[zaloguj się]
[pdf]

PRYNCYPAŁ (69) sb m

princy- (32), princi- (19), pryncy- (18), [prynci-].

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N pryncypåł pryncypåłowie
G pryncypåła pryncypåł(o)w
D pryncypåłowi pryncypåłóm
A pryncypåła pryncypåły
I pryncypåłem pryncypåły
L pryncypale pryncypåł(a)ch

sg N pryncypåł (14). ◊ G pryncypåła (18). ◊ D pryncypåłowi (8). ◊ A pryncypåła (5). ◊ I pryncypåłem (13); -em (6), -(e)m (7). ◊ L pryncypale (1). ◊ pl N pryncypåłowie (3). ◊ G pryncypåł(o)w (2). ◊ D pryncypåłóm (1). ◊ A pryncypåły (1). ◊ I pryncypåły (3). ◊ [L pryncypåł(a)ch.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.

1. Ktoś wyższy w hierarchii, mający podwładnych lub zwolenników (19):
Szereg: »powod i pryncypał« (1): ieſli [ksiądz Powodowski] ich [dwóch stworzycieli, tj. koncepcji o nich] vść chce/ tedy Arryáńſtwá [...] żadną miárą nie vydźie: gdy przedśię iednego cauſam efficientem et primariam, á drugiego instrumentalem, to ieſt/ iednego powodem y princypałem/ iáko páná/ á drugiego naczyniem/ ábo ſługą ktoryby to roſkazánie drugiego wykonywał/ wyznać będźie muśiał. CzechEp 277.
a. Zwierzchnik (16): y zaż też nieſłychaćie Wálenty Herbort Biſkup Przemyſki/ iákim Biſkupem on dźiśia na m w Trydenćie ieſt/ wyſádźiło go wſzytko Concilium, ad colligendos omnes abuſus Eccleſaſticos: ku czemu przydano iemu dwánaśćie drugich Biſkupow/ między ktorymi on Pryncypałem ieſt OrzRozm S; WerGośc 216.

pryncypał czego (4): (nagł) I. TABLICA. (–) ZAmyka w ſobie práwo Koronne Królewſkié, którégo principałem ieſt KROL. SarnStat 5; bo Woiewodá iest principałem porządków. SarnStat 268, 5, 305.

Szereg: »pan i pryncypał« (1): Przetoż [Chrystus] niemoże mieć Wikárijego żadnego/ gdyż tám tylko Wikárius bywa/ gdźie ſámego Páná y Princypałá niemáſz. WujJudConf 124v.
α. Dowódca wojskowy (1): Piersze woisko wzięło iacturam przez zdradę Szwaicarow, ktorych snadź było 13. Tysięcy, cikiedy nalepiey byłi odstąpili, zPractikowani: Acz piszą iuz ze te Princypały Hetmany potraczono in Heluetia ActReg 182; [AktaSejmikPozn 1598/207].
β. Chrystus jako głowa Kościoła (8): Przeto dobrze ieſt Vicarius w Kośćiele/ poniewaſz w nim Páná Chriſtuſá Princypałá widomym obycżáiem niemáſz. WujJud 124v; Chryſtus iáko Princypał niewidomy/ á Piotr iáko ſprawcá widomy. SkarJedn 73, 73, 82 [3 r.].

[pryncypał czyj: Naprzod/ Obacżymy Pryncypałem być Miniſtry [lege: ministrow] w Koſciele Bożym ſámego Páná Iezuſá/ ktory ich pośila y dáry opátruie y broni. GilPos 287.]

Szereg: »pryncypał i pan« (2): Bo ſię tu nie mowi o pryncypále y o dziedzicżnym y przyrodzonym pánie y ſprawcy nam teraz niewidomym: ále ſię mowi o iego namieſtniku y poſłáńcu y prokuratorze winnice iego widomym. SkarJedn 56, 58.
b. Przywódca ugrupowania politycznego (2): Tákowe tedy zápalenie Oycżyzny widząc dobry Obywátel/ wſzelákim ſpoſobem ma ſie o vgáſzenie tego ták bárzo ſzkodliwego/ á wſzytki pożyráiącego/ ogniá ſtáráć/ do żadnych fákciy ſie nie przywięzuiąc/ [...] bo gdzie fákcye nie będą miáły od ſwoich potężnośći/ gdzie princypałowie adherentow mieć nie będą/ gdzie więcey káżdemu będzie milſze zdrowie Oycżyzny/ niż powinnego bądź záchowáłego ſwego/ vſtáć prędko muſzą. Phil O.

pryncypał czyj (1): Drudzi vporem ab o nienawiſcia natkani na nudi [tj. do obrzydzenia]/ ad rempub: venerunt et inermes nulla cognitione rerum, nulla ſcientia ornati, zezwalayac na vota Principalow ſwoych pomagali nietzuuiac ſie na kogo PaprUp E.

2. praw. Osoba będąca jedną z głównych stron w postępowaniu sądowym; principalis JanStat (38):
a. Ten, kogo reprezentuje adwokat (28): GroicPorz t2, oo2; Poniewaſz Pryncypał/ á prokurator od pryncypałá mowiąc/ iedná rzecż ieſt SkarJedn 57; Nálaſłby y ná to ſpoſob/ żeby tęn kto nieſłuſznię pożywa/ y trudność namyślnie adverſarzowi zádáie/ prżypłáćić tego muśiał/ á procurátorowie żeby nie mieli mieyſcá v práwá ſtánia/ áż zá plenipotentią od principala v kśiąg vczynioną. GórnRozm L; PowodPr 48.

pryncypał czyj [w tym: pron poss (13), G pron (9)] (22): [Prokurator] tylko do thego yeſt pożytecżny/ że dobrze rzecż około ſądu ſpráwić/ wygrać ákdą/ álbo też vpusćić tráfi. [...] áby imyenya ſwemu princypałowi doſtáć mogł/ álbo krzywdy y doległosći dowyesć á pozyſkáć gdiby o nyę cżynił. GliczKsiąż N5; Pánie Sędźia Princypał moy przodkiem dźiękuie zá dozwolenie ku odſtąpieniu GroicPorz bb3, e2, e3 [2 r.], e3v [2 r.], v, v v [2 r.] (14); by iedno miał Prokurácyą doſtáteczną/ może wſzędzye od ſtrony ſtánąć y ſpráwowáć wſzytkie rzeczy/ cokolwiek iego Pryncypał ma rok/ by też iego ſtroná pozwána byłá nadwornym rokiem UstPraw C3v, C3v; SarnStat 143, 571 [2 r.], 761 [2 r].

Szeregi: »pryncypał albo aktor« (2):których [zapisów] áni nowych czynić/ áni z ſtárych quitowáć/ áni pieniędzy zápiſánych będźie [prokurator] mógł bráć/ okrom bytnośći ſwégo Principałá álbo Aktorá [principalis seu Actoris JanStat 520]. SarnStat 571 [idem] 761.

»pan albo pryncypał« (1): PRokurator/ ieſth Perſoná ktora cudze ſpráwy s poruczenia Páná/ álbo/ iáko mowią/ Princypałá ſwego/ ſpráwuie. GroicPorz e2.

b. Główny przestępca, mający pomocników; architectus sceleris, dux et princeps sicariorum, dux et signifer calamitosorum, princeps maleficii Cn (8): A nádto dwánaśćie niedźiél ná dnie w wieży śiedźieć ma/ y winien będźie zá ſkaźnią ſądową. A tá płaca winy od pomocy/ w zapłátę głowy/ którą principał mężobóycá czynić winien/ niema bydź poczytána y liczona. SarnStat 1173, 152.

pryncypał czyj [zawsze: G pron] (4): TAkże wſzyſcy ſpółpomocnicy/ którzy pokonánému iáwnie pomagáią/ máią bydź pozwáni ad banniendum [...]: Przećiw którym iáko y przećiw ich Principałóm vrząd Starośći ma poſtępowáć. SarnStat 499 [idem 833], 499, 583, 833.

Szereg: »(społ)pomocnicy z pryncypałem; społpomocnicy i pryncypałowie« = complices cum principali JanStat (2;1): (nagł) COMPLICES. (–) Społpomocnicy iáko y principałowie SarnStat 499, 499 [idem], 832.
c. Główny pozwany w procesie cywilnym (tu: w sprawie o granice) (2): o któré gránice pozwał przerzeczonégo N. iáko Principałá/ á was iáko śćienniki: ábyśćie ſtánęli/ y powództwo temu N. Powodowi przyználi SarnStat 462, 462.
3. Ktoś pierwszy a. poprzedni w jakiejś dziedzinie: założyciel, inicjator, sprawca, pomysłodawca; auctor, caput, conditor, fons, inceptor, parens, semen Cn (10): [co sobie wszystko wcale zdzierżeć dobrymi swoimi słowy rycerskimi potciwemi tam in toto, quam in parte, obiecujemy z podniesieniem dwu palców ku górze, pryncypała żadnego w tym nie mając. AktaSejmikPozn 1590/96.]

pryncypał czego (1): Bo to czynił tylko przeciwko Principalowi obelzęnia domu swego ActReg 53; [Cżytamy też y my żywot y dzieie Páná Kriſtuſowe v cżterzech Ewányeliſtow/ á tákże dzieie Apoſtolſkie od Łukaſzá s. nápiſáne/ ktorzy byli dobrze pirwſzy przed Marćinem s. A co więtſzego ieſt/ y Principały Religiey náſzey GrzegŻarnPos 1582 738v (Linde); GilPos 279 marg; Te artykuły ks. arcybiskup podał i pryncypałem ich być chce AktaSejmikPozn 1590/111].

pryncypal czyj (1): Z tego ſłowá Eremus, to ieſt puſzcza/ názwáni ſą Eremitae, Puſtelnicy; ktorzy bogomyślny á ſurowy żywot wiodą ná puſzczy/ przykłádem Ianá ś. ktorego przeto święći Doktorowie zowią kśiążęćiem ábo principałem Mnichow y puſtelnikow. WujNT 11.

Szereg: »książę abo pryncypał« (1): WujNT 11 cf pryncypał czyj.
a. Ten, od kogo przejęto poglądy (8): O rozpárćiu mi iuż też tu mowić nie potrzebá około tych rzecży/ to ieſt przykim by tá háńbá zoſtáć miáłá/ lub z ſámym Papieżem iáko princypałem: [...] lub też y z inſzymi wſzytkimi CzechEp 326, 326.

pryncypał czyj [w tym: pron poss (4), G pron (2)] (6): Sam X.K. ſkárży/ ſam też nas zá heretyki z ſwoimi pryncypały ſądźi CzechEp 101; A to ieſt właſne/ proſte y nieomylne ſłow tych wyrozumienie: á nie to ktore I.M.X.K. z ſwoiego ktoregoś princypałá w tym błądzącego/ przywiodł. CzechEp 156, 16, 52, 107, 155.

4. Książę (1): A iż Peluſſa był principał/ y piſał ſie też Wielkim Xiędzem Litewſkim/ ácz nim nie był [...] tedy Gedymin gdy poimał Aemulum imperij, á dał go ſćiąć/ inſzy Hiſtorikowie mniemáli/ [...] iżby Páná ſwego/ co ieſt Witená/ miał Gedimin zábić StryjKron 385.
*** Dubium (1): Osluzebne Inſlantskie tedy Commisarze wyslą Byłac tym Quaestia iesli Iurisdictie otworzyć by ktosub praetextu sprawy Zamku y miasta niewziął Starosty Primat y Principała aleo tym nihil tegodnia conclusum ActReg 12.

Synonimy: 1.a. pan, przełożony; a. hetman, jenerał, wodz; 2. strona; 3. autor, sprawca; 4. książę.

KW (JDok)