[zaloguj się]
[pdf]

CZART (1281) sb m

a jasne (w tym 22 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N czart czarci, czartowie
G czarta czart(o)w
D czartowi, czartu czartóm
A czarta czarty, czart(o)w
I czartem czarty, czartami
L czarcie czarci(e)ch
V czarcie czarci

sg N czart (519). ◊ G czarta (173). ◊ D czartowi (64), czartu (42); -owi PatKaz II, KromRozm III (2), RejWiz (2), RejZwierz, BibRadz, RejAp (2), PaprPan, CzechEp, ArtKanc (3), WujNT; -u LubPs (3), BiałKaz, SkarŻyw (13), MWilkHist (2), KochPieś, PudłFr (2), GórnRozm, LatHar (3), SiebRozmyśl, SkarKazSej; -owi : -u RejKup (13 : 7), BielKron (2 : 1), RejPos (34 : 6). ◊ A czarta (153). ◊ I czartem (46); -em (1), -(e)m (45). ◊ L czarcie (2). ◊ V czarcie (36). ◊ pl N czarci (62), czartowie (8); -owie KromRozm III, GrzegŚm; -i : -owie RejKup (1 : 1), RejWiz (2 : 1), WujNT (14 : 3), SkarKaz (1 : 1). ◊ G czart(o)w (60). ◊ D czartóm (36); -óm (1), -(o)m (35). ◊ A czarty (54), czart(o)w (4) BielSat, SkarŻyw, KochSz, BielRozm. ◊ I czarty (16), czartami (1); -y : -ami WujNT (1 : 1). ◊ L czarci(e)ch (4). ◊ V czarci (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Diabeł, szatan, zły duch; demon Mymer1; satanas Calep; cacodaemon, malus genius, genius sinister, genius ater, laeva numina, orcus, spiritus insincerus Cn (1242) : OpecŻyw 191; PatKaz II 55v; ſercze byua o(ſ)chlodzono czarth odpądzon pokuſa odſtąpuye PatKaz III 124v; Cżo znamionuią ſtrachy we ſnie iako ieſth cżartow widanie. GlabGad L6v; RejPs 23v, 97; Czart prez [!] białą głowę wiele złego ſprawi RejJóz A3v marg, A3v, D2v; SeklKat D4v; Czem że ſobie mogę pomoċ Bych wſdy niedan Czartowi wmoċ. RejKup f5; Czart przyſedſzy mowy. RejKup H; Czoż ya zawżdy ċzartu grozył RejKup x6v; Bjſkup grozy Cżartowi RejKup bb8; Nietrzebaċ wylyczaċ Charczę [!] Niemożeſs mieć natey Karcze RejKup dd7; Ach nieſtotjż Czarz [!] ſie ſiły Słyſſącz onas ty nowiny RejKup ee5v, b2, b4v, c3v, Dv, d3v (196); Tákżeć czárt pirwſſe rodźice zwyodł KromRozm I E3, C3v, D2, H4, L2v [2 r.], [L3] (10); MurzHist C4v; KromRozm II p [2 r.], pv [2 r.], tv, v4; KromRozm III A2, A6 [2 r.], A8, B5v, C8, H5v, M7v; Bo gdzye grzech z złoſcią ſie ſpoi/ Tam ſie Cżárt nas nie nie boi BielKom D4, nlb 5, D3v, G6v [2 r.]; iż oto leży rowno z zyemią potłocżony ſrogoſciámi cżártá złego LubPs A4v, A3v, A4v, D2v, P5 marg, P5v marg (12); KrowObr Av [2 r.], 234v marg, Ss; Iż śmierć tuż s kątá dybie á cżárt wſzytko kryſli RejWiz 14, 114, 114v, 133v [2 r.], 135, 136 (23); á Cżárth [diabolus] niech ſtoi ná práwicy iego. Leop Ps 108/6, Is 27 arg, Luc 8/2, 1.Ioann 3/12; RejZwierz 27v, 100, 103v; BibRadz I 2c marg [2 r.], 7b marg, 91a marg, b marg [2 r.] (9); Od tegoż Duchá był wiedzyon ná puſzcżą áby był [Krystus] kuſzon od cżártá BielKron 138v; ieſzcże ná nas ták chytry cżárt nieprzychodźił iáko ten BielKron 420v; O Cżarćiech y o Lucyperze. BielKron 467, 1v [2 r.], 3, 6, 25 [2 r.], 25v [3 r.] (61); GrzegRóżn Ov, O2v; Prot D2v; SarnUzn D4v, G3v; A iż tu ſłyſzymy iż ten cżárt ſproſny był związan przez thyſiąc lat. RejAp 165, BB5 [2 r.], CC4 [2 r.], CC4v, 1, 2 (45); A cżárt kſiążę tego ſwiátá/ leży márnie poráżony pod nogámi iego. RejPos 20; Cżárt záwżdy ſwe/ ſpráwy przez złe ludzi ſpráwuie. RejPos 25v marg; A by był ſłuchał rády cżártá márnego/ mogłoć mu ſie było kęs poſzcżęśćić RejPos 72v; á bronili ſie cżartowi ſproſnemu thymi ſłowy RejPos 72v, A6, B, Bv, 3v, 4 (190); RejPosWiecz2 93v marg; BiałKat 71; Támże cżárćie s pogánem/ vżyway ſwey zwády. BielSat L4v, B3v; GrzegŚm Av, 11, 28, 29, 34, 63; Ze drugi rzekł iuż też znam gdzieby ſiać pſzenicę/ Gdyby iedno wziął cżárt tę ſtárą ſzubienicę. HistLan B2; Y pogáni y cżárći ſmierći nie gánili. RejZwierc 168, A5, B2v [2 r.], 2 [2 r.], 10 [2 r.], 168 (15); WujJud 102; y wołáli zá Pánem cżárći oni w nich będąci. BiałKaz G3v, G3; A wſzkole był człowiek máiący duchá cżártá niecżyſtego BudNT Luc 4/33, przedm a3v, Matth 8/31, 12/24, Mar 5/12, Luc 4/35 (12); PaprPan Eev; SkarJedn 62, 238, 309; wnet on Cżárt drapáiąc go y śćiſkáiąc wyſzedł. SkarŻyw 107; Cżártá S. Iuliáná związáłá. SkarŻyw 152 marg; y iuſz krol on náſz/ ſtárł głowę cżártu SkarŻyw 263; Aniołowie z iákiemi pánnámi mieſzkáią á z iákiemi cżárći. SkarŻyw 413 marg; wyſzedł cżárt/ y był zdrow cżłek on. SkarŻyw 457, 21, 35 [6 r.], 36 [10 r.], 56 [4 r.], 57 [3 r.] (191); A tyſz to tu cżárćie gdacżeſz? Z łáncuchem koło drzwi ſkacżeſz. MWilkHist E3v, Ev, Fv, F3 [3 r.]; StryjKron 155; Cżárty y pogány á nie słowem Bożym ſámym X. K. dowodźi. CzechEp 174 marg, 30, 105, 174, [409], [413] [2 r.]; NiemObr 123, 160; KochFr 16; Czárt nań z piekłá łuk ćiągnie by mu zádał trwogę KochMRot C, B4v; KochSz B4; ieſzcże ná nas ták chytry cżárt nie przychodźił iáko ten WerGośc 218, 218; BielSjem 7, 22, 28; Czárći pánią záś porwáli. KochPieś 25, 24; PudłFr 53; A rácż nas bronić od cżártá ſproſnego ArtKanc C17, B19v, F9v, F10, F17v, I3v (15); Bogá tám nie wſpomioną/ Jedno wſzytkich cżártow. BielRozm 22, 12; GórnRozm E4; ActReg 3v; Calep 947b; Tą cżártá przeklętego z domu wypędzono LatHar 76; Zdeptał cżártá piekielnego LatHar 361, 51, 57, 67, 113, 147 (23); Vzdrawia 2. opętánych w kráinie Gerázeńſkiey/ y dopuſzcza czártom wſtąpić w wieprze. WujNT przedm 34; A czárt porzućiwſzy go w pośrzodku/ wyſzedł od niego WujNT Luc 4/35; Márya ktorą zową Mágdáleną/ z ktorey śiedm czártow wyſzło było WujNT Luc 8/2; Pánie/ y czártowieć ſię nam poddáią w imię twoie. WujNT Luc 10/17; áby ſię nie kłániáli czártom [ut non adorarent daemonia] WujNT Apoc 9/20, przedm 19, s. 32, Matth 8/31, 12 arg, s. 50 (54); Gdyż ná świát pychę przynióſł czárt przeklęty SiebRozmyśl [M]v; SkarKaz 6a marg, 7a, 41b, 123a [2 r.], b (20); Bo cżárt ze złym nie vćiecże/ Rad ſwego ná plác wywlecże. CzahTr K3; GosłCast 61; SkarKazSej 658a; KlonWor 29, 67; Czártći/ práwi/ tę moię żonę opánował ZbylPrzyg A3v.

W połączeniu z imieniem (3): BielKron 464; RejPos 2v; á tego Egloná cżártá ktory nam tucżyć ćiáło każe/ zwyćiężaymy SkarŻyw 560.

W połączeniach szeregowych (67): aby czart ciało ſwiat było vnas tak lekkiei wagi RejPs 74, 83v; A tak ten Cżart/ Swiat/ y Cżiało Tak was było rozbuyało RejKup ee4, B, ee7v; á wybáwiwſſy nas śmyerćyą y krwyą ſwoyą naſwyętſſą od mocy śmyerći/ grzechu/ y czártá/ z Bogyem Oycem nas zyednał KromRozm II b2v; KromRozm III D2v; LubPs B5 marg, G marg, Q4 marg [2 r.], V6v [2 r.], Z2 [2 r.] (16); od wſfech nieprzyiáćioł gwałtownieyſzych/ Cżárthá/ ſwiáthá/ y ćiáłá/ broni Leop *A3v, *A3v; BibRadz II 108a marg; BielKron 209v; RejAp 1v, 46v, 161v; RejPos A4v, 1, 3, 9v, 15v (24); á iuż práwie idzieſz ku potkániu s cżártem y s ſmiercią RejZwierc 149v, 273; BiałKaz M4v; ModrzBaz 11v; Błogoſławione to hiſtorye tych ſławnych/ cżártá/ świátá/ ćiáłá/ y grzechu woiownikow. SkarŻyw A3v, 286; KochMRot B4; ArtKanc B19v, S7v; LatHar 237; SiebRozmyśl L2; SkarKazSej 692b, 698a.

W charakterystycznych połączeniach: czart chytry (12), marny (11), okrutny (6), przeklęty (7), sprosny (78), srogi (9), zły (złościwy) (16); czart (po-, s-)kusi (5), zwodzi (13); od czarta (s)kuszony (5), wybawić (wybawiony) (3), zwiedziony (2); czarta bać się (6), zborzyć (zburzyć) (7), zwyciężyć (zwyciężenie) (8).

Przysłowia: Także zawżdy na wzaiem/ cżárt iwáná goni RejZwierz 125, 138.

Gdźie zgodá tu Pan Bog/ á gdźie niezgodá tu Cżárt pánuie. WujJud 127.

Frazy: »mnie czart [po czym]« (1): A mnie Czárt (práwi) po iego duſzy? GórnRozm G3.

»czart nagodził« [szyk 2 : 1] (3): Toć mi cie cżart nagodzył RejJóz D7, B3, D4.

»podźcie [z kim] ku wszytkim czartom« (2): ieſzcże ná nas ták chytry cżárt nieprzychodźił iáko ten/ pocżćie ſnim ku wſzytkim cżártom BielKron 420v [idem] WerGośc 218.

»czart wie« (1): A czárt wie iáko ie zową RejRozpr G3.

Zwroty: »czarta mieć, mający« [szyk zmienny] (10 : 1): y rzekł: Cżártá maſz [Daemonium habes] BudNT Ioann 7/20; Iać czártá w ſobie nie mam [Ego daemonium non habeo] WujNT Ioann 8/49; Teć ſłowá nie ſą opętánego (marg) czártá máiącego. (‒) WujNT Joann 10/21, przedm 35, Matth 11/18, Luc 4/33, 7/33, 8/27 (10).
peryfr. »tysiącmi liczyć czarty« = przeklinać (1): A przewoźnik też choć z grubymi żárty/ Tyśiącmi licżąc bez przeſtánku cżárty/ Iednák bez ſzkody z końmi woz przepráwił KlonFlis C3v.

»czarta wyganiać (a. wygnać, a. odegnać), wyganiający; czarta wyganianie (a. wygnanie)« [szyk zmienny] (27 : 2; 5): Murm 173; KromRozm III D3v, D4; BielKron 79, 138v, 420; Y był wyganiáiący cżártá [eiiciens daemonium]/ á ten był niemy. BudNT Luc 11/14, Mar 9/37, 16/9, Luc 11/15; około kilá dzieśiąt ludzi/ krorych [!]/ ćiáłá cżárt dręcżył/ cżárty wyganiáiąc zlecżył. SkarŻyw 311; w wyganiániu cżártá z iednego młodzieńcá/ vpomniał SkarŻyw 453, 324, 353, 441, 453 [3 r.], 553; CzechEp 295, 362, 363; NiemObr 115; á potym miał z niego Exorcyſtá cżártá wygániać. WerGośc 217; WujNT Matth 7/22, 12/24, 28, s. 72, Mar 3/15 (9); SkarKaz 241a.

»czarta wypędzić (a. wypądzać, a. odpędzić); czarta wypędzanie; czart wypędzony« [szyk zmienny] (5; 1; 1): BielKron 79, 145v; WujJud 134; Y cżárty mnogie wypądzáli [Et daemonia multa eiiciebant]/ y wiele chorych oliwą mázali/ á vzdrawiáli. BudNT Mar 6/13 [14]; Cżarći od chorego wypędzeni SkarŻyw 334 marg, 35 [2 r.].

»wyrzucać (a. wyrzucić), wyrzucający czarta; wyrzucanie czarta« [szyk zmienny] (19 : 2; 5): BudNT Matth 12/25 [24], 26 [27], 28; Abo cżemu záraz nie wymáże ze Mſzałow y z Agend cżártow záklinánia/ y wyrzucánia? CzechEp 296; trędowáte oczyśćiayćie/ czárty wyrzucayćie [daemones eiicite] WujNT Matth 10/8, przedm 36, Matth 12/27, s. 51, 72 [2 r.], Mar 1/34 (22).

»czarta zaklinać (a. zakląć); wyklinanie (a. zaklinanie) czarta« [szyk zmienny] (4; 3): Murm 173; rychley powiáda cżártá záklnieſz/ niſzli ſyna złośći y Apoſtátę/ na dobre námowiſz. SkarŻyw 119, 91, 278 marg, 412; CzechEp 296; A niektorzy Zydowie z tych co ſię włoczyli czárty záklináiąc [de circumeuntibus Iudaeis exorcistis] ważyli ſię wzywáć [...] imieniá Páná Ieſuſowego/ mowiąc WujNT Act 19/13.

»czartu się zaprzedać« (1): przeto iżeś ſie cżártu záprzedał/ przetoż Pan Bog wykorzeni dom twoy s potomki BielKron 85v.

Wyrażenia: »czartom brat« (1): Ktory [Aleksander VI] iakim był wſzetecżnikiem y Sodomcżykiem roſpustnym, y iurnym, y cżártom brátem, wiele mowić nie trzeba CzechEp 408.

»czarny czart« (1): ktory iſz vrnieráiąc/ ſtráſzliwié wołáł/ że go cżarni cżárći do piekłá wlekli SkarŻyw 352.

»od czarta, czartem opętany; czart opętał« (6 : 1; 3): a Iudáſs więcéy zatym kęſem chleba zatwardziál/ bo cżart iego więcéy ij pelniéy niż przed tym opętal ij OpecŻyw 94v; Wnet od Cżártá opętana byłá SkarŻyw 107, 86, 226, 251, 324; LatHar 57; WujNT 588 marg, 589, Zzzzz2.

»pan czart« (7): Iacz to panie Czarczie ſtoię Cziebie ſię ia niċ nieboię. RejKup h2, h5v, i2v, cc3v; Tedy mu Pan powiedzieć racżył: Nie może tho być Pánie cżárcie RejPos 115v, 72, 82v.

Szeregi: »(nie) (Pan) Bog, (ale, jedno, a nie) czart« [szyk 6 : 1] (7): KromRozm III B; BielKron 464; RejPos 84v; Bogá tám nie wſpomioną/ iedno wſzyſtkich cżártow. BielSat C4v; Nie od ćiebie tego cżárćie ćierpię/ ále od Bogá mego SkarŻyw 36, 172; SkarKazSej 686b.

»czart i czarownik« (1): Vkázuie/ iż wſzytki cudá máią być v nas podeyzráne á kłamliwe/ ieſliſz ſie nie zgadzáią z słowem Bożem/ á to z ſtrony czártá y cżárownikow BibRadz I 108c marg.

»(zły duch), diabeł, (abo, i) czart« [szyk 2 : 1] (3): Mymer1 2v; Ták ludźye y Anyołowye ſwowolni/ ktore złymi duchy/ czárty/ y dyabły zowyemy/ z koſćyołá onego wypádli. KromRozm III A8; CzechEp 374.

»czart, nieprzyjaciel (narodu 1udzkiego a. nasz itp.)« [szyk 4 : 2] (6): RejAp 100, 106v; nie ćieſz głownego nieprzyiaćielá mego cżártá rádośćią táką y wykrzykániem LatHar 241; SiebRozmyśl D4v, L4; SkarKaz 160a.

»(nie) czart, (a, ani, i) piekło« [szyk 3 : 2] (5): przeto melankolici widaią rzecży ſtraſzne, cżarne, y brzytkie, iako piekło cżarty/ błota, y inſze rzecży. GlabGad L4; RejPos 110; SkarŻyw 173; iáko trudno wierzyć/ áby to człowiek rozum máiący być miał/ ktory ták pilnie czártá y piekło záleca. SkarKaz 350a, 208b.

»czart, (a, to jest) (s)przeciwnik (narodu 1udzkiego a. nasz itp.)« [szyk 41 : 3] (44): Pátrz yáka to chytroſć á vśiłowánye czártá przećiwniká Bożego KromRozm I M4; LubPs V6v, ee4v; RejAp 101v, 129v, 175, 180; RejPos 2v [2 r.], 15v, 17, 30, 31 (36); RejZwierc 10.

»stary frant albo czart« (1): STARY FRANT, álbo CZART. GosłCast kt.

»czart, (a(l)bo itp.) wąż« [szyk 6 : 4] (10): KromRozm II i3; Ale on cżárt chytry wąż nie zámieſzkał tego RejWiz 36v; BibRadz I 2d marg; BielKron 2v, 462v; RejPos 154; RejZwierc 10; Przetoſz cżártá ábo wężá nie pyta: cżemuś to vcżynił SkarŻyw 262, 262; ArtKanc N17.

»zły anioł i czart« (1): Ták ie były one lárwy złych Aniołow y cżártow przeſtráſzyły [...] iſz ledwe byli wſzyſcy żywi. SkarŻyw 480.

Wyrażenie przyimkowe: »po czartu« (2): Więc ſye téż wſzytko nam po czártu dźieie PudłFr 9, 76.
W przen (2): RejZwierz 135; Złącżył tedy cżártá s pogánem Servius/ Tárquiniuſá pyſznego s Tullią okrutną BielKron 103.
2. Obcy, pogański bóg; bałwan, bożek; daemonium Vulg (39): Przytym ná pytánye ich odpiſuye/ o małżeńſtwye/ czyſtoſci/ vżywányu myęſá/ ktore czártom ofyárowano KromRozm II e2, x2, x3v; Służyli ſproſnym báłwánom z drzewá vrzezánym/ [...] I ofyárowáli cżártom corki ſwe y ſyny/ Gdyż w wyętſſey zacnośći niż Pan/ był v nich bog iny. LubPs Y3v; ich Krol nie ie mięſá/ á cżárty miedźiáne chwali BielKron 459; V pogan byli iedni Cżárći źli/ drudzy dobrzy. [...] Tych theż Cżartow dobrych vżywáli wſzyſcy Cżárnokſiężnicy BielKron 467, 8 [2 r.], 63, 84v [2 r.], 87, 90 (17); BudBib Lev 17/7, Ps 105/37; á cżeść Bożą oddáią cżártom/ do nich ſię po pomoc/ y po odcżárowánia vćiekáiąc. SkarŻyw 36, 231, 328; WujNT 1.Cor 10/20 [2 r.]; y drudzy ſą báłwochwálce/ czártom ſię kłániáią SkarKaz 518b.

W połączeniu z imieniem (6): niechciał ſie modlić Belowi cżártowi. BielKron 111; ſłup cżártá Aſtárdá sſtał ſie niemym BielKron 144v, 43 marg, 105v, 468v, 469v.

W charakterystycznym połączeniu: czartom ofiarować (ofiarowany) (8).

Szeregi: »bałwan, (a(l)bo) czart« [szyk 2 : 1] (3): á ieſtliſmy podnoſili ręce naſze do boga opcego [!] (do bałwana abo do cżarta) WróbŻołt 43/21; KromRozm III A6; BielKron 84v.

»(nie) Bog albo (a, jedno) czart« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm III A6; pytáli bogá ſwego (álbo cżártá) Apoliná/ ktory z nich będzye pánował w Rzymie BielKron 105v; nie chwalę ia czártow/ iedno Bogá żywego BielKron 111.

Synonimy: 1. anjoł, bies, diabeł, szatan; 2. bałwan.

Cf CZARTOPŁOCH

AL