[zaloguj się]
[pdf]

BAŁWAN (551) sb m

bał- (504), båł- (30); båł- BudNT, Calag; bał- : båł- RejPs (5 : 1), KrowObr (29 : 5), Leop (54 : 4), BibRadz (58 : 4), Mącz (6 : 5), RejZwierc (6 : 1), BudBib (35 : 2), SkαrŻyw (31 : 4), StryjKron (9 : 1), ReszPrz (3 : 1); N i A sg -wån (72) RejPs, KromRozm I, MurzNT, KrowObr (2), OrzList, RejWiz (3), Leop (2), BibRadz (5), BielKron (5), GrzegRóżn (2), Mącz (9), SarnUzn, RejPos (4), RejZwierc (2), BudBib, CzechRozm, Calag, SkαrŻyw (12), StryjKron, CzechEp, ReszList, WujNT (6), SarnStat (7), PowodPr (2); w pozostałych przypadkach -wan- (311), -wån- (151); -wan- : -wån- KrowObr (16 : 16), Leop (45 : 11), BibRadz (21 : 36), BielKron (33 : 3), Mącz (1 : 1), BiałKat (1 : 1), WujJud (23 : 1), BudBib (28 : 8), SkαrŻyw (10 : 13), StryjKron (3 : 6), CzechEp (15 : 1), ReszPrz (2 : 2), ReszList (3 : 1), WujNT (3 : 33).

Fleksja
sg pl
N bałwån bałwany, bałwani, bałwanowie
G bałwana bałwanów
D bałwanowi, bałwanu bałwanom
A bałwana, bałwån, bałwana, bałwan bałwany
I bałwanem bałwanami
L bałwanie bałwaniéch, bałwanach
V bałwanie

sg N bałwån (58). ◊ G bałwana (33). ◊ D bałwanowi (14) BielŻyw, KromRozm III, Leop (6), RejZwierc, BudBib (3), WujNT (2); bałwanu (1) BielKron. ◊ A bałwana (38), bałwån (18); bałwana SeklWyz, KrowObr (9), Leop (4), BibRadz (2), SarnUzn, RejAp, RejPos, RejZwierc (2), RejPosWstaw, CzechRozm (2), CzechEp, PowodPr (2), bałwan RejPs, RejKup, GrzegRóżn, SarnStat (2); -a : e BielKron (1 : 2), BudBib (7 : 1), SkαrŻyw (1 : 9), StryjKron (2 : 1). ◊ I bałwanem (13); -em (1), -(e)m (12). ◊ L bałwanie (6). ◊ V bałwanie (7). ◊ pl N bałwany (22), bałwani (11), bałwanowie (2); -y LubPs, BielKron (2), Mącz, WujJud (2), BudBib, KochPs, KochMarsz, KochSz, WujNT; -i OrzRozm, PowodPr (2); -y : -i RejPs (1 : 1), KrowObr (2 : 3), BibRadz (2 : 2), CzechRozm (1 : 1), ReszList (1 : 1); -y : -owie Leop (2 : 1), SkarŻyw (2 : 1). ◊ G bałwanów (80); -ów (4), -(o)w (76). ◊ D bałwanom (92); -om (2) KochPs, -óm (1) Mącz, -(o)m (89). ◊ A bałwany (97) [w tym 1 raz błędnie bałwani]. ◊ I bałwanami (14), bałwany (25); -ami BudNT; -y LubPs, KrowObr (2), RejWiz, Leop (2), BibRadz (2), RejAp, WujJudConf (2), CzechRozm, NiemObr (2); -ami :-y WujJud (2 : 1),BudBib (1 : 3), SkarŻyw (3 : 1), CzechEp (5 : 4), WujNT (1 : 1), PowodPr (1 : 1). ◊L bałwaniéch (15), bałwanach (5); -ech LubPs, KrowObr, Leop (2), RejAp, BiałKat, WujJud (4); -ach StryjKron, CzechEp; -ech : -ach WujJudConf (1 : 1), SarnStat (4 : 2); -éch (5), -(e)ch (10); -ach (4) WujJudConf, CzechEp, SarnStat (2); -åch (1) StryjKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wyobrażenie bóstwa, któremu oddawana jest cześć boska w religiach pogańskich; bóstwo pogańskie, bożyszcze, bożek; idolum Mącz, Calag, Cn; delubrum, simulac(h)rum Mącz, Cn; colossus Mącz; lapides divi, statua Cn (519): HistJóz C; BielŻyw 158; WróbŻołt 43/21; wáſſy bogowie z złotá vczynieni/ nie nieſą iedno báłwáni ręką człowieczą ſpráwieni. RejPs 169v, 157v, 204; [Ezechijasz] wymyſlne bałwany/ ſłvpy/ obrazy/ ołtarze/ y kaplicze wyrzucił SeklWyzn 2v; RejKup p5v; MurzNT Matth 15 arg; KromRozm III A6; niech ſie záwſtydáią Ktorzy rzezánym Báłwánom/ iáką chwałę dawáią LubPs V6; oni ſrebro y złoto ſwe báłwány máyą/ Ktore rękámi ſwoimi właſnymi dzyáłáyą. LubPs aa, R2v, Sv, V5, Y3v, Z6v (11); KrowObr 110, 111 [2 r.], 111v, 116; RejWiz 114, 187v; A ia poſtáwię oblicże moie przećiwko iemu/ á wytnę gi ze ſrzodku ludu mego/ przeto że dał z plemienia ſwego báłwánowi Moloch Leop Lev 20/3, Cv marg, Lev 20/5, Deut 12/3, Iudic 6 arg. l.Reg 5 arg (45); Nie vdawayćie ſie zá bałwany/ áni czyńćie ſobie Bogow lithych BibRadz Lev 19/4, 5v, 7c, 19 arg, 26/30, Deut 5/8 (55); OrzRozm Ov; [Salomon] zbudował ná gorze trzy kościoły [...] ieden Aſtáre álbo Iunonie bogini Sydońſkiey/ drugi Chomos báłwánu Moábſkiemu BielKron 78v; [Mieszko] Przykazał [...] áby ſie pokrzćili ſiodmego dniá Márca/ wmiotawſzy w ogień báłwány drzewiáne BielKron 343v, 8, 50, 51, 87v, 90 (31); GrzegRóżn G2v, Ov; Idolum [...] Latine simulachrum, Obras, Bałwan/ Słup wyćioſány álbo wyrzezány Bożek/ też wyobráźenie á xtałt nieyákiey rzeczy. Mącz 164c, 24a [2 r.], 81b, 394c; SarnUzn F8, H2; RejAp 66v, 83, 83v [2 r.], 95, 107 (10); RejPos 68v, 79 [2 r.], 226 [2 r.], 350; BiałKat 46, 78v; RejZwierc 202 [2 r.], 202v [2 r.]; WujJud 9v, 46, 50v [2 r.], 54v, Mm7v; tym Pan błogoſłáwić racżył/ ktorzy [...] one láſy/ ony ołtarze wymyślne/ ony báłwány tłukli/ rąbáli/ palili WujJudConf 9v, 48, 246v; RejPos Wstaw 110v; Báłwáná leie rzemięſlnik/ á złotnik złotem powłocży iy BudBib Is 40/19, Deut 4/25, 27/15, 1.Reg 12/21, 31/9, 4.Reg 23/13 [2 r.] (35); HistHel Bv, C4; CzechRozm 7 [3 r.], 7v, 51v, 71v, 72 (12); Calag 2b; KochPs 174; Szedł potjm ná gorę y do zamku Káſſynum názwánego: tám iſz ieſzcże był Báłwan Apollinow SkarŻyw 251, 68, 147, 179 [2 r.], 301, 348 (28); StryjKron 140 [3 r.], 145 [2 r.], 400 [2 r.], 542; CzechEp 85, 116, 299; NiemObr 12, 92; ArtKanc M6; ZawJeft 5; Calep 479b, 500b; LatHar 620; BALVVAN ieſt obraz Bogá fałſzywego/ y przetoż nic nie ieſt. WujNT Xxxxx 2, 25 marg, Act 15/20, s. 522, 524 marg, Rom 2/22 (18); PowodPr 4, 15, 28 [5 r.], 41, 53.

W charakterystycznych połączeniach: bałwana (od-, u-)lać (4), (po-, u-)czynić (11), (po-, s-)kruszyć (5), (po-)łamaó (4), bałwanom służyć (13); chwała bałwanów (3); bałwany czartowskie (8), drzewiane (4), rzezane (ryte) (9), sprosne (7), srebrne i złote (9).

Zwroty: »bałwana chwalić, chwaląc(y); bałwanom chwałę, cześć czynić, dawać« [szyk zmienny] (28): HistJóz B4v [2 r.]; WróbŻółt kkVv; SeklWyzn f4; Bo w ſrogim ytrapieniu ták położeni byli/ [Izraelczycy] Zá ſwoie wſzetecżeńſtwo iż báłwány chwalili. LubPs gg6v, V6; BielKron 44, 85c, 88v, 265v, 291v, (7); RejAp 83; RejPos 68v; WujJud 40; HistHel B, D2v; Niech ſye wſzyſcy ſromáią/ Co cześć báłwánom dáią KochPs 146, 123; StryjKron 135, 145; ReszPrz 96; WujNT 392, 470, 479 cf »bogowie i bałwany«, 842; KlonKr B4v.

»kłaniać się bałwanowi« [szyk zmienny] (4): ieden kapłan bałwanſki zawiſcią wzbudził Atheny aby przykazali Ariſtotelowi modłą ſie kłaniać bałwanowi BielŻyw 87; RejZwierc 70; SkarŻyw 392; WujNT Ap 9/20.

»ofiarę bałwanowi czynić, oddawać, ofiarować, sprawować« [szyk zmienny] (7): Y wzruſſyli [Izraelici] zaſię ſrogoſć iego [Boga] czyniąc ofiáry báłwánom RejPs 117; Leop Act 7/41; BielKron 154v; RejAp 108; RejPos 50v; ReszPrz 110; Y vczynili w one dni [synowie izraelscy] ćielcá/ á ſpráwowáli ofiárę báłwánowi WujNT Act 7/41.

»ofiarować, ofiarowany bałwanom« [szyk zmienny] (41): RejPs 158; Leop Lev 20 arg, 20/2, 4, Jer 44/23, 1.Cor 8 arg (9); BibRadz Ez 21 marg, Act 15/29, 1.Cor 10/19, Ap 2/14, 20; nákoniec [ludzie] nie tylko kreẃ bydlęcą ále kreẃ właſnych dzieći ſwoich ofiárowáli onym báłwánom ſwoim RejAp 166, E3, 26, 28v; WujJud 196, 197v, 198; CzechEp 369; NiemObr 78; Coż tedy? mowię áby rzecz báłwánom ofiárowána/ miáłá czym być? WujNT 1.Cor 10/19, s. 22, Act 15/29, 21/25, s. 576, 596 (17).

Wyrażenia: »bałwan głuchy; głuche bałwany« (1 : 1): RejPs 202; Bowiem bogacż bez ſławy iáko báłwan głuchy/ Choć go vpſtrzyſz perłámi/ choć wiſzą łáńcuchy. RejWiz 19v.

»bałwan(y) niem(y)(e); nieme bałwany« (4 : 2): KrowObr 111, 111v; Zwycięſtwá od ſamego Bogá wſzechmogącego prośić maſz/ nie od tych báłwánow niemych/ ktore niewidzą/ nie ſłyſzą/ niemowią/ nie cżuią/ y tchu nie máią. SkarŻyw 566, [236]; ReszPrz 29; WujNT l.Cor 12/2.

»bałwany pogańskie; pogański(e) bałwan(y)« (7 : 4): [Manasses] cżynił złe rzeczy przed oblicżnością Páńſką/ wedlug obycżáiu Báłwanow Pogáńſkich Leop 4.Reg 21/2; BielKron 78v; Mącz 82d; WujJud 50, 50v, 51v, 54v; BudBib Sap 14/11; CzechRozm 51v; SkarŻyw 235, 443.

Szeregi: »bogowie, bożyszcze (a, albo) i bałwan(owie); bałwan (a) i bogowie« (5 : 4): Leop Gen 31/19; Mącz 9a; RejZwierc 46v; BudBib I C; CzechRozm 51v, 95; SkarŻyw 429; Iáko ná on czás przed przyśćiem Páná Chriſtuſowym/ máło nie wſzytek świát cudze bogi y báłwány chwalił WujNT 479; SkarKaz 454b.

»bałwan(y) abo (albo, i) obraz(y); obraz(y) a (albo, i) bałwan(y)« (12 : 3): KrowObr 111, 111v [2 r.], 112v, 117v [2 r.], 118 [2 r.] (10); BibRadz Num 33/52; BielKron 44; Mącz 59c, 276a; RejPos 79; WujJud B4v; Wątpienia o tym żadnego nietrzebá/ iż tám nabożeńſtwá prawdźiwego niemáſz/ gdźie ſą obrázy álbo báłwány. WujJudConf 50v, 44; CzechRozm 7; WujNT 526.

a. obelż. W pismach polemistów protestanckich: obraz, rzeźba, krzyż i inne przedmioty fizyczne jako przedmioty kultu w Kościele katolickim; święty katolicki (37): MurzNT Matth 24 arg; Agáto Papieſz [...] w Konſtántynopolu/ ten naprzod Bałwany iáwnie do kośćiołá wprowádził/ przed nimi klękáć roſkazał/ świece ſtáwiáć/ kádzić/ y chwalić. KrowObr 117v; Papieſz s ſwoią ordą vtzynił s pánny Máryey Bałwaná. KrowObr [256v], 80 [2 r.], 100, 113v, 114, 116 (15); OrzList bv, cv; RejAp 114v; WujJud 45 [2 r.], Mm 7v; WujJudConf 44v; Błądzą nic niewiedząc/ ci co drzewiáne báłwány noſzą/y modlą ſie Bogu ktory zbáwić nie może. CzechRozm 7; SkarŻyw 189; Ale y to okázáć ſię nie może/ żebym ia ludźiom świętym w práwey wierze pomárłym: [...] przymawiáć/ y ony báłwánámi názywáć miał. CzechEp 78; 78 marg, 80, 85 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: bałwany drzewiane (4), ustrugane (2), malowane.

Zwrot: »przed bałwany klękać« (3): wierne ſlugi Boże [Papież] [...] ćiągnie y przywodzi áby [...] Syná Bożego iedynego bluznili/ przed báłwány klękáli/ y zánimi chodzili. KrowObr B4; BudNT a4; CzechEp 86.
Wyrażenia: »bałwany Antychrystowe (Antychrystowskie)« (2): Swiętych tedy prawdźiwych/ ktorych imioná nápiſáne ſą w niebie/ [...] báłwánámi Antichriſtowemi nie názywałem. CzechEp 79, 78.

»bałwany chlebowe; chlebowe bałwany« = hostie (1 : 1): BudNT a4; mowię/ przećiw ludźiom záráżonym trućizną Antichryſtowſką/ ktorzy [...] tákże y woſkowych y chlebowych báłwánow nárobili CzechEp 79.

Szeregi »bogowie i bałwany«: by nie Antychriſt ſprzećiwiáiąc ſie w twarz Chriſtuſowi/ nowych ſobie Bogow y báłwánow nie był wymyſlił [...] iuż by ludzie ná iednym Bogu przeſtáli byli CzechRozm 95.
b. W pismach polemistów katolickich; obelż: przedmiot kultu innowierców, kacerstwo (3): iż w tobie nie náyduie ſie iáko w przodkach twoich/ iedenże P. Bog wodz twoy/ ále Báłwani rozmáitych á niezlicżonych Sekt PowodPr 5; dawni Doktorowie kościelni/ kácerſtwá y odſzcżepieńſtwá mimo iednę religią Kátholicką zwáli Báłwánámi. PowodPr 28, 28.
c. W pismach religijno-polemicznych katolików i protestantów: obelżywie o duchownych obozu przeciwnego (zwalczanego) (22): Bo iuż ten Pop malowany Wylycyl wſytky balwany. Tluſte Mnichy/ myąſze Popy RejKup 13v, bb8v, cc6; KromRozm I A4v, G4; BibRadz I 2v; Gdzieſz ony ſwiecżki/ gdzieſz ony kádzidłá/ gdzieſz ony złote płaſzcże/ co imi báłwánom kurzymy/ albo ie w nie vbieramy. RejAp 10v; RejPos 346v; RejZwierc 186; CzechEp 79 [2 r.]; Kośćiołá ſię tedy powſzechnego trzymayćie: á tym Báłwanom Lutheryſtom/ Kálwiniſtom/ Bezyſtom/ Trydeiſtom/ [...] mieyſcá w ſercách/ y mieśćie wáſzym nie dawayćie. ReszPrz 110; on Báłwan Wittemberſki Luther ſwoim zwolennikom piękną á práwie z wolą Bożą/ y z piſmem ś. zgodną łáćinę dawał ReszList 154, 153, 178, 185; PowodPr 30.
Wyrażenie: »pasterz (i) bałwan; bałwan pasterz« (3 : 2): KrowObr 33v; Leop Zach 11/17; RejPos 261v; Pánie Boże wſzechmogący zmiłuyże ſię nád nim [...] Aby [...] opuśćiwſzy báłwáná páſterzá niemego/ á owce ſyná twego morduiącego/ mogł ſię pod rząd páſterzá żywego y prawdźiwego od ćiebie poſtánowionego Iezuſá Chriſtuſá vćieć CzechEp 20, 26.
d. Obelż.: pyszałek, człowiek zarozumiały, hardy (7): RejWiz 5v; Czoż ty rzecżeſz nędzny báłwánie/ ktory gdy cie trochę ſwiát ku gorze wynieſie/ tedy ſie nádymaſz iáko pijáná ná morzu RejAp 10; O márna mucho/ o ſproſny báłwánie oto ten iáko ſłyſzyſz ktory ma klucż niebá y ziemie lżeyſzym ſie tytułem piſze niżli ty/ ktory leżyſz iáko nędzne błoto pod nogámi iego. RejAp 38v; RejPos 175, 228 [3 r.].
2. Bryła soli kamiennej o pewnej określonej wielkości; bancus salis BartBydg; grumus salis Mącz (24): BartBydg 17b; ſól do zamków królewſkich/ bądź w báłwánách/ bądź miáłka/ nie ma bydź kłádźioná ná liczbę. SarnStat 378, 372 [2 r.], 374, 375 [3 r.], 393, 960 (11).

W charakterystycznym połączeniu: sól w bałwanach (6).

Wyrαżenie: »bałwan soli« (11): Mącz 150a; GostGosp 168; Téż vſtáwiamy: áby kożdy Zupnik/ [...] ináczéy nie dawał báłwáná ſoli/ w którym ieſt ſześć cętnarów/ iedno po pułtory grzywny. SarnStat 375, 372 [2 r.J, 373, 375 [3 r.], 376, 377 (10).
3. Fala morska; unda Mącz (8): LubPs gg 2v; Ano ſie okręt miece s ſtráſznemi báłwány/ Wierę iákoś nie dobrze więc z náſzymi pány RejWiz 13; Mącz 502c; KochSz B3v; Zefir ná ćichym morzu podnośi báłwány/ Na piérwſzym ſłońcá wſchodźie KochProp 14; PudlDydo Bv.
Wyrażenie: »bałwany morskie«: iedno iż W.M. do tey ſtolice świętey Apoſtolſkiey/ [...] iáko do portu beſpiecżnego z onych náwáłnośći wiárek kácerſkich/ ktore w nię/ iáko w báłwány morſkie vſtáwicżnie biją/ zdrowo y ſzcżęſzliwie wypłynął. ReszList 142.
W przen:
Wyrażenie: »pieniste bałwany«: to człowiek przyrodzeniu ſwemu Nie cżyni k wóli: ále powodźią porwány Płynie/ tám gdźie go nioſą pieniſté báłwány. KochMarsz 153.

Synonimy: 1. bożek; 2. wełm.

BZ