [Saraiae Maraia] Leop 2.Esdr 12/12.

»deszpot to jest książę« (1): kożdé niewólſtwo/ iákoby rzekł Kśięſtwo/ przećiwko Deſzpotowi/ to ieſt/ przećiwko Kśiążęćiu ſwemu/ woynę wiedźie przyrodzóną. OrzQuin Qv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»elektorowie i książęta« (2): obroćiwſzy ſie ku Ellektorom y innym kſiążęthom/ łáſkáwą prośbę [...] do nich vcżynił/ áby Krolowi wybránemu/ rády wierney y pomocy [...] vżycżáli. BielKron 330v, 330v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę i głowa« (5): Leop Ez 38/3; BibRadz Ez 39/1; przełożyli go ludzie (oni) nád ſobą głową y kſiążęćiem [in caput et in ducem (marg) ducem et principem (‒)] BudBib Iudic 11/11. Cf »pod książęciem i głową«.

»(tak) książę (i, jako) grabia« [szyk 3 : 1] (4): Ma [Frankonija] Kſiążętá/ Grábie/ kthorych páńſtwá wielką cżęść źiemie záſtąpiły BielKron 280, 275, 284, 287.[Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»hetman (familijej a. wojsk) albo (a, i) książę« = princeps et dux PolAnt; princeps et caput Vulg [szyk 7 : 6] (13): LubPs S6, gg2v; Leop Num 7/2; BielKron 100v, 124v, 278v; KwiatKsiąż O4v; arcus triumphalis, [...] budowánie ná xtałt sklepu vczinione Hetmanowi álbo xiążęciu po otrzimániu zwicięſtwá ku czći. Mącz 134c, 225b; RejPos 343; BudBib Esth 3/12, 1.Mach 14/47; StryjKron 432. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»książę kijowskie i jedynowładziec« (1): Roku 6633. Wołodimirz Monomach Xiążę Kijowſkie y Iedynowładziec [...] żywot z ſmiercią przemienił StryjKron 210.

»książęta i kniaź« (1): Ruſkie Xiążętá/ y Kniáz Moſkiewſki iárzmo Tátárſkie zrzucili. StryjKron 416 marg.

»(bądź, nie tylko, tak, takież) krol (bądź, ale i, jako, a, abo, i) książę; krolewski i książąt« = rex et princeps Vulg, PolAnt; praeses et rex PolAnt [szyk 172 : 27] (197 : 2): z krolmi, ani zkxiążęty nie mow. FalZioł V 52v, V 49v, 52 [3 r.], 52v; WróbŻołt cc2, oov; RejKup m8; HistAl C6; MurzHist M; MurzNT Matth 10/18; Diar 24; BielKom C3; LubPs B2, F4, dd5, ff4v marg; GroicPorz a4; KrowObr 5v; RejWiz 40, 50, 85, 85v, 86v; podobáłá ſie rádá iego krolowi y kxiążętom Leop Esth 1/21, Ier 44/17, Gen 36 arg; RejZwierz 49, 68, 104; BibRadz Ier 25/18,Os 3/4, Matth 10/18, Gen 36 arg, I 216b marg; Goski A3, A3v; OrzRozm L4; Niemcy zową krolá álbo Kſiążę kinig/ á oni [Litwini] konigos BielKron 358v; Ziecháli ſie do Krákowá krolowie kſiążętá ná weſele. BielKron 375 marg, 55, 56 [2 r.], 57, 61v, 98 [2 r.] (26); KwiatKsiąż Mv [2 r.], N3v; LeovPrzep A2, B4, Dv; Mącz 9c, 63b, 471b, 480d; RejAp BB4v, CC3v, 108v, 111 [2 r.], 111v (15); iż bárziey prágnąć mamy/ áby nam Rzecżpoſpolita roſkázowáłá/ niż Kſiążę/ ábo Krol/ iedná telko oſobá. GórnDworz Gg2v, Gg4v, Gg5, Hh6, Hh7, Ii8; RejPos 3, 7v,19, 19v, 69 (14); BielSat H2v; RejZwierc 41v, 42 [2 r.], 47, 147, 147v (11); BielSpr 36v; BudBib 2.Par 29/30, Ier 36/21, 49/38, Os 8/10, I 447c marg; WierKróc A3; StryjWjaz A4v; PaprPan G2v, Cc2v, Eev; KochPs 4; SkarŻyw 570, 576; StryjKron 46, 62, 135, 288, 407 (9); CzechEp 299; NiemObr 42 [2 r.], 160, 164, 171 [2 r.], 176; ReszPrz 66, 107; GórnRozm A2v, D2, M4v; PaprUp Bv; GórnTroas 59, 69; OrzJan 63, 70; OstrEpit A3; LatHar 359; KołakCath C2v; WujNT 256, 448; JanNKar B; SarnStat 12, 21, 59, 181, 368 (25); KlonKr kt, A2, Av żp; CzahTr E4v; PudłDydo A2v; [kiedy ſtoiec bądzece/ Przet Krolmy y Kſązety [Coram regibus et principibus] wſwiece Krofej F2v]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 87 r.].

[Tylko w formułach dyplomatycznych:]

»krol (polski) (i) (litewskie) książę ... (pan i) dziedzic (Krolestwa Polskiego)« (11): wſzyſtkié przywileie náſzé/ y przodków náſzych Królów y Kśiążąt/ y dźiedźiców właſnych y prawdźiwych króleſtwá Polſkiego [Regum ac Ducum et haeredum legitimorum et verorum Regni Poloniae JanPrzyw 18] przerzeczonégo/ do piérwſzéy kluby przywodźimy SarnStat 894, 8, 9, 13, 35, 61 (11).

»krolestwo i książęta« [szyk 1 : 1] (2): pomázał [Pan] kroleſtwo y Kxiążęta [regnum et principes] iego. Leop Thren 2/2; BudBib 2.Mach 9/25. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»książę i księżna; książę z księżną« (2; 1): tániec [...] przy ktorym wſzytki kſiążętá z kſiężnámi były BielKron 331; Mącz 96a, 322b.

»kurfi(e)rst to jest (abo, i) książę (naprzedniejsze)« (6): piąthy Grzegorz Pápieſz nayprzednieyſze Biſkupy w páńſtwie Ceſárſkim Kurfirſtámi/ to ieſt/ Kxiążęty vtzynił náprzednieyſzymi KrowObr 35, 35 marg, Tt2v [2 r.]; BielKron 222, [3322].

»landgraf (i, takież), książę; landgraf z książęty« [szyk 5 : 4] (8; 1): Lántgráw Sáſkie Kſiążę y ich towárzyſze/ żáłowáli ſie ná Henryká Brunſzwickiego BielKron 222, 205v, 206v, 210v, 216, 218v [2 r.] (9).

»książę i (to jest) mocarz« [szyk 2 : 1] (3): Tá [mądrość] łamie y kſiążętá y wſzytki mocarze RejWiz 62v; OrzQuin P; RejPos 131. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»książę, (i) monarcha (polski)« [szyk 3 : 2] (5): WierKróc Bv; wſzytki cnoty/ ktore nawiętſzym Xiążętom y Monárchom należą/ w nim [Władysławie Jagiełowicu] ſwiećiły. StryjKron 607, 335, 350, 557.

»książę, (ani) możność (a. moc) (tego świata)« (2): on [Pan Bóg] oſądził/ potłocżył/ wſzytki kſiążętá/ wſzytki możnośći tego ſwiátá RejPos 131, 130v.

»książę, (a, albo, i) pan (wielki); książęta i panięta« = princeps et dominus JanStat [szyk 31 : 15] (45 : 1): BielŻyw 83, 97, 124; Darius tedy Ceſarz [...] zebráwſzy kſiążętá y pány ſwoie [principes et satrapes suos]/ rádził ſie ich HistAl D8v, E, Ev, E7; KromRozm I D; KrowObr 34v; ſſli zá Pánem á Kxiążęćiem ſwym [sequebantur ducem], Leop Iudic 9/49, Ier 38/4; BielKron 57v, 215v, 216v, 279v, 331v, 414v; KwiatKsiąż Iv; Mącz 453a; HistRzym 31v, 43, 134; RejPos 20v; RejZwierc 44, 45v, 47v, 50v; BielSpr 14; BudNT przedm a2v; SkarŻyw 310 [2 r.], 472, 574; przy ktorych Ceremoniách był [...] Arcibiſkup Lwowſki [...] Pánowie Koronni z Litewſkimi [...] Poſłowie [...] y inſzych Litewſkich/ Ruſkich Xiążąt/ y paniąt bárdzo wiele StryjKron 727, 290, 385, 667; ReszPrz 95; SarnStat 51, 116 [2 r.], 882, 887, 922 marg, 989; PowodPr 20. [Ponadto w połączeniach szeregowych 24 r.].

[Przy tytułowaniu króla polskiego:] »książę (a, i) pan (a pan)« (43); [przy tytułowaniu książąt:] »książę (a, i, jego miłość) pan« [szyk 13 : 11] (24): MetrKor 34/287v [2 r.], 288 [4 r.], 37/1 [2 r.], 1v [4 r.], 2 (17); SeklWyzn ktv; MurzNTSekl A2; GórnDworz A2; Dan w Krolewcu Pruſkim. [...] Wáſzych Wielmożnośći wierny záwżdy sługá. Marćin Kwiatkowſki z Rożyc X. I. M. P. Iurgieltnik KwiatOpis A3, Cv; w źiemię Páná Kśiążęćiá Stolpſkiégo [Domini Ducis Stolpensis JanStat 1035] przez nowo Márgrábſtwo y tám y ſám ieźdźić zwycżay był SarnStat 1236; Ná któré to płácenié dwu groſzu [...] Naiáſnieyſzému Kśiążęćiu Pánu Ludwikowi Węgierſkiému y Polſkiému Królowi [Serenissimo Principi Domino Lndovico, Vngariae et Poloniae Regi JanPrzyw 16] dobrowolnie poddáli ſie. SarnStat 350, 8, 10, 35 [2 r.], 41, 186 (45).

»książęta i przełożeni« [szyk 5 : 1] (6): HistAl A5v; rozgniewali ſie náń wſſyſtcy przełożeni y Kxiążethá Holofferneſſowi [omnes magnates Holofernis] Leop Iudith 5/26; BibRadz I 353d marg; RejPos 104v; ModrzBaz 23; NiemObr 118. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»książęta i przedniejszy miedzy ludem« (1): Y porąba ſiekierą gęſtwy leśne/ á Liban gwałtownie vpádnie. (marg) Rozumie Kſiążętá y przednieyſze miedzy ludem ſwoim. (‒) BibRadz Is 10/34.

»książę i rada (a. pan radny)« [szyk 6 : 2] (8): BielKron 55v, 115v, 254, 258; Ieſt nie dáleko od tąd iedno kſiążę moy pan rádny HistRzym 42v; Ia Lodwik Miſtrz wielki Zakonu Pánny Máriiey w Niemcách/ Kśiążę y Rádá Kroleſtwá Polſkiego [Princeps et Consiliarius regni Poloniae JanStat 874] przyśięgam SarnStat 1095, 41, 1099.

»książę i rycerstwo (a. rycerze)« (4): Wſzedł w rádę z Kſiążęty ſwemi y z rycerſtwem ſwoim [cum principibus suis et potentibus suis] BibRadz 2.Par 32/3; BielKron 58v, 62, 254. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»rzesza niemiecka z książęty« (1): rzeſza Niemiecka z Kſiążęty/ vchwaliłá dáć pomoc Krolowi Ferdynándowi przećiw Turkom do Węgier BielKron 220v.

»książę i (a) sędzia« (8): WróbŻołt 148/11; Sromayćie ſie [...] przed kxiążęćiem y ſędzim [a principe et a iudice] zá grzech Leop Eccli 41/22, Ex 2/14; BudBib Ps 148/11; BudNT Act 7/35; ModrzBaz 75v; WujNT Act 7/27, 35. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę i (albo) sprawca (ludzi a. miasta a. wojska)« (3): BibRadz I 308c marg, Ez 22 arg; pięrwęy za czaſow ſtárych Xiążąt/ ná Woźiech Xiążęta álbo ſprawce woisk zwykli byli walcżać. KwiatKsiąż O2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę i starosta« (3): Dániel przechodził wſſyſtkie Kxiążętá y Stároſty [omnes principes et satrapas]: iż duch Boży obfitſſy w nim był. Leop Dan 6/3, Dan 6/4, 6.

»książęta i (a) starszy (a. starcy)« = principes et seniores PolAnt (5): BielŻyw 156; przyſtąpiliśćie do mnie [Mojżesza]/ y wſſyſtcży kxiążętá y ſtárſſy z pokolenia [omnes principes tribuum et maiores natu] Leop Deut 5/23, 1.Esdr 6/7; BibRadz Ier 26 arg; BudBib Iudic 8/14.

»węgłowie to jest książęta« [w tłumaczeniu średn. łac. angulus ‘wódz’] (1): zeſſli ſie wſſyſthki węgłowie (tho ieſt Kxiążętá) ludzi y wſſyſthkie pokolenia Iſráelſkie [Omnesque anguli populorum et cunctae tribus Israël] Leop Iudic 20/2.

»książę, (a, albo, i) wodz« [szyk 5 : 5] (10): KromRozm III H4; BielKron 28, 39v, 49v, 78v; RejPos 141; Calag 213; StryjKron 21, 95; prżez Kśiążę álbo wodzá bywa woyſko záchowáne w zdrowiu KołakSzczęśl C4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę i z wojskiem« (1): ieſliże ſynowie náſzemu pomogą/ Poydzye Kſiążę y z woyſkiem od nich inochodą. PaprPan S3v.

Wyrażenia przyimkowe: »z książąt« [zawsze z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej] = wywodzący się z książęcego rodu (9): S tego rodu Sforćiw [!] wyſzłá po oycu przerzecżona Bonná s kſiążąth Medyoláńſkich BielKron 417v, 229v, 242, 368, 413v.
~ Wyrażenia: »dziedzic, rodziczka z książąt« (1 : 1): Rychło potym Sybilá rodzicżká z kſiążąt Kliweńſkich/ żoná Ianá Frydrychá Saſkiego kſiążęćiá vmárłá BielKron 237v; StryjKron 385.

»książę z książąt« (2): StryjKron 355 [2 r.] cf Wyrażenia s. 375a. ~

»za książęcia« = za panowania księcia (1): Zá tego tho Kſiążęćiá był ieden Hawerz imieniem Horimirz BielKron 321v.

»pod książęciem; pod pięciorgiem książąt« [w tym: z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej (3)] (9 : 1): według liczby wſzytkich miaſt Filiſtyńſkich/ktore były pod pięćiorgiem Kſiążąt [satrapis] BibRadz 1.Reg 6/18; był [biskupem krakowskim] wybran Paulus z proſtego narodu/ przeto wichrzył wiele w Polſzcże pod kſiążęty BielKron 363, 286, 294; Mącz 355b; ModrzBaz 74v; BielSjem 28.

~ Zwrot: »pod książęciem siedzieć« (1): ábychmy w pokoiu á pod tákim kſiążęciem ſiedzyeli/ iákyego ſie żydowie nádzyewáli. RejPos 251v.
Szereg: »pod książęciem i głową« (2): GDyż pod iednym Kśiążęćiem y iedną głową [sub uno Principe et capite JanStat 135]/ iedenże lud/ róznych praw nie miałby miéć SarnStat 51 [idem] 116. ~

Iron. (1): [bracia do Jozefa:] Witayże żaczne kxiążę/ y ſlawny proroku [...] iuż nie docżekaſz/ tu onego roku Kiedychmy ſie przed tobą/ wſzytczi klaniac mieli [...] Iuż tam w ſtudni racz ſiedzieć RejJóz A8.

W przen (8): Powiedział mu Libertas [...] Ták owo zacne kſiążę Zelatorem zową [...] A zamek ow ná gorze zową gi Tumultus [...] Co dwa iádą przed pocżtem to ieden Inuidus/ A to też podle niego [...] pan Kupidus RejWiz 74, A6v, 64, 69, 75v; BibRadz II 14c marg; HistRzym 53v; Poślem Gryfy (marg) Kśiążętá. (‒) BielSen 7 marg.
Przen (7):
a) W tłumaczeniach nazw biblijnych (4):
Wyrażenia: »książę boże, [z Bogiem]« [etymologia ludowa nazwy Izrael] (1): Rzekł mu on mąż [anioł]/ żadnym obycżáiem nie będzye iuż twoie imię dáley Iakob iedno Izráel/ to ieſt kſiążę Boże/ ábowiem ieſliś przećiw Bogu ták mocny był [non Iahacob dicetur ultra nomen tuum sed Israel, quia princeps fuisti cum Deo PolAnt Gen 32/28]/ tym więcey przećiw ludzyom będzyeſz. BielKron 15v; [Iákob przezwan Iſráel [...] Iſráel przemagáiący Bogá. Abo kśiążę z Bogiem. Hier. á nie mąż widzący Bogá. WujBib 40b marg].

»książę daru« (1): á (był) Sżeráiáh podkomorzem (marg) wł: Kſiążę pokoiu [...] Lecz wedle tłumaczá Chaldeyſkiego znaczy/ kſiążę dáru. Bo miaſto Menuchah czytał podobno/ Mincha rć. (‒) BudBib I 404a marg.

»musze książę« [etymologia ludowa nazwy Beelzebub, z błędnym nawiązaniem do hebr. „zebub” ‘mucha’] (1): Bo wiecie że Beelzebub znaczy muſzé kśiążę. MurzHist I4.

»książę pokoju« [obrazowe określenie urzędu dworskiego, głównego kwatermistrza] (1): Słowo ktore roſkazał Ieremiaſz prorok Sżeráiáhowi/ ſynowi Neryiahá [...] gdy on ſzedł z Cydkijahem krolem Iehudſkim do Bawolá [...] á (był) Sżeráiáh podkomorzem (marg) wł: Kſiążę pokoiu/ (álbo odpocżynienia/ ábo ochłody) (‒) [Seraiah princeps quietis (marg) cum rex esset quietus (–)] BudBib Ier 51/59.

b) Terytorium należące do księcia, księstwo [zawsze z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej] (3): RejPos 35, [36]; Y ty Betlehemie źiemio Iudſka/ z żadney miáry nie ieſteś napodleyſzy miedzy kśiążęty Iudſkimi [in principibus Iuda] (marg) ábo przednieyſzymi miásty. (‒) WujNT Matth 2/6.
α. O władcach tatarskich i tureckich (20): Cham po thatarſku nie pſa ale kxiążę znamionuie MiechGlab 29.

książę czyje [= panujące nad kim] [w tym: G sb i pron (3), pron poss (2)] (5): Tám mieſzka w tym mieśćie [Zuzys] Kſiążę Sárácenow/ ktorego oni Káliphem zową BielKron 267v, 178v, 179, 299, 434.

W połączeniu z imieniem [imię + książę (2), książę + imię (1)] (3): Vmárł też y Sáládyn kſiążę mocne/ śmiáłe/ y forkunne [!]/ ſynowie iego roźdzyelili páńſtwá/ Sáphádyn/ Syryą/ Merlin/ kroleſtwo Egipſkie wzyęli. BielKron 179v, 301v, Llll2.

W połączeniu szeregowym (1): od Mahmetkyreya Czarza y od przodkow naschich [carza Sahibkiereja], y od vlanow y xyazath y ſlug naſzich, the wſziczkie zle vczinky [...] zvmyſlv ſwego wirzvczylyſmi LibLeg 10/96.

Wyrażenia: »książę tatarskie« [szyk 3 : 1] (4): Takież Mendligera Kxiążę Tatarſkie [Mendligeri imperatorem Thartarorum] w tymże Przekopie ſobie podbił MiechGlab 68, 19, 30; BielKron 128.

»książę tureckie« = tu: sułtan (1): Skánderbeg odpiſał mu w thy ſłowá: Rycerz Kryſtuſowey wiáry Iurek Káſtryotus [...] Amuráthowi Othomanowi kſiążęćiu Tureckiemu etc. BielKron 246.

Zestawienie: »książę sołtan« (1): cżekáć Kſiążęćiá Sołtaná/ kthory w oney kráinie pánował mocnie BielKron 457v.
Szeregi: »książę albo carz« (1): Ottoman niktoryz narodu Tatarſkiego [...] od Turkow [...] pierwſzym Xiążęćiem álbo Cárzem Tureckim był wybrány StryjKron 375.

»(carz, to jest) książę albo krol» [szyk 1 : 1] (2): walcżyli w ten cżás trzey braćia o nię [Mechę] Sołtanowie/ bo tám káżde kſiążę álbo Krolá Sołtany zową BielKron 457, 439.

»książę albo wodz« (1): Ruskie kſiążętá zebrawſzy ſie ná Połowce poráźili ie [...] zábili im dwádzieśćiá kſiążąt álbo wodzow BielKron 354.

A. O Bogu Starego Testamentu; Bogu wszechmocnym i władcy świata (3):

W połączeniu szeregowym (1): rzeczon ieſt Oćiec ſam Kſiążęćiem/ Krolem nád Krolmi/ Pan panuiących/ ktory ſam nieśmiertelność ma/ y mieſzka w świetle nieprzyſtępnym/ ktorego żaden cżłowiek nie widźiał GrzegRóżn D3v.

Wyrażenia: »nawyższe książę« (1): Wylał ná fundámenćie otłarzowym wonność Boſką Nawyſzſſemu Kxiążęćiu [excelso principi]. Leop Eccli 50/17.

»wielkie książę wszego świata« (1): Máchábeycżyk wezwawſſy ná pomoc wielkiego Kxiążęćiá wſſego ſwiátá [invocato magno mundi Principe]/ ktory bes táránow y bes ſtrzelby cżáſu Iozue rozwálił Ierycho Leop 2.Mach 12/15.

B. O aniele lub świętym jako podwładnym króla-Boga, też o ludziach zbawionych przyjętych przez Boga do nieba (24): racz mily panie nas vczynic teſz kxiążęty w onem kxięſtwie w ktorem ty oſadzaſz ony ktorzy ſie tobie nawſſem podobaią. RejPs 69; LatHar 72.

książę czyje [= podległe komu] (2): Przed yego oblicżnoſcyą ſſli Kſyążętá iego [Boga] LubPs P5v, Q4.

W połączeniu z imieniem (1): (nagł) Antiphoná Koſcielna. (‒) O Kśiążę nachwálebnieyſze/ S. Michále Archányele pámiętay ná nas LatHar 424.

W połączeniu szeregowym (1): (nagł) Do Anyołá S. ſtrożá ſwego. (‒) POzdrawiam ćię święty Anyele Boży/ kwitnący kwiatku niebieſki/ kśiążę śláchetne/ ktoremu ieſtem od Páná Bogá porucżony LatHar 47.

W porównaniach (3): Kſiążętá yego będą yák gory wyſokye LubPs Q4, S5v; vpádniećie iáko ieden z Kſiążąt [Unus principum (marg) è principibus (–)]. BibRadz Ps 82/7.

Zwroty: »posadzić [kogo] z książęty, miedzy książęty« = wziąć do nieba [szyk zmienny] (2 : 2): Pan bog ieſt wzbudzaiąci ż źiemie cżłowieka niedoſtatecżnego [...] aby poſadził iego z kxiążęty [ut collocet eum cum principibus] [...] (koment) Poſadził, Czuſz w kroleſtwie niebieskim. WróbŻołt 112/8; LubPs hh2v; ArtKanc T19; LatHar 334.

»postawić [kogo] książęciem [nad czym]« (1): iákie drzewá niebieſkie vroſły/ y iákie kośćioły y fundácye ich po wſzytkim świećie ſtoią [...] mowim. Poſtáwiłeś ie Kśiążęty nád wſzytką źiemią [constitues eos principes super omnem terram Vulg Ps 44/17] SkarKaz 83a.

Wyrażenia: »książę apostołow« = tu: św. Jan Clirzciciel (1): kto krola niebieſkiégo krzcil? [...] Ián aniol wyborny boży [...] Ián pirwy apoſtol rzecżon ieſt ij kſiążę apoſtolow wſſzytkich OpecŻyw 48.

»książę ludu bożego, ludzkie« = princeps populi Vulg (3 : 1): Mowili téż ku ſwiętym oyttzom anieli: Kſiążętá ludu bożégo ſpiéwáycie/ ij chwálcie ſtworzyciela ſwégo ij zbawiciela waſſégo OpecŻyw 174; WróbŻołt 46/10, 112/8; BielKron 47.

»niebieskie książę« (1): dziwni Anyeli/ Tám ſą w rozlicżnych ſtaniech [...] Coż rozumieſz iákie ſą niebieſkie kſiążętá. RejWiz 153v.

»książę wojska Pańskiego« = św. Michał archanioł (1): nieieſtem nieprzyiaćiel/ alem ieſt kśiążę woyſká Páńſkiego [...] Był to/ iáko Doktorowie mowią/ Michał święty SkarŻyw 501.

Szereg: »wielcy stanowie a wielkie książęta« (1): O wielcyſz to ſtanowie á wielkie go to kſiążętá prowádźiły/ ktore máią mieć moc [...] nád wſzytkimi krolmi y nád wſzytkimi narody ludzkiemi cżáſu ſądu Páńſkiego. RejPos 2v.
a. Nazwa chórów anielskich, wzmiankowanych w Piśmie św. [zawsze w pl] (3):

W połączeniach szeregowych (2): a ono ią [Bożą Matkę] niebo przyięló z weſelim/ archaniolowie z ſpiéwanim/ kſiążętá z gędzienim/ motzárze s trąbienijm/ chierubini/ Serafini z nowych pioſnek ſpiéwanim. OpecŻyw 186; RejPos 169.

Szereg: »książęta i zwierzchności na niebiosach« (1): áby byłá przez kośćioł oznaymiona kśiążętom (marg) kśięſtwam (‒) y zwierzchnośćiam/ ná niebioſách [principatibus et potestatibus in caelestibus]/ rozliczna mądrość Boża WujNT Eph 3/10.
C. Planeta, ciało niebieskie, jako podległe Bogu-władcy niebios (1):
Wyrażenie: »niebieskie książęta« (1): A ieſli moc ná zyemi dał [Bóg] drzewom źwyerzętom/ Coż rozumieſz iż wyętſze niebieſkim kſiążętom. Oſobney mocy ſłońce/ á oſobney mieſiąc (marg) Płánety ofobną máią moc. (–) RejWiz 128v.
D. O Jowiszu i bóstwach grecko-rzymskich (3):
Wyrażenia: »książę walecznych, [walki]« = Mars, bóg wojny (1): Marſa powiádaſz być bogiem pierſi/ dla tego iż był kſiążę walecżnyh [quod princeps extitit preliorum; ysze był kxszyąszą walky HistAl 1510/385]. HistAl K.

»książę wszytkich książąt« = Jowisz (1): gdy oni [poetowie] piſzą o kxiążęciu wſzitkich kxiążąt, (abo wedle ich rzecży o Bodze wſzitkich Bogow) Iupitrze BielŻywGlab nlb 12.

E. O szatanie jako władcy złych duchów i świata będącego terenem jego działalności (129): BielKron 467; RejAp 166; oney odpowiedzi iego [Jezusa]/ ktorą vcżynił temu márnemu kſiążęciu/ gdy był ná oney puſzcży pokuſzon od niego. RejPos 218.

książę czyje [= panujące nad kim] [w tym: G sb, ai i pron (96), pron poss (9)] (105): MurzHist I4; Kſiążę ich [czartów] ma theż oſobne ſwoie myśliwce/ iedny wietrzne drugie źiemne: ći [...] złośći ludźiem rozmáite wyrządzáią BielKron 467, 136, 467; OrzQuin L4v; RejAp 24v, 97v, 162, 164v, 171, 174, 194; RejPos 217v, 219v, 334v; WujNT 872. Cf W przeciwstawieniu; »książę ciemności«, »książę mocy powietrznej«, »książę opuściałych«, »ziemskie książę«, »książę złośnikow«; Zestawienie; »świat i książę jego«, »ziemia i książę jej«.

W połączeniu z imieniem (1): iż Cżarći sſwoim Kſiążęćiem Lucyperem byli zácnymi Angyoły napierwey ſtworzeni. BielKron 467.

W połączeniach szeregowych (6): RejPos 17, 19v, 80, 130v; Byſmy też mogli Szátáná/ świátá kśiążę y też paná/ zwyćiężyć ArtKanc M17v; WujNT 872.

W przeciwstawieniu: »krol ... książę« (1): PAN Kryſtus/ Królem wiernych ſwych [...] ieſt miánowány: á Dyabeł ludźi niewiernych/ mizernych itéż nędznych [...] Kśiążęćiem wezwány ieſt. OrzQuin P3.

Wyrażenia: »książę ciemne, ciemności« [szyk 4 : 2] (4 : 2): ſkoro ſie ná ſwiat [św. Franciszek] národził/nátychmiaſt wſzytki Dijabły w piekle zburzył/ [...] po onym zburzeniu/ kxiążę ćiemnośći po wſzyſtkim ſwiećie Dijabły rożeſláło/ áby ſie kożdy Szátan pilnie dowiádował/ co ſie ſnimi ſtáło. KrowObr 144v; RejPos 115v, 218, 220, 319; SkarŻyw 171.

»(Beelzebub a. Belzebul) książę diabelskie, czartowskie, szatańskie« [w tym z imieniem własnym (6)] = (Beelzebub) princeps daemoniorum Vulg (5 : 3 : 1): OpecŻyw 118v; mowili: Ze [Jezus] przez Beełzebubá Kxiążę dyiabelſkie wygania dyiabelſtwá, Leop Luc 11/15; RejPos 76v; CzechEp 407; mowili: Mocą Beelzebubá kśiążęćiá czártowſkiego wyrzuca czárty. WujNT Luc 11/15, Matth 9/34, 12/24, Mar 3/22, s. 39.

»książę mocy powietrznej, zwierzchność mające na powietrzu, [władzy powietrza]« (1 : 1): w grzechach wáſſych/ w kthorycheśćie niekiody chodzili [...] według Kxiążęćiá mocy powietrznei [secundum principem potestatis aëris huius] duchá tego/ ktory teraz moc ſwą okázuie w ſynach niedowiárſtwá Leop Eph 2/2; według kśiążęćiá zwierzchność máiącego ná tym powietrzu WujNT Eph 2/2; [według kśiążęcia (marg) który ma władzą y mieſzka ná tym powietrzu (‒) władzy powietrza tego WujBib Eph 2/2.]

»książę opuściałych« = Azazel, demon pustyni (1): wężá tego ktory zdrádził Adámá/ Zydowie vcżeni nie zową go być cżártem/ iedno proſto wężem (oni zową Azázáel) [...] ktory ieſt pan ciáłá y krwie y kſiążę tego ſwiátá/ w Lewityku zowie go kſiążę opuściáłych [cf ad Ghazazel in desertum PolAnt Lev 16/10] BielKron 2v.

»piekielne książę« [szyk 2 : 1] (3): WróbŻołt I7; Kryſtus [...] powſtał z martwych dniá trzećiego [...] Kſiążę piekielne poráźił ArtKanc F6; Calep 126b.

»rozwiązane książę« [aluzja do mającego trwać tysiąc lat związama szatana (Apoc 20/2)] [szyk 1 : 1] (2): ſłuchay co ſie dáley sſtáło s tymi okrutniki ná ziemi/ y s tym kſiążęciem rozwiązánym ich. RejAp 171, 171v.

»ziemskie książę« (1): Y on Pan Dyabeł pewnieć muśi biegáć [...] Bo on krol z gory tho tu ziemſkie kſiążę/ Okrutnie wiąże. RejZwierc 116v.

»książę złośnikow« (1): Kſiążę złoſnikow vpádnie w iezioro goráiące RejAp Eev.

Zestawienie: »książę tego świata, świata tego« = princeps huius mundi Vulg (69 : 3): OpecŻyw 96v; RejKup dd6; KromRozm II o3v; KrowObr 50, 192, 199, 229v; Leop AAA4v; BielKron 2v; Pan Kryſtus [...] Práwo Kśiążęćiá świátá tego/ któré ná nas przyrodzóné miał pan dijabeł/ vmorzył śmierćią ſwą OrzQuin P2v, N4; RejAp 22v, 23, 165, 166 [2 r.], 171v; RejPos 19v, 20, 23v, 24, 29 (42); CzechRozm 179; CzechEp 149, 152, 205, 212; ArtKanc K7, M17v; Terazći ieſt ſąd świátá: teraz kśiążę tego ſwiátá precz wyrzucono będźie. WujNT Ioann 12/31, Ioann 14/30, 16/11, s. 354, Yyyyy2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
Szeregi: »książę i bog świata (tego)« (2): Tákże theż W nowym teſtámenćie / Szátána zowie piſmo Kśiążęćiem y Bogiem świátá. CzechRozm 8, 184.

»diabeł (a. czart, a. szatan) (to jest) książę (tego) świata (a. ciemności)« [szyk zmienny] (8 : 1 : 1): KrowObr 50, 192, 199, 229v; OrzQuin N4; A thu więc dopirko obacżyſz/ iáko dyabeł kſiążę ſwiátá tego nie omieſzka nigdy ſwych kochánkow pieśćić RejPos 23v, 20, 24; SkarŻyw 171; CzechEp 212. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»duch zły a obłudny, książę świata tego« (1)/ wiedz/ iż on duch zły á obłudny kſiążę ſwiátá tego/ tuż ſtoi nád tobą RejPos 114v.

»(ciemny a. omylny, a fałeszny) krol a (i) książę świata tego« (4): O nieſláchetny/ omylny/ á fáłeſzny krolu/ á kſiążę ſwiátá tego/ ázaſz nie pomniſz że ieſt związána moc twoiá RejPos 239v, 77v, 239v, 326.

»ociec i książę świata i niezbożnych« (1): Dyabeł [...] Ieſt oycem y kśiążęćiem świátá y wſzytkich niezbożnych. WujNT Yyyyy2v.

»(niepewny) pan a książę świata tego« (1): kto przyſtánie do niepewnego Páná tego/ á do kſiążęciá ſwiátá tego RejPos 218v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(mizerny a. nędzny) świat (a. światek) (ten) i (a) (ciemne a. kłamliwe, a. sprosne) książę jego; marna ziemia i książę jej« (10 : 1): O ſzpetnieſz był záprzedan ten nędzny narod tey márney zyemie/ y kſiążęćiá iey ná wiecżne potępyenie ſwoie RejAp 118v; pokoy docżeśny á omylny idzie od ſwiátá y od kſiążęciá iego. RejPos 334v, 7, 114v, 131, 219v, 220, 289v; ſwiatek miły á ono fáłecżne kſiążę iego bárzo ſnádnie káżdemu doſlepi ocżu iego RejZwierc 259v, 256v; SkarJedn 389 marg.

»srogi wąż a książę świata tego« (1): ábj ten ſrogi wąż á to kſiążę ſwiátá tego miał mieć moc nád duſzą álbo nád ciáłem twoim RejAp 22v.

»wodz i książę« (1): Wódz y Kśiążę wáſze Dyabeł/ podrzucón ieſt z wámi poſpołu OrzQuin L4v.

W przen (2): opuſzcżoná byłá iego páni ſioſtrá/ to ieſt duſzá/ á przethoż kſiążę/ to iaſth/ dyabeł ogárnął ią HistRzym 40, 40.
F. Zły duch, diabeł, jako podwładny króla-szatana (7):

książę czyje [w tym: G sb (2), pron poss (1)] (3): Bo ſie go wnet lęknie on okrutny Herod á on ſrogi krol/ Cżárt/ krol ſwiátá tego y ze wſzytkimi kſiążęty ſwemi RejPos 20. Cf »książęta świata tego«.

Wyrażenia: »piekielne książęta« = strożowie otchłani, do ktorej zstąpił Chrystus, aby wybawić patriarchów, królów i proroków Starego Testamentu; tu: diabli [szyk 2 : 1] (3): iáko o thym Dawid powiedał/ iáko mieli Anyeli wołáć ná kſiążętá piekielne/ áby otworzyli brony ſwoie/ ábowiem thám chce wnidź Krol chwały. (marg) w Psalmie XXIII. (‒) [w rzeczywistości psalm ułożony zapewne w związku z wniesieniem Arki Przymierza na górę Syjon: Attolite portas, principes, vestras Ps 23/9] RejPos 29; (did) Iezus [...] tłukąc do piekłá. (–) Ehey/ piekielne kśiążętá Otwierayćie ſwoie wrotá. [...] (did) Luciper. (‒) Bá wyirzy Cerberze bráćie MWilkHist D4v, E2.

»książęta świata tego« [szyk zmienny] (2): WróbŻołt pp6v; Oſądzony też y związány wſzytki kſiążętá ſwiátá tego RejPos [136]v.

Szereg: »książęta (tego świata) to jest diabli« (2): WróbŻołt pp6v; bijąc kijem we drzwi kośćielne po trzykroć [...] wołáiąc. Otworzćie drzwi kxiążętá/ to ieſt/ Dijabli/ iáko wáſz piſarz Durándus wykłáda KrowObr 100v.
2. Przełożony, zarządca, zwierzchnik (256): Mądrość vmacnia więcey mądrego/ niżli dźieſięć możnych kſiążąt [prae decem potentibus] ktorym ieſt porucżone miáſtho. BibRadz Eccle 7/20; Przełożone nád Tribus zwáli Tribunáty/ á nád Kuryą zwáli Kuryárij [...] á kſiążętá ich Dekuryones. BielKron 99; Ezechiaſz krol zebrał wſzytki kſiążętá z miáſtá [principes civitatis] BudBib 2.Par 29/20.

książę czyje [= panujące nad czym] [w tym: G sb (2), pron poss (1)] (3): Papież [obległ] Mirándule miáſtho[...] bo Kſiążętá Mirándule/ ktorzy ſą pod Mańſtwem Papieſkim/ ná then cżás przyſtáli do Fráncuſkiego Krolá BielKron 235v, 99. Cf »książę domu«.

książę z kogo [= przełożony na kim] (1): Zacheus był kſiążę z iawnych grzéſſników [princeps erat publicanorum Vulg Luc 19/2] wielmi bogaty. OpecŻyw 62.

książę w czym [= zarządzający czym] (2): Iozef był xyążęcyem we wſſytkyey zyemi Eipſkiey HistJóz C2, D4v.

W połączeniu szeregowym (1): ktory [Bóg] mię vtzynił oycem Fáraonowym y panem wſſytkyey źiemye iego y xyążęćiem we wſſytkiey ziemy Eipſkiey HistJóz D4v.

Zwrot: »przełożyć książę [komu]« (1): Poſtáwiwſzy Romulus miaſto Rzym [...] radził iákoby Rzecżpoſpolitą w mieſcie [...] dobrze poſtánowili [...] rozdzyelili ná trzy cżęśći poſpolity lud/ káżdey ſtronie z oſobná przełożyli kſiążę ſwoie BielKron 99.
Wyrażenia: »książę domu« = komendant twierdzy (1): przykazałem [...] Hánaniaſſowi Kxiążęćiu domu z Ieruſálem [Hananiae principi domus de Ierusalem] [...] y rzekłem im: Nie otwierayćie bron Ierozolimſkich Leop 2.Esdr 7/2.

»świeckie książę« = tu: Piłat, zarządca prowincji (1): to wſſytko żydowie dzialali/ aby ſwietſkie kſiążę przeciw iemu [Chrystusowi] pobudzili OpecŻyw 119v.

Szeregi: »książę abo przednieyszy« (1): Zácheuſz: ktory był Arcycelnikiem [princeps erat publicanorum] (marg) Kśiążęćiem, ábo przednieyſzym miedzy Celnikámi. (–)/ á ktemu bogátym WujNT Luc 19/2.

»książę a (to jest) przełożony« (2): WróbŻołt nn7; ktory ieſt więtſzy miedzy wami/ niechái będźie iako młodſzy/ i ktory przodek trzymá [praecessor] (marg) wódz abo kśiążę a przełożony (‒) iako ten ktory poſługuie MurzNT Luc 22/26.

A. Dostojnik, przełożony grupy religijnej, zwykle w biblijnych czasach (223):
a. W Starym Testamencie: arcykapłan; także kapłan; zwierzchnik synagogi (142): OpecŻyw 3, 44v [2 r.], 45, 75; OpecŻywSandR nlb 3v; W tym też koſciele ſą kxiążęta z pokolenia Iuda ktorzy ſą wodze [Principes Iuda duces eorum] WróbŻołt 67/28; LubPs F4, aa3v; Leop Matth 9/18, 24; A ſynowie Dawidowi byli Kſiążęty [sacerdotes (marg) principes (–)]. BibRadz 2.Reg 8/18, Ioann 7/26; Goski A15; RejPos 251, 256v; BudNT Ioann 12/42; MWilkHist D4; WujNT Matth 9/18, 23, Ioann 7/26, 48, 12/42, s. 435.

książę czyje [= przewadzący komu, rozporządzający czym] [w tym: G sb i pron (12), pron poss (6)] (18): OpecŻyw 124v [2 r.], 108, 167v; WróbŻołt 67/28 [2 r.]; RejPs 99; A kxiążętá Lewitow [principes levitarum]/ Háſebia/ Serobia/ y Iozue [...] y bráćia ich [...] áby chwalili y wyznawáli podług przykazánia Dawidá mężá Bożego Leop 2.Esdr 12/24; Aaron y Kſiążętá wſzego zgromádzenia [omnes Praelati (marg) principes (—) in synagoga] zeſli ſie do niego BibRadz Ex 34/31; RejPos 111; MWilkHist 14, I4v; WujNT Act 4/8, 13/27, 14/5. Cf »książę bożnice«, »książę kościoła«, »książę lewitskie«.

książę miedzy kim (1): NYkodem [...] był cżłowiek zacny y náucżony/ á był kſiążęciem miedzy żydy. RejPos 152.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (1): vpominał kſiążętá Ierozolimſkie z Aggeuſem/ áby opráwiáli dom Boży. BielKron 93v [cf do Zorobábelá [...] kśiążęćiá Iudzkiógo/ y do Iezuſá [...] kápłaná wielkiégo/ mówiąc [...] dóm ten puſty WujBib Agg 1/1].

W połączeniach szeregowych (12): OpecŻyw 69, 70v, 106v; Piłat zezwawſſy kziążętá kápłáńſkie/ y vrzędniki/ y lud [convocatis principibus sacerdotum et magistratibus et plebe]/ rzekł do nich Leop Luc 23/13, Lue 22/66, 23/4; BibRadz Mar 14/43, 53; A oni Miſtrzowie/ á oni zakonnicy/ á ony kſiążętá kápłáńſkie dáleko chodzili od niego/ thylko dziwuiąc ſie iemu RejPos 209v, 195, 251; niebeło wſzyſtkim iáwno iáky Decret byli Xiążęta kápłáńſkie/ Phárizeuſzowie/ Scribowie/ y ucżeny w zakonie/ vcżynili? BiałKaz C4v.

Wyrażenia: »książę bożnice, domu bożego« = przełożony synagogi (1 : 1): z kápłanow [...] ſyn Achitob Kxiążę domu Bożego [princeps domus Dei]/ y bráćia [...] ktorzy robili robotę kośćielną Leop 2.Esdr 11/11; odpowiedźiawſzy kſiążę Bożnice [archisynagogus] gniewáiąc ſie ze Iezus w Sábbát vzdrawiał/ rzekł do zgromádzenia BibRadz Luc 13/14.

»książę ku chwaleniu i wyznawaniu na modlitwie« = intonujący podczas modłow pieśń dziękczynną (1): ſyn Asáff/ Kxiążę ku chwaleniu/ y wyznawániu ná modlitwie [princeps ad laudandum et ad confitendum in oratione;przednieyſzy ku chwaleniu/ y ku wyznawániu ná modlitwie WujBib] Leop 2.Esdr 11/17.

»książę faryzejskie (a. faryzajskie), [knieżę licemiernicze] (3): gdy on [Jezus] przyſzedł do domu kſiążęćiá niektorego Fáryzeyſkiego [cuiusdam principum (marg) principis (‒) Pharisaeorum] w Sábbáth BibRadz Luc 14/1; RejPos 224v; BudNT Luc 14/1; [Gdyż wszel[!] Iezus do domu nie ktorego knieżęcia Licemiernicżego w sobotę SandMalEwan O5, O6].

»książę kościoła, kościelne« = przełożony synagogi (1 : 1): kſiążę koſciołá iego/ páda przed nogámi iego/proſząc go ná wſpomożenie ſwoie [...] A on vbogi kápłan [...] iuż nie tákiey wiáry był RejPos 256v, 255.

»książę lewitskie« = przełożony nad lewitami, pełniącymi funkcje liturgiczne (1): Sábátái/ y Iozábed/ nád wſſyſthkiemi ſpráwámi ktbore były zewnątrz w domu Bożym/ od kxiążąt Lewitſkich [a principibus levitarum] Leop 2.Esdr 11/16.

»książę Zakonu Starego (a. żydowskiego), zakonne« (2 : 1): ſłyſzymy o tym przełożonym á zacnym kápłanie zakonu żydowſkiego (marg) Kſiążę zakonu ſtárego w zakonie małżeńſkim było. (‒) RejPos 256, 224, 256.

»książę żydowskie« (18): Nikodemus ktory byl przyſſedl ku milému Iezuſowi/ ktory téż był ieden z kſiążąt żydowſkich OpecŻyw 76, 3v, 5v, 69, 75v, 77 (9); [Aleksander] do biſkupa przyſtąpił pokłonił ſie iemu [...] Y ſpytał go ieden cżemu by takową pocżeſznoſć kxiążęciu żydowſkiemu cżynił BielŻyw 156; WróbŻołt L5v; liſty poſlał do Biskupá Zydowskiego imieniem Iadela [...] Słyſząc to Alexander rozgniewał ſie bárzo na Kxiążę Zydowskie [contra principem Iudaeorum] HistAl B7v, C2v; RejPos 40, 151, 152; CzechRozm 235v; Był człowiek z Pháryzeuſzow imieniem Nikodem/ Kśiążę Zydowſkie [princeps Iudaeorum]. WujNT Ioann 3/1.

Zestawienie: »książę (a. [knieżę]) kapłańskie (nawyższe)« = urzędujący lub były arcykapłan, także przedstawiciel jednej z 24 klas kapłańskich (60): OpecŻyw 3, 3v, 4, 4v, 70v [2 r.] (12); OpecŻywList C2; OpecŻywSandR nlb 3v; BielŻyw 155 [2 r.]; iáko ná on tzás Piotr ſwięty/ Biſkupowi y Kxiążęćiu Kápłáńſkiemu nawyſſſzemu odpowiedział KrowObr B4; Tho kxiążęta kápłánſcy [principes sacerdotum]/ y bráćia ich zá dni Iozue. Leop 2.Esdr 12/7, 2.Par 36/14, Luc 22/66, 23/4, 10, 13 (7); A Piotr zá nim ſzedł z daleká/ áż w dwor kſiążęćiá kapłáńſkiego [in atrium summi sacerdotis] BibRadz Mar 14/54, Matth 21/45, Mar 11/18, 14/43, 47, 53 (13); BielKron 95, 124v; RejPos 12v, 22, 23v, 35, 41 (16); BiałKaz C4v; MWilkHist Dv; Αρχιερει̃ς z Greckiego właśnie Arcykápłani: ktore Láćińſki tłumácz czáſem kśiążęty kápłáńſkimi/ czáſem biſkupámi/ á czáſem nawyżſzymi kápłany zowie. WujNT 8, Matth 26/51; KlonWor 28; [Był cżlowiek z licemiernikow Nykodem iymieniem knieżę kaplanskie. SandMalEwan H2].
Szeregi: »biskup (więtszy, żydowski) i (a) książę (kapłańskie, żydowskie)« [szyk 6 : 1] (7): OpecŻyw 4, 98v, 118v, 124, 167v; KrowObr B4; Ktorego Biſkupi więtſzy Y Kśiążętá náſzy ſtárſzy [...] w Piątek vkrzyżowáli. MWilkHist I4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»książęta kapłańscy i doktorowie (a. nauczone)« [szyk 3 : 1] (4): Leop Luc 23/10; Doktorowie y Kſiążętá kápłáńſkie [scribae et principes sacerdotum]/ ſzukáli iákoby go zatráćili BibRadz Mar 11/18, Luc 22/2; RejPos 35. [Ponadto w połączeniach szeregowyeh 3 r.].

»(nawyższy) kapłan i (a) książę (kapłańskie a. zakonu żydowskiego)« = pontifex et princeps sacerdotum PolAnt [szyk 4 : 1] (5): BielŻyw 156; BibRadz Act 5/24; RejPos 111, 256; iáko go wydáli nawyżſzy Kápłani y Kſiążętá náſzy MWilkHist [I4].

»książęta (kapłańskie a. żydowskie), (i, a) licemiernicy (a. faryzeuszowie); książęta z licemierniki« [szyk 7 : 8] (14; 1): miloſciwy pán Iezus przeciw kſiążętom ij licemiernikom ſrogo kázál OpecŻyw 57, 70v, 75v, 76, 77, 82v, 83, 163v; OpecŻywSandR nlb 3v; WróbŻołt L5v; Leop ZZ; BibRadz Matth 21/45; RejPos 12v, 250v; poſłáli kśiążętá (marg) Arcykápłani. (‒) y Pháryzeuſzowie [principes et pharisaei] ſługi/ áby go poimáli. WujNT Ioann 7/32. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»książęta (kapłańskie) abo (i) mistrzowie (licemienikow)« (2): a záſcie ſlyſſeli aby ktory z kſiążąt abo z miſtrzow weń vwierzyli OpecŻyw 76; OpecŻywList C2.

»książęta (kapłańskie) i (a) przełożeni (kościelni)« = principes sacerdotum et magistratus PolAnt (3): RejPs 99; BibRadz Luc 22/4; MArek [...] piſze/ iż cżłowiek zacny s Kſiążąt á s przełożonych koſcielnych/ przyſzedł do Páná RejPos 254. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę (kapłańskie a. ludu) i starszy (izraelscy)« = princeps (sacerdotum) et seniores a. maiores natu Vulg, PolAnt [szyk 3 : 1] (4): Leop Act 22/5; przyſzedſzy do Kſiążąt kápłańſkich y do ſtárſzych/ powiedźieli BibRadz Act 23/14; wiedźion do Piłatá/ fáłſzywie nań ſkárżyli/ Stárſzy, y Kśiążętá. ArtKanc D12v; WujNT Act 4/8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»wodz i książę« (1): nad tobą [Jezu] motz maią/ a náwięcéy ci ktorzy ſą wodze ij kſiążętá żydowſkich ludzi. OpecŻyw 108.

b. Kapłan egipski (9): w Eipcye na granicach Eliopoleod było nyektore xiąże radny pan Faraonow/ a ten miał dziewkę barzo cudną [...] imyenyem Aſenech [cf Aseneth filiam Putiphare sacerdotis Heliopoleos Gen 41/45] HistJóz B3, B3, B3v [3 r.], B4 [2 r.], B4v.

W połączeniu z imieniem (1): národzyliſye Iozefowi dwa ſynowie [...] ktore vrodzyła mu Aſenech dzyewka Futyfaruſa xyążęcya HistJóz C.

c. O apostołach piastujących w Kościele powierzoną przez Chrystusa władzę nauczania, rządzenia i uświęcania [w tym o św. Piotrze (57)] (72): Ieſli Chryſtus chćiał áby co ſpolnego z Piotrem inne kśiążętá mieli: nigdy im tego nie dał/ iedno przez Piotrá SkarKaz 606b.

książę czyje [= przewodzący komu] (9): OpecŻyw 40; nabłogoſláwyeńſſy Pyotr kſyążę ápoſtolſkyego rządu yuż był náuczył ludźye KromRozm III N7v; Theophyláktus [...] mowi/ wykłádáiąc te Páńſkie ſłowa: Iż ćię [Piotra] nam zá kśiążę innych vczniow moich/ potwierdzayże drugich. WujNT 289. Cf »książęta wszytkiego świata«; Zestawienie.

książę miedzy kim [= przewodzący komu\ (1): ſam Piotr/ iáko głowá y kśiążę miedzy nimi/ czynił więtſze cudá WujNT 416.

W połączeniu z imieniem (1): Papieſz [...] ieſt iáwnym Báłwochwálcą/ ktory tu oto przyſięga [...] w imię Piotrá Kxiązęćiá niewiem iákiego KrowObr 41v.

Wyrażenia: »apostolskie książę« (1): Prudencius/w Rzymie powiáda/ iuż dwá kroluią Apoſtolſkie kśiążętá/ ieden náucżyćiel pogáńſtwá/ á drugi [...] ktory zwierzone ſobie bramy wiecżnośći zámyka. (marg) In natali Petri et Pauli ſermo. (‒) SkarJedn 93.

»książę nad pierwszymi« = św. Piotr jako głowa apostołów (3): SkarJedn 71, D5; nacżelnieyſzego miedzy Apoſtoly/ y wielkośćią wiáry y zaſługą cnoty nawiętſzego/ kśiążę nád pierwſzymi Piotrá do Rzymu [...] poſłáć racżył SkarŻyw 361.

»książęta wszytkiego świata« (1): S tego ſie naucż poglądaiątz na kſiążęta wſſytkiégo ſwiata/ milowatz vboſtwa/ gdyż oni [apostołowie] będątz tako ſwięci/ wielmożnij/ dlá miloſci milégo Iezuſa vboſtwo dobrowolné weſolo [...] cirpieli OpecŻyw 59v.

Zestawienie: »książę apostalskie (najwyższe), apostołow« = o św. Piotrze [szyk 38 : 5] (37 : 6): BielKron 139v; RejPos 13v; O ktorych Kśiążę Apoſtolſkie ták nápiſáło KuczbKat 20, 85, 385; Cyryllus tymże ſpoſobem Hierozolimſki/ Piotrá S: kśiążęćiem Apoſtolſkim naywyżſzym zowie. SkarJedn 70, 68, 69, 246, D4v; SkarŻyw 279, 337, 347; WujNT 180, 390.~

W połączeniu z imieniem [imię + książę (20), książę + imię (3)] (23): KromRozm III N8, Qv; KrowObr 18, 30v, 41; KuczbKat 240, 245, 420; WujJud 27, 117v; SkarJedn 93, 118, 119, 273; Wtory [szturm, to jest prześladowanie] zá Neroná/ w ktorym kśiązę Apoſtolſkie Piotr/ y doktor národow Páweł S. żywot polożyli SkarŻyw [407], 520, 595, 596 żp; WujNT 124, 390, 430, 511.

W połączeniach szeregowych (2): Tako ſkońcżył/y [...] vwielbił Bogá Piotr wielki/ Kśiążę Apoſtolſkie/ Wrotny niebieſki/ Opoká kośćielna/ Zátrzymánie wiáry/ Fundownik Kośćiołá Rzymſkiego. SkarŻyw 601, 172, 279.

W porównaniu (1): liſt wyznánia náſzego ktory wáſze oycowſkie błogoſłáwieńſtwo [papież Agaton] do Ceſarzá poſłáło/ ták iáko od kśiążęćiá Apoſtolſkiego cżytáliſmy. SkarJedn 119.

Szeregi: »głowa i książę apostołow« (1): Dármo ſtąd chcą dowieść odſzczepieńcy/ że Piotr nie był głową y kśiążęćiem Apoſtołow WujNT 428.

»książę apostolskie i najwyższy kościelny kaznodzieja« (1): Cyryllus [...] tym go tytułem opiſuie. Piotr kśiążę Apoſtolſkie y naywyżſzy kośćielny kaznodzieiá. SkarJedn 70.

»pasterz owiec, książę apostolskie« (1): Antiphoná. TYś ieſt páſterzem owiec/ Kśiążęćiem Apoſtolſkim LatHar 431. ~

Szeregi: »książę to jest apostoł« (1): ktho go prowádził obácż/ ony zacne kſiążętá/ á owſzem zacnieyſzy niż wſzyſcy krolowie ziemſcy/ to ieſt ſwięći Apoſtołowie iego. RejPos 2.

»książę i głowa (apostolska a. apostołow)« [szyk 4 : 2] (6): Cyryllus Alexándryiſki głową Apoſtolſką y kśiążęćiem Piotrá S. zowie. SkarJedn D4v, 69 [2 r.]; SkarŻyw 93; WujNT 67, 416.

»przedniejszy a książę« (1): ſłyſzyſz/ iż Apoſtołowie/ ktorzy iuż byli iáko przednieiſzy á iáko kſiążętá w zebrániu onym/ niechcieli ſie nic báwić żadnemi ſpráwámi ſwiáthá tego RejPos 23.

»książę abo przełożony apostołow« (1): A Chryſoſtom S. Był/ práwi/ Piotr kśiążęćiem ábo przełożonym innych Apoſtołow WujNT 652.

α. W odpowiednio komentowanych fragmentach Starego Testamentu (9): ktorzy kxiążęta ſtanęły w poſrzodku koſcioła nowego pana boga martwienim ciała chwalącego. WróbŻołt X2, 67/26.

książę czyje [= podległe komu] (4): LubPs P5v marg; Ezáiaſz piſze [Is 32/1–2] o kroleſtwie Páná Kryſtuſowym: Iż oto ten Krol ktory w ſpráwiedliwośći krolowáć będzye/ á kſiążętá iego w rozſądku będą przełożeni RejPos 312v, 312v, 313v.

książę nad czym (1): Apoſtołowie iego. O ktorich z dawná Dawid s. [Ps 44/17] powiedział: Iż poſtánowiſz ie miły Pánie Kſiążęty nádewſzytką ziemią. RejPos 2.

Szereg: »książęta to jest apostołowie« (3): WróbŻołt X2, X2v; Nápominánye ábychmy otworzyli ſkárby ſercá ſwego Pánu ſwemu [...] widząc zacność kſiążąt iego/ to ieſt Apoſtołow s. LubPs P5v marg.
B. W szesnastowiecznych polemikach religijnych [w tym: o papieżu i biskupach rzymskokatolickich (19); o przywódcach innowierców (2)] (21):

książę czyje [= przewodzące komu, zarządzające czym] [G sb i pron (4)] (4): Tu ſię wypiſuią obłudni y nieprzyiaćiele wiáry [...] Naprzod ſą waśniwi/ pyſzni/ á zwłaſzcżá kſiążę ich dźiſieyſzy Anthykriſt BibRadz II 138b marg; [apostołowie] kłádzienim rąk dziedzice ſobie y potomki [...] cżynili [...] ábychmj zá nie mieli ſiny poſtáwione zá Kśiążętá ſwiatá wſzytkiego. SkarJedn 31; NiemObr 157. Cf »książę Kościoła«.

W połączeniach szeregowych (6): KromRozm III P5; Papież Sędzia nieſpokoynych/ Kśiążę/ Doktor y głowá prawowierney náuki. SkarJedn d8, 107; á coſz Ceſarzowi do tego? [...] iſz gdy ſię cżyni kſiązęćiem/ Biſkupem/ y ſtárſzym nád rozſądkámi kośćielnymi SkarŻyw 394, 394; Papieżá Rzymſkiego [...] twierdźimy być [...] nie tylko heretykiem/ ále árcyheretykiem/ to ieſt głową/ pánem Kśiążęćiem y Krolem wſzytkich heretykow. CzechEp 344.

Wyrażenia: obelż. »książę babilońskie« = papież (1): choćia ſię to Kśiążę Babilońſkie burzy/ y ná moc zdobywa/ vpáść mu przedśię NiemObr 65.

»książę kościelne, w Kościele, Kościoła« [szyk 2 : 1] (1 : 1 : 1): KromRozm III O3; wiele dziś znaydzieſz tákich Apoſtołow/ á gdzie ſą tákie kſiążętá w Koſciele s. ktorzyby ſie więcey ſtáráli o tę winnicę Páná ſwoiego RejPos 23v; SkarJedn 91.

Zestawienie: »książę kapłańskie (papieskie)« (4): wſzyſtkim kxiążętom Kápłáńſkim/ Papieſkim odpowiedam/ Iż muſiemy Bogá być więcey poſluſzni/ á niſſli ludzi KrowObr B4; A thu ſie vcżcie á vpominaycie nędzne kſiążętá kápłáńſkie RejPos 255v, 284v.

~ W połączeniu szeregowym (1): zowie/ ten Ian Iákobitow Pátryárchá/ Biſkupá Rzymſkiego/ doſkonáłośćią kápłáńſtwá/ y wſzytkich kośćiołow Apoſtolſkich páſterzem/ kśiążęćiem kápłáńſkim/ y wſzytkich pielgrzymuiących wodzem SkarJedn 307.

Szereg: »książę kapłańskie albo naprzedniejszy kapłan« (1): Biſkupi ná Koncylium Kártaginſkim przedtym ná piſáli [...] Aby Biſkup pierwſzego ſtholcá/ nieśmiał ſię zwáć Kxiążęćiem Kápłáńſkim/ álbo naprzednieiſzym Kápłanem KrowObr 17. ~
Szeregi: »pan i książę« (1): Papieżowie Rzymſcy [...] ná táką moc [...] zdobywáli ſię/ opiſuiąc ſię być pány/ y Kśiążęty wſzytkiego świátá NiemObr 157.

»książę a przełożony« (1): kſiążętá á przełożeni Páná tego [...] niemieliby być ſędźmi ſwiátá tego/ wedle ſpraw á poſtępkow/ ták iáko widamy/ iego RejPos 313.

α. W odpowiednio komentowanym fragmencie Starego Testamentu (2): I wylała ſie niezgoda na kxiązęta [super principes]/ y przepuſcił na nie iż błądzili [...] (koment) Na kxiążęta, czuſz kacerskie. WróbŻołt 106/40.
3. Syn władcy (84): MiechGlab 14; Kſiężná Lotáryńſka z ſynem kſiążęćiem. BielKron 331v; Kſiążętá go/ brácia prowádzili/ Károlus Krol/ y mátká z nim ſie wypráwili. StryjWjaz A4v; StryjKron 81.

W połączeniu z imieniem [książę + imię (6), imię + książę (6)] (12): Zá thymi ſynowie Krolewſcy/ Kſiążę Rudolph y Kſiążę Erneft. BielKron 328v, 321v marg, 323 marg, 323v marg, 324v marg, 359 (8); ćiągnęli też znim [Olgierdem] Czterzey Synowcy Koriatowicy Xiążętá/ Alexander/ Konſtanti/ Iurgi/ y Fiedor Synowie Koriatowi Xiążęćiá Nowogrodzkiego StryjKron 416; SarnStat 9, 889, 1207.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [książę + przymiotnik (1), przymiotnik + książę (1)] (2): przećiw ktoremu ſyn krolá Fráncuſkiego Aureliáńſkie kſiążę wyiechał y cżekał v miáſtá s. Sebeſtyaná. Delfin záſię drugi ſyn ná gránice BielKron 191 v; StryjKron 165.

W formule grzecznościowej (1): dom wáſzey Kś.M.[...] okrom I.M. Kśiężny Kátárzyny corki waſzey Kś.M y ſyná też ſtárſzego I. M. Ks. Iánuſzá/ do iednośći kośćiołá S. [...] przywroćić [...] racżył. SkarJedn A6.

Wyrażenia: »delfińskie książę« = delfin, następca tronu francuskiego (1): Krol theż Fráncuſki w gonitwie domowey zábit [...] Krolowa rzecż poſpolithą ſpráwuie/ áż dorośćie ſyn młody Delfinſkie Kſiążę. BielKron 239.

»książę wtore« (1): Roſtow [...] thá Kráiná byłá pierwey ſynow wielkiego Kniáżá/ ktory ſie Wtory vrodźił [...] Iárosław miáſto [...] też było Kſiążąt wtorych iáko y Roſtow BielKron 433.

Szereg: »książę i (abo) krolewic (a. syn krolewski)« = princeps et filius regis Vulg, PolAnt [szyk 3 : 2] (5) : Leop Soph 1/8; Krolowie dálecy [...] chćieli niektorzy zá ſwe ſyny ią [corkę Antiocha] ślubić [...] A gdyż iuż wiele Kſiążąt y Krolewicow kazał [Antioch] pośćináć. HistRzym 9; gdy by iáki zacny krolewic/ ábo iákie zacne kſiążę/ prze wyſtępek twoy [...] przyſzedł o gárdło RejPos 106v; SkarŻyw 573; BudBib Soph 1/8.
A. O Chrystusie jako Synu Bożym (59): Coż to Kſiążę vcżyniło? [...] vcżynił nas krolmi y kápłany wdzięcżnemi Bogu Oycu ſwemu. RejAp 8, 8 [3 r.]; RejPos 16v, 36, 36v.

książę czyje [= panujące nαd kim] [w tym: G sb i pron (6), pron poss (4), ai poss (1)] (11): ze ycſteſmy ludem naſzego kxiązęcia pana Ieſu Chriſtuſfa SeklKat T4v; Leop Is 49 arg; RejPos 109v [2 r.], 227v; WujNT 867. Cf »książę anjelskie«, »książę krolow świata«.

książę nad kim (1): WujNT Apoc 1/5 cf »książę nad krolmi«.

W połączeniach szeregowych (4): RejAp 6; RejPos 106v; nielzá ták [...] rozumieć żeby on [Elohim] był ániołem ſtworzonym/ ále iż był Kśiążęćiem ánielſkim/ ſynem Bożym ſłowem Bogiem. CzechRozm 50v; WujNT Apoc 1/5.

Fraza: »książę żywota (a. pokoju) kroluje« [szyk zmienny] (4): RejPos 17, 109v [2 r.]; Smierć á Zywot to oboie/ mieli ſą dźiwne boie/ á Kśiążę żywotá/ żywiąc kroluie. ArtKanc F13v.
Wyrażenia: »książę anjelskie« (1): CzechRozm 50v. Cf W połączeniach szeregowych.

»książę (wszytkich) krolow świata (a. ziemie), nad krolmi ziemie« (4 : 1): Słuchayże dáley iáko go tu [Apoc 1/5] Apoſtoł opowiáda być kſiążęciem krolow wſzytkich ſwiátá wſzytkiego. RejAp 8, 6, 8; od Ieſuſá Chriſtuſá ktory ieſt wierny świádek/ pierworodny z vmárłych/ y kśiążę nád krolmi źiemie [princeps regum terrae] WujNT Apoc 1/5. Cf »wierny świadek a książę krolow świata«.

»książę niebieskie« (1): yſz chczyal [Krystus] ukazacz yſz on yeſt krol nad krolmy a kſyązączyem nyebyeſkym PatKaz III 108v.

»książę (wszytkich) pasterzow« (3): RejPos 227v, 301v; PASTERZ wielki Chriſtus [...] Y Páſterz dobry [...] Y Kśiążę Páſterzow. 1 Piotr 5.4. [cf A gdy ſię okaże on Arcypáſterz WujNT 1.Petr 5/4] WujNT Aaaaaa3v.

»święte książę« (4): iáko ſam to ſwięte Kſiążę o they nieznoſney miłośći przećiwko temu nędznemu á nikcżemnemu narodowi náſzemu powiedáć racży RejAp 8; RejPos 17, 19. Cf »święte książę a książę żywota«.

»książę zbawienia« (2): godźiło ſię áby ten [...]przez ktorego ſą wſzytki rzecży/ wiele ſynow do chwały przywodząc/ kſiążę zbáwienia ich [auctorem salutis eorum; ſprawcę zbáwienia ich WujNT] przez męki poświęćił. BibRadz Hebr 2/10. Cf »nawyższy kapłan i książę zbawienia«.

»książę żywota (wiecznego)« (3): też y w drugim pieniu [Kościół] powieda/ iż śmierć á żywot [...] mieli ſrogą bitwę s ſobą/ á wſzákoż kſiążę żywothá/ ácż był ná cżás śmiercią zwycieżon [!]/ dziś wiecżnie kroluie żywy. RejPos 109v; ArtKanc F13v. Cf »święte książę a książę żywota«.

Zestawienie: »książę pokoju« = określenie wzięte z proroctwa Izajasza, cf znacz. 3. A. a. (8): okazał ſie być práwym Kſiążęciem pokoiu/ gdyż nam z oney wielkiey burdy á z onego wielkiego gniewu v Bogá Oyczá ſwego zyednał wiecżny pokoy RejPos 33v, 17 [2 r.], 34v.

~ W połączeniach szeregowych [w tym: w modlitwach (3)] (5): wyſluchaj panie iezu kriſte modlithwę moię/ boiarcza moczny/ Kxiążę pokoiu/ Krolu moczny/ Czeſarzu nawyſſzy wſzytkiego niebieſkiego zaſtępu TarDuch D2; RejPos 17, 334v; Witay Panie Iezu Chryſte/ iáſnośći Oycowſka/ Kśiążę pokoiu/ vliczko niebieſka/ chlebie żywy/ Synu pánieńſki/ naczynie boſtwá. LatHar 221, 553. ~

Szeregi: »głowa i książę« (1): przećiwko iednemu ſynowi naświętſzey Pánny/ ktory ieſt głową y kśiążęćiem innych. WujNT 867.

»książę a hetman« (1): ábychmy [...] z nim iáko s kſiążęciem ſwym á z Hetmánem ſwoim/ gdyż nas bráćiſzki ſwemi zowie/ żywo á wiecżnie krolowáli. RejPos 109v.

»nawyższy kapłan i książę zbawienia« (1): poświęcenie/ ktorym był poświęcon nawyżſzy kapłan náſz y kſiążę zbáwienia náſzego Kryſtus BibRadz II 120d marg.

»krol (nad krolmi, święty) a książę (niebieskie a. święte)« [szyk 2 : 1] (3): PatKaz III 108v; iákoſz ſie tedy nie maſz [...] rozrádowáć s tego krolá a s tego kſiążęciá/ ktoryć tu przyſzedł ná to tákie wybáwienie twoie RejPos 19, 19.

»święte książę a książę żywota« (1): gdyż to ſwięte kſiążę náſze/ á kſiążę tego żywotá wiecżnego thák zwyciężywſzy śmierć kroluie żywe RejPos 109v.

»książę i odkupiciel (a. zbawiciel)« (2): Tego Kſiążęćiá y zbáwićielá [principem et salvatorem] wywyżſzył Bog práwicą ſwoią WujNT Act 5/31; tegoć Bog kśiążęćiem y odkupićielem [principem et redemptorem] poſłał WujNT Act 7/35.

»wierny świadek a książę krolow świata« (1): wſpomina Ian ſwięty [...] gdzie go zowie być wiernym ſwiádkiem á Kſiążęciem krolow ſwiátá wſzytkiego RejAp 7v.

W przen (1): ma iſć do źiemie dalekiej/ to ieſt/ dáleko iſć od ſwiátá [...] w cżyſtośći [...] żywiąc: á ſlużyć kſiążęćiu/ to ieſt Kryſtowi HistRzym 117.
a. W mesjańskich tekstach Starego Testamentu (15): Nie będzye odięto [...] Sceptrum krolewſkie z Iudy/ á Kſiążę z biodr iego [Non auferetur sceptrum de Iuda et dux de femore eius; ſceptr od Iudy/ áni WODZ/ z biódr iego WujBib Gen 49/10]/ áż przydzye ten ktory ma poſłan być BielKron 18v.

książę wpośrzod kogo (1): Ia Pan będę ich Bogiem/ á ſługá moy Dawid (bácż iż tu Meſyaſzá Dawidem názywa/ przeto iż ſie z Dawidá národźić miał) będźie Kſiążęćiem wpośrzod nich. CzechRozm 177v.

Zestawienia: »książę pokoju« (12): pomniąc ná ony ſłowá Izáiaſzá Proroká [Is 9/6] ktory im o nim powiedał/ iż tho miáło być kſiążę pokoiu RejPos 36, 17, 68.

~ W połączeniach szeregowych (9): málucżki národził ſie nam á ſynacżek dan ieſt nam [...] y názwano będzie imię iego/ Dziwny/ Rádny/ Bog/ Mocny/ Oćiec przyſſlego wieku/ Kxiążę pokoiu [princeps pacis]. Leop Is 9/6; RejPos 15, 16, 17, 33v, 293; BudBib Is 9/6; CzechRozm 142, 179. ~

»książę wieku przyszłego« (1): Iáko go y Ezáiaſz pięknie wymálował/ Iáko tho miał być Bog mocny á Kſiążę wieku przyſzłego RejAp 85v.

4. Możnowładca, możny, magnat, legitymujący się tytułem książęcym nabytym lub odziedziczonym (198): MiechGlab 4; Tego to Herbu Kſiążętá/ Dzierżą ſie Słuckie Paniętá GliczKsiąż Av, Av; RejZwierz 90v; BibRadz Luc 18/18; BibRadzBaz ktv; BielKron 459v; Prot Av; ktorego [miasta Tyru] kupcy (ſą) kſiążętá [principes] BudBib Is 23/8; BudNT Luc 18/18; StryjKron 487; CzechEp 108; KochEpit A2v; ReszHoz 120; w małżeńſtwo wſtąpiłá. Z Kxiążęćiem ktory teraz nawyżſzym Hetmánem/ Woiewodą Wileńſkim ieſt przeważnym Pánem. Y Rádą naprzednieyſzą Kxięſtwá Litewſkiego/ Głową/ ozdobą/ domu Rádźiwiłowſkiego. KołakCath Bv, B, Bv, B2, C2, C2v; WujNT Luc 18/18; WysKaz 2 [2 r.], 40 [3 r.], 41, 42, 45 (9); SarnStat 115, 1062, 1063, 1192 [2 r.]; SapEpit A3 [2 r.].

książę czyje [z G sb i pron (3)] (3): BudBib Ier 51/57; Acz podobno nie byli [mędrcy, trzej królowie] ták wielkimi krolmi [...] ále przynamniey możnemi ludzmi [...] iácy byli oni śiedm Mędrcowie/ v krolá Perſkiego Aſſweruſá: ktore piſmo zowie kśiążęty Perſow/ y Medow. WujNT 8. Cf »książę ziemie«.

książę na czym [= posiadający określone dobra ziemskie] [w tym: z imieniem własnym (16)] (17): RejZwierz 91v; BudBib B; BudBibKaw A2, A2v; PaprPan H4; SkarJedn ktv; SkarŻyw kt, A2v; dźiś záś Nieſwież w Dom Rádźiwiłow [...] przyſzedł/ ſkąd ſię też zá priwileiem Ceſſárſkim Xiążętámi ná Nieſwieżu y Olice piſzą. StryjKron 582, 200; KochJez kt; KochEpit kt, A2; SarnStat 168, 206, 591, 862, 1030.

W połączeniu z imieniem [książę + imię (5), imię + książę + patronimicum (1)] (6): StryjKron 752; KołakCath B2, Cv; Roman Kśiążę Sánguſkowie Brácłáwſki [wojewoda] Stároſtá Zythomirſki/ y Hetman Polny Wielkiégo Księſtwá Lite. SarnStat 1015, 997; SapEpit A3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej bliskim nazwisku, lub nazwiskiem [w tym: książę + przymiotnik (55), przymiotnik + książę (8); dodatkowo z imieniem (30)] (63): Vaschil hyvanovicz ex ducibus Lithuanie de Solomyerz [...] Ia vaschil hywanovicz kxianze solimyrskie ha stharostha mohilowski hy dzierzawscza[!] visnavam ZapWar 1537 nr 2494; LibLeg 11/155, 157; GliczKsiąż Av, A2, K7v, K8; RejZwierz 91 [2 r.], 92, aa4, bb3v, bb4v; BibRadzBaz ktv; BudNT przedm a2v; StryjWjaz A3v; PaprPan H4; Konſtántin Kśiążę Oſtrohſkie sławny Hetman. ModrzBaz 42 marg; SkarJedn A2; z iego [Fiedka Korybutowica] ſyná Xiążęciá Dániłá álbo Dáſká [...] Xiążętá Zbáráſkie y Wiſniewieckie etc. ſą rozmnożone. StryjKron 497, 86, 355 [3 r.J, 487, 497 [2 r.], 517 (22); KochJez B4v; ActReg 42, 60; KołakCath kt, A3, Bv [2 r.], B2v, B4v; KołakCathOkuń A2; WysKaz kt, )?(3, 1, 2 żp, 40, 42; SarnStat 879, 1015 [2 r.], 1016, 1197; SkorWinsz A3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej, nie zbliżonym do nazwiska [książę + przymiotnik (2), przymiotnik + książę (2); w tym dodatkowo z imieniem własnym (2)] (4): kſzyazączyu Slowaczkyemu vkradl trzi koſſulie dobre zezlothem LibMal 1548/143; KwiatOpis B2v; Táki był on święty Krol IANuſz Zygmunt w Węgrzech/ á tu v nas [...] świętey pámięći Pan MIKołay Rádziwił Ołycſkie y Nieświſkie Kśiążę etc: BudNT przedm a2v; ActReg 57.

W połączeniach szeregowych (34): BudBib Ier 51/57; odpráwił ná pomoc Albrichtowi [...] Kniáziá Siemioná Iwánowicá/ á [...] kilká tyſiąc Xiążąt/ Paniąt/ y Dworzan ludu przebránego StryjKron 672, A, 611; ReszList 158, 159 [2 r.], 166; Acz podobno nie byli [mędrcy, trzej królowie] ták wielkimi krolmi/ iáko ſą krolowie dziśieyſzy: ále przynamniey możnemi ludzmi/ krolikámi/ ábo kśiążęty WujNT 8; My Prełaći/ Kśiążętá/ Pánowie/ Szláchtá/ obywátele źiem Litewſkich y Ruſkich [Nos Praelati, Principes, Barones, Nobiles, terrigenae terrarum Lithuaniae et Russiae JanStat 4] SarnStat 8, 8, 106, 922, 993, [994] (24); KmitaSpit C6; KlonWor 57.

W formułach grzecznościowych [w tym: (jaśnie) oświecone [w tym: V (2)] (7), (jaśnie) oświecone (a) miłościwe [zawsze V] (5), jego miłość (3), z łaski bożej (2), jaśnie wielmożne, miłościwe [w V], naślachetniejsze; w tym dodatkowo z imieniem własnym (5)] (19): Ten przykład Iásnie oſwiecone á Miłosćiwe Kſiążętá vpewnia nas wtym/ iż wiele ćwicżenie pomaga GliczKsiąż A4, A2, A4v; BibRadz I *4v; Prot Av; KwiatOpis B2v; BudBibKaw A2, A3v [2 r.]; SkarJedn A2; StryjKron A; ActReg 42, 125; kazánie to/ ktorem miał ná Pogrzebie tegoż Kśiążęćiá Iego Mczi dobrodźieiá náſzego WysKaz )?(3, kt, 42; JanNKar A3; SarnStat 168, 1139.

~ Poprzedza właściwą nazwę godności przy tytułowaniu książąt-mecenasów i in. w dedykacjach i opisach [w tym: (jaśnie) oświecone (5), najaśniejsze (1)] (6): KwiatOpis B2v; OSwieconemu książećiu y pánu Pánu Mikołáiowi Radziwiłowi Książęćiu ná Dubingach y Bierżach/ Woiewodzie Wileńſkiemu Wielkiego kśięſtwá Litewſkiego Kánclerzowi/ Stárośćie Mozerſkiemu Lidſkiemu y Boryſowſkiemu/ etc: etc: Panu naſzemu miłośćiwemu. BudBibKaw A2; WysKaz kt; Dźiało ſie przy Naiáſnieyſzym Kśiążęćiu [...] Fryderyku z łáſki Bożéy świętégo Rzymſkiego Kośćiołá [...] Kápłanie Kárdynale Arcybiſkupie Gnieźniénſkim/ y Prymaśie SarnStat 939, 168, 879. ~

Wyrażenia: »przedniejsze książę« (1): Kniáź Peluſa Troynátowic [...] poimał przednieyſzych Xiążąt álbo Pánow ſiedḿdzieſiąt StryjKron 385.

»udzielne książę« (1): tu ſię iuſz dokończył rod Xiążąt Litewſkich z Herbu Kitauruſſa/ á tylko przy vdzielnych Xiążętach Ginwiłu Giedrockim/ á przy Algimuntu y Mindowie Bráciey Holſzanſkich Dziedzicach zoſtal. StryjKron 365.

»książę ziemskie, ziemie, na ziemi« (2 : 1 : 1): RejAp 153v, 154v [2 r.]; iż kupcy twoi [Babilonu] byli kśiążętá źiemſcy [principes turrae] WujNT Apoc 18/24.

Szeregi: »książęta a (i) bojarowie« (2): zamki y dwory popalili, z kthorych byli kxiążętha y boiarowie [duces et milites] przed ſtrachem po vciekali MiechGlab 5, 4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»książę a (starszy) dziedzic« (1): Ierzy Kxiążę á ſtárſzy dźiedźic Kxięſtwá tego/ Skoro ſię poſtánowił według ſtanu ſwego. KołakCath Bv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

[przy tytułowaniu książąt:]

»wasza książęca miłość, miłościwe książę« (1): Tę tedy pracą moię [...] ktorą W. K. Miłoſciam/ Miłosćiwe Kſiążętá przywłaſzcżam/ rácżcie zá wdzięcżne [...] prziyąć. GliczKsiąż A4v.

»książę (albo) pan« (12): zábił mężne Kſiążę Páná Kucżymſkiego PaprPan E; StryjKron 385. [Ponadto w połączeniach szeregowych 21 r.].

~ Szereg: [przy tytułowaniu książąt:]»książę (i) pan (miłościwy, (a) pan); jego miłość (pan), pan« [z imieniem własnym (6)] [szyk 9 : 1] (8 : 2): GliczKsiąż A2; BibRadz I *4v; Oświeconemu Rśiążęćiu [!] á Pánu/ Pánu Mikołáiowi Rádźiwiłowi/ Woiewodźie Wilęnſkiemu. etc. Prot Av; KwiatOpis B2v; BudBibKaw A2 [2 r.]; WysKaz kt; SarnStat 879 [2 r.], 1139. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]. ~

A. Przyznający się do tytułu daleki, zubożały potomek książęcego rodu; możliwa też aluzja do nazywania „kniaziem” sołtysa wsi na prawie wołoskim (4): IEden iechał mimo dwor towárzyſzá ſwego/ Wiedząc iż tám z wołyniá Kſiążętá v niego. [...] vbrał ſie/ hárdzie przez dwor krocżył. Wyſzedł Kſiążę ten pyta/ co pan cżyni brácie RejFig Bbv, Bbv [2 r.].
5. Najwybitniejszy, najznakomitszy, górujący nad pozostałymi (13): [Vprzédźili kśiążęta [Ps 67/26]. (koment) To ieſt/ zeſzli ſie przednieyſzy śpiéwacy y muzykowie oboiéy płći WujBib 559].

książę czyje (5): Iozef ktory ſie národził cżłowiekiem kxiążę bráćiey [princeps fratrum] vtwierdzenie ludu/ rządźca bráćiey/ poſtánowienie ludu Leop Eccli 49/17. Cf »książę filozofow«, »książę łotrowskie«, »książę prorokow«, »książę wieku tego«, »książę wszytkich bogow«.

książę między kim (2): Prawe kxiążę między tymi Naſzemi dzieczmi drugiemi RejJóz A5v; BudBib Eccli 49/17.

książę nad kim (1): O Báltáſsár kſiążę nád wſzemi mędrcy [magister (marg) princeps (‒) genethliacorum]/ wiem iż duch Bogow świętych ieſt w tobie BibRadz Dan 4/6.

W połączeniu szeregowym (1): Leop Eccli 49/17 cf książę czyje.

Wyrażenia: »książę wszytkich bogow« (1): Trysmegiſtus Bogá Iſthność powieda być Kſiążęćiem wſzytkich Bogow. (marg) Kacerſcy Bogowie. (‒) GrzegRóżn G2v.

»książę boże« = człowiek pozostający w ścisłej relacji z Bogiem (1): Ieſthem gość y przychodźień v was [...] odpowiedźieli Abráhámowi [...] Tyś ieſt miedzy námi Kſiążęćiem Bożym [princeps Dei] BibRadz Gen 23/6 [cf »książę wielkie« w znacz 1.].

»książę filozofow« = Plato (1): A co Plátonowi/ powiáda [...] Iáko on był Kxiążęćiem Philozophow SkarJedn 68.

»książę łotrowskie« (1): ktorzy ciebie nie iáko Filipowego ſyná/ ále iáko kſiążę łotrowskie [ut principem latronum] vkrzyżuią. HistAl C4.

»książę prorokow« (1): DAwid kſiążę wſzytkich Prorokow/ pirwſzy krol z narodu Iudá [...] krolował nád Iudą w Hebronie ſiedm lat BielKron 68v.

»książę wieku tego« (1): mądrość nie wieku tego/ áni kśiążąt (marg) zacnych á vczonych ludzi, Philoſophow, y kráſomowcow. Chryſoſt.: y Theophilact. (‒) wieku tego [principum huius saeculi] ktorzy niſzczeią WujNT 1.Cor 2/6.

Szeregi: »głowa i jako książę« (1): tym Doktorem y innymi/ ktore Scholáſticos Theologos zowią/ ktorych głowá y iáko kśiążę ieſt Thomaſz S. bárżo[!] ſię Heretykowie brzydzą. SkarŻyw 203.

»krol albo książę« (1): Lew z greczkiego ięzyka wykłada ſie iakoby krol albo kxiążę/ abowiem nad inſze zwierzęta ieſt namężnieyſzy FalZioł IV 11b.

»książę abo pryncypał« (1): przykłádem Ianá ś. ktorego przeto święći Doktorowie zowią kśiążęćiem ábo principałem Mnichow y puſtelnikow. WujNT 11.

6. W liczbie mnogiej: prawdopodobnie para książęca, księstwo (2): [mówi Helena:] zacnych Kſiąząt corką będąc/ Sżłám w Kſiążęcy dom zacny KochOdpr Bv; Przyſtąp Olbrychćie młody/ zacnych kśiążąt plemię/ Który trzymaſz w ſwéj wladzj piękną Pruſką źiemię KochProp 6.
*** Dubium; może zamiast „księgi” (2): powinni będźiemy wſzech przerzeczonych Kśiążąt źiemie Kiiowſkiéy obywátelów [...] bez zawády Artykułów w Státućie Koronnym y Kśiążętách opiſánych ná Vrzędy Zamków/ Dźierżaw/ y dworów náſzych przekłádáć SarnStat 1063 [idem] 1192.

Synonimy: 1. głowa, hetman, pan, sprawca, wodz; α. carz, cham, sołtan, wodz; B. α. księstwa; E. zest.: czart, diabeł, szatan; 2. pan, przełożony; A. a. zest.: arcykapłan, biskup; c. apostoł, zest.: głowa, przełożony; 3. krolewic; 4. pan; 5. głowa, krol, pryncypał, przedniejszy.

Cf ARCYKSIĄŻĘ, ERCKSIĄŻĘ, KNIAŹ, KSIĄDZ, KSIĘŻA

MK