[zaloguj się]
[pdf]

KNIAŹ (237) sb m

kniaź (234), knieź (3); kniaź : knieź LibLeg (17 : 3).

kniaź (147), kniaż (73), kniaź, knieź a. kniaż, knież a. kniaz, kniez (17); kniaź OrzQuin (2), GórnDworz, BiałKaz (3), StryjWjaz, StryjKron (128), KochJez (4), ActReg, SarnStat (4), VotSzl; kniaż BielKron (71), MycPrz, PaprPan; -ź a. -ż a. -z MetrKor (2); -ź : -ź a. -z LibLeg (2 : 15).

a jasne (w tym 6 r. błędne znakowanie); tekst nie oznacza é.

Fleksja
sg pl
N kniaź kniaziowie, kniażowie, kniazowie, kniazi
G kniazia, kniaża, kniaza kniaziów, kniażów, kniez(e)j
D kniaziowi, kniażowi, kniaziu, kniażu kniazi(o)m, kniez(e)m
A kniazia, kniaża kniazi(o)w
I kniazi(e)m, kniaż(e)m kniazy, kniaży, kniaziami, kniaźmi
L kniażu
V kniaże, kniazie, kniaziu

sg N kniaź (119). ◊ G kniazia, kniaża, kniaza (43). ◊ D kniaziowi, kniażowi (8), kniaziu, kniażu (5); -owi SarnStat; -u StryjKron; -owi : -u BielKron (7 : 4). ◊ A kniazia, kniaża (23). ◊ I kniazi(e)m, kniaż(e)m (7). ◊ L kniażu (1). ◊ V kniaże, kniazie (3), kniaziu (1); -e BielKron (2); -e : -u StryjKron (1 : 1). ◊ pl N kniaziowie, kniażowie, kniazowie (6), kniazi (3); -owie BielKron (2), StryjKron (3); -owie : -i LibLeg (1 : 3). ◊ G kniaziów, kniażów (8), kniez(e)j (1) LibLeg; -ów (1), -(o)w (7). ◊ D kniazi(o)m (1), kniez(e)m (1) LibLeg (1 : 1). ◊ A kniazi(o)w (3). ◊ I kniazy, kniaży LibLeg (2), kniaziami (1), kniaźmi (1); -ami : -mi StryjKron (1 : 1).

Sł stp w innym znaczeniu, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. Książę na Rusi i Litwie, władca, panujący; tytuł arystokratyczny na Rusi i Litwie; magnus dux, princeps, rex aut regulus apud Moscos Cn (229): iechał mu [kniażowi wielkiemu] po práwey ſtronie Scheal Krol Tátárſki [...]. Po lewey ſtronie dwá Kniáżowie młodźi iego przyrodzeni BielKron 435, 429, 434v; z Xiążąt Wareckich inſzy Kniaźiowie od Ikorá áż do dźiſieyſzego wielkiego Xiędzá Moſkiewſkiego nową ſie genealogią poczęłi. StryjKron 120, 385, 421; KochJez A4v, B2v.

W połączeniu z imieniem własnym i (lub) przymiotnikiem od nazwy miejscowej (który również może pełnić funkcję imienia własnego) [kniaź + określenie (104), określenie + kniaź (10), określenie + kniaź + określenie (26)] (140): MetrKor 57/120v, 59/282v; prziyachaly vrzadnyczi Knyaza Fyedora Michayelowycza. LibLeg 11/155, 11/61, 94v [2 r.]; nád thą rzeką dwá zamki ſą/ Ierom y Thumen/ Kniáżow Iuhorſkich/ poddáne Kniáżá wielkiego BielKron 433v, 433v, Llll4, Mmmm2; BiałKaz M2 [2 r.]; StryjWjaz A3v; PaprPan Cc2v; Praxedis Pánná wielebna Prudentiuſza Rzymiániná (nie mowi Rechwoldá Waſziłá Kniáziá Połockoho) Corká StryjKron 275; Wotowáli iedni ná [...] Olelká Włodimirowicá/ Xiążąt Słuckich przodká/ drudzy ná Koributá Sigmuntá Dimitrowicá Siewierſkiego y Zbáráſkiego Kniáziá StryjKron 567; Do Wielmożnego Kniáziá Alexandrá Połubinſkiego Dzierzawce Wilkiyſkiego/ etc. StryjKron 707; á ták k niemu przyſtáli Kniáziowie Druccy z Zamkiem ſwoim Druckiem StryjKron 712; Tátarowie Prekopſcy ná Wołyń wtárgnęli [...] y Kniáziá Wiſniewieckiego z Małżonką poimawſzy do Hordy záwiedli. StryjKron 762, 185, 190, 240 [3 r.], 355, 360 (74); KochJez B2v [2 r.]; SarnStat 95, 1016. Cf Wyrażenia, Zestawienia.

W połączeniu G sg z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego, występującym w składni zgody z rzeczownikiem nadrzędnym dla całego połączenia (całość funkcjonuje jako przymiotnik dzierżawczy) (2): ále Krol Kniáziá Iuriowymi obietnicámi [...] vbłagány będąc/ nie tylko mu Belz wroćił/ ále też y Lubáczow zamek [...] przydał StryjKron 457, 597 marg.

W połączeniu szeregowym (1): niemáſz w Polſzce Kniáźiów/ Grofów/ áni Kśiążąt żadnych: tym iednym ſłowem SZLÁCHTÁ/ wſzyſtek Naród y Gmin Polſkiégo Rycérſtwá ſye zámyka. OrzQuin Q3.

W charakterystycznych połączeniach: kniaź dzisiejszy, młody, nadęty, poiman, sławny, zabity, z małżonką; corka kniazia (3), daniny, dzierżawa, hetmani, (na)rod (2), obietnice, poddany, powaga, przyjazd, rodzaj, siostra (2), syn(owiec) (2), tyraństwo, udział, urzędnicy, wola, zamki; kniazia pobić (zabić) (3), poimać (2), porażać, przyjmować, zhołdować; do kniazia oskarżyć, pisać, posłać (3), posły, (przy)jechać (3); kniaziowi(-u) podać się (2), poddany (2), posłać, przyrzekać; ku kniaziowi jechać; na kniazia najazd, wojnę podnieść, wyprawić się; od kniazia poimany; posłowie od kniazia; przymusić pod moc kniazia; przez kniazia wygnani, wzięcie; sprzymierzenie z kniaziem, walczyć, zjednać, zwodzić wojnę; przed kniazia przyść, przyprowadzeni; być pod posłuszeństwem kniazia; rodzajem wyniść z kniaziow.

Zwrot: »kniaża wybierać« (1): Ná oſtáthku/ zoſtał Monárcha [...] Wſzewołd Wołodymir/ ten vſtáwił obycżay iáko wielkiego Kniáżá wybieráć. BielKron 428.
Wyrażenia: »kniaź kijowski« [w tym: w połączeniu z imieniem (1)] (2): Chodźił Stopolk Michael Kniáź Kijowſki ná Połowcow StryjKron 185, 185.

»kniaź litewski« [w tym: w połączeniu z imieniem (1)] [szyk 1 : 1] (2): Inſze cżęśći Ruſkich kráin dźierżą trzey wielcy Pánowie/ Pierwſzą cżęść nawiętſzą dźierży Moſkiewſki Kniáż/ Drugą Litewſki/ Trzećią Krol Polſki BielKron 427; StryjKron 577.

»kniaź moskiewski« [w tym: w połączeniu z imieniem (23)] [szyk 48 : 14] (62):LibLeg 11/46v, 60; wielką ſzkodę pocżynił [Witułt] kniáżu Wáśiłowi Moſkiewſkiemu BielKron 383; A też Moſkiewſki Kniáż nie ma ſie zá podleyſzego od Papieżá álbo Krolá ktorego BielKron 429v, 404, 406, 426, 426v, 427 (32); OrzQuin Lv; GórnDworz Hh5v; BiałKaz L2v; StryjKron A6, 395 [2 r.], 416 [3 r.], 420, 502 (20); SarnStat 863, 1051; VotSzl B2v. Cf Zestawienie.

»kniaź oddzielny [ = udzielny]« (1): Gdyż w Litwie y w Zmodzi ná on czás było iuż wiele domow zacnych możnych y rodowitych/ iáko byli Gaſtołtowie Butrimowie/ [...] etć. Także Kniáziow oddzielnych Giedrockich/ Holſzáńſkich/ [...] etć. potomkow Wielkich Xiążąt StryjKron 385.

»kniaź rezański« [w tym: w połączeniu z imieniem (3)] (6): záwżdy ſie Kniáź Rezáńſki piſał wielkim Xiędzem iáko dziś Moſkięwſki [!] StryjKron 395; Holhá Kniáź Rezáńſki cieść Koributow. StryjKron 497 marg, 395 [4 r.].

»kniaź ruski« [szyk 3 : 2] (5): LibLeg 10/95; Náiezdzáli do Ruśi porządnieyſzą ſpráwą/ Y zwodzili z Ruſkimi Kniáźmi woynę krwáwą. StryjKron 250, 265, 330, 365.

»kniaź twierski« [w tym: w połączeniu z imieniem (1)] (3): POtym Swidrigieł z nowu [...] Zebrał wſzyſtkę Ruſką moc/ [...] Z Kniáźiem Twierſkim/ z Moſkiewſkim/ y z Miſtrzem Liflandſkim Ciągnął w Litwę y z Cárzem woiuiąc Kázáńſkim. StryjKron 582, 662 [2 r.].

Zestαwienie: »wiel(i)ki kniaź« [w tym: w połączeniu z imieniem (28), z przymiotnikiem oznaczającym nazwę księstwa (33): moskiewski (28), rezański (2), kijowski, litewski, twierski] [szyk 56 : 31] (87):LibLeg 11/46v; Boże day zdrowie Kniáżu temu wielkiemu BielKron 434v; Wielki Kniáże Moſkiewſki (wylicżáiąc Tytuły) Zygmunt/ Lenart/ tobie cżołem biją BielKron 435; lecż temu nie dokońcá Herberſtyn dawa wiáry/ áby on [Dymitr] miał proſić pomázánia ná kroleſtwo/ gdyż ſie piſze być wielkim Kniáżem/ Bo ten Tytuł v nich wyſzſzy ieſt niż Krolem być BielKron 436v, 404, 406, 426v, 427v, 428 [2 r.] (47); MycPrz I C3v; ktorzy przyſzedwſzy rzekli/ iſz tobie wielki Kniáziu od tego Koniá ſmierć podiąć StryjKron 120; Ten Stopolk Michael wielki Kniáź Kijowſki czáſſu pánowánia ſwego wiele ſzkod poddánym bezwinnie pocżynił StryjKron 185; Widziſz teraz Kniázie Wielki Dimitrze/ kto z nas rániey ná woynę wſtáie. StryjKron 421; gdzie przybieżał do niego Kniáź wielki Micháyło Boryſowic Twierſki/ á Xięſtwo iego Twierzycá podáło ſię Kniáziu Iwánu Waſilewicu Moſkiewſkiemu StryjKron 662, A6, 122, 140, 185 [4 r.], 395 [4 r.] (27); ActReg 30; SarnStat 863, 1051; VotSzl B2v. Cf Szeregi.
Szeregi: »książęta i kniaz« (1): Ruſkie Xiążętá/ y Kniáz Moſkiewſki. iárzmo Tátárſkie zrzucili. StryjKron 416 marg.

»wielki kniaź i jedynowładziec ziem ruskich« [w połączeniu z imieniem] (1): Ihor Rurikowic Wielki Kniáź y Iedynowładziec Ziem Ruſkich. StryjKron 121.

»wielki krol i wielki kniaź« [w połączeniu z imieniem] (2): thwardą na thoſmi prziſſzyege vczinyly y zwyelkym Crolem y zwyelykym Knyazem Sigmvnthem y ſsinem yego mlodim wyelkym krolem y wyelkym knyazem Sigmvnthem Augvſthem. prawdzywie wbracztwie y wprzyazny mami bicz. LibLeg 10/95v.

»wielki kniaż (moskiewski) (z łaski bożej) wszej (a. wszytkiej) Rusi pan« [w tym: w połączeniu z imieniem (1)] (3): Do Krolá Polſkiégo piſze. Waśil Iwánowic/ wielki Kniáż z łáſki Bożey wſzey Ruśi Pan/ etć. BielKron 429v, 434v [2 r.].

2. Ruski odpowiednik tureckiego tytułu „bej” w odniesieniu do Tatarów krymskich, u których nosili go naczelnicy rodów feudalnych (8):

W połączeniach szeregowych (8): othim poradzywſsi ſſye y ſſynmy moymy Czarowyczy. y z vlani, knyazy, y ſmvrzamy, y thwardą na thoſmi prziſſzyege vczinyly LibLeg 10/95v; yeſlibich ya Czarz Sahibkyerey [...] od takowich rzeczi lyvdzy swich nyevymowal, yak sinow ſwoych Czarowyczow, tak y vlanow y Knyezey y mvzs y wſzech lyvdzy swich wyelkych y malich LibLeg 10/97, 10/95, 96v, 97v [2 r.], 98 [2 r.].

Cf KSIĄDZ, KSIĄŻĘ

ZCh