[zaloguj się]
[pdf]

BOŻEK (41) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N bożek bożkowie
G bożka bożków
A bożka bożki
I bożkami
L bożku bożkach
V bożku

sg N bożek (6). ◊ G bożka (1). ◊ A bożka (2). ◊ L bożku (1). ◊ V bożku (1). ◊ pl N bożkowie (8). ◊ G bożków (10); -ów (3), -(o)w (7). ◊ A bożki (10). ◊ I bożkami (1). ◊ L bożkach (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Dem. od „bog”; bóg pogański lub wyobrażający go przedmiot fizyczny; idolum, simulacrum Mącz (38): LubPs aa, gg5v; Leop Is 57/13; Báłwáni moi ſpráwili to/ á ſtrugałkowie y vláni bożkowie moi rozkazáli to. BibRadz Is 48/5, Gen 31/30, 32; Zwołał tedy Iakob wſzytkich ſwoich/ kazał im áby znieſli wſzytki boſzki ktore miedzy imi byli BielKron 15v; Abowiem ten obycżay mieli [Grecy]/ iż káżdy będąc w iákim ſmutku/ niemocy/ álbo przećiwnośći/ wnet ſobie boſzká wymyſlił ledá iákiego/ ktorego chwalił á polecał ſie mu w obronę BielKron 98, 15v [2 r.], 26, 87, 98 [2 r.], 99; KochSat Bv; Idolum Latine simulachrum, Obras/ Bałwan/ Słup wyćioſány álbo wyrzezány Bożek Mącz 164c; Prot C3; GórnDworz Z4; Iż ták y Iowiſz zgodny s ſwoimi Bożkámi/ Nie był gdy ſię mśćić rádził krzywd nád Gigántámi. StryjWjaz A3v; CzechEp 86; PudłFr 49 [2 r.]; JanNKar D; KlonKr C; GosłCast 19.
Zestawienia: »domowe bożki« = Lares Mącz, Cn; Penates, dii penetrales Cn (2): Mania, Bogini á Mátká domowych bożków które Lares zową. Mącz 207d, 184c.

»bożki domowe«: [Litwa] támże y węże Gywoitos y Ziemiennikos názwáne karmili/ y hodowáli/ iáko Bożki domowe. StryjKron 400.

Wyrażenie:»bożek pogański; pogański bożek« (3 : 1): gdy [Midas] przyiął do ſiebie w dom wdzyęcżnie Bachuſá boſzká Pogáńſkiego BielKron 25v; BiałKat 3v; WujJudConf 44v; KlonWor ded **2.

Hipokor. (2): Wemnie ſtrzały mieſzkáią/ y ten bożek máły KochFr 81; Cyprydy ſynie/ Bożku bez litośći GosłCast 40.

a. obelż. W pismach innowierczych nazwa dla świętych i obrazów katolickich, będących przedmiotem kultu religijnego (2): do ſwych bożkow kośćieliſk z ochotą ſię zbiegáią/ onym ofiáry oddawáią/ y wieńce ná nie kłádą. CzechEp 87, 86.
b. Wyrażenie: »ziemski bożek« = człowiek uzurpujący sobie władzę boską (o duchownych katolickich) (1): ále ći [wywrotnicy słów twoich] ſą v nas iáko ini ziemſcy boſzkowie/ y owſzem ieſzcże oni thy biją, á thy morduią/ kthorzyby chcieli wiernie á práwdziwie ſtáć przy ſwiętey woley RejAp 18v.
2. Człowiek zachowujący tylko zewnętrzne formy kultu religijnego: pobożniś, bigot, świętoszek; religiosus, superstitiosus Mącz (3): A nye czynyą tego też wáſſy boſzkowye nyektorzy/ ktorzy obrázy liżą? KromRozm I A3v. MurzNT 51; Religiosus aliquando idem quod supersticiosus, Bożek/ Nábożnik. Mącz 351c.

Synonimy: 1. bałwan, strugałek; 2. nabożnik.

Cf BOŻEC, BOŻYSZCZE

ZZie