[zaloguj się]
[pdf]

CARZ (259) sb m

carz (225), car (34); carz RejZwierz (10), OrzQuin (2), BielSpr (2), MycPrz (2), PaprPan, ModrzBaz (2), PaprUp, OrzJan (4), SarnStat, KlonKr, KmitaSpit; car GórnDworz (2), KochJez (2), KochPieś (2), ActReg (4), GórnTroas, KołakCath; carz : car MetrKor (1 : 4), MiechGlab (54 : 13), LibLeg (44 : 2), BielKron (55 : 1), StryjKron (42 : 2).

cżarz (2) MiechGlab, KlonKr, csarz (1) BielSpr.

cårz (w tym 1 r. w StryjKron błędne znakowanie). ◊ cårz- (53), carz- (31); cårz- OrzQuin (2), GórnDworz (2), MycPrz (2), ModrzBaz, KochPieś, OrzJan, KołakCath, SarnStat, KlonKr; carz- BielSpr, KochJez, GórnTroas, KmitaSpit; cårz- : carz- BielKron (37 : 1), StryjKron (3 : 27).

Fleksja
sg pl
N cårz cårzowie, cårze, cårzy
G cårza cårz(o)w
D cårzowi, cårzewi
A cårza cårze, cåry
I cårzem cårzmi, cårz(a)mi
L cårzu
V cåre

sg N cårz (110). ◊ G cårza (66). ◊ D cårzowi (12), cårzewi (1); -owi : -ewi StryjKron (4 : 1). ◊ A cårza (22). ◊ I cårzem (20); -em (1) OrzQuin, -ém (1) GórnTroas, -(e)m (18). ◊ L cårzu (2). ◊ V cåre (1) KochPieś. ◊ pl N cårzowie (7), cårze (2), cårzy (2); -owie StryjKron (2), SarnStat; -owie : -e : -y MiechGlab (3 : 1 : ‒), LibLeg (1 : 1 : 2). ◊ G cårz(o)w (9). ◊ A cårze (2) BielKron, KlonKr, cåry (1) KołakCath. ◊ I cårzmi (1) BielKron, cårz(a)mi (1) MiechGlab.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Władca, panujący, monarcha; rex aut regulus apud Moscos et Scythas. Magnus dux etiam vocatur. Caesaris nomen his non quadrat. Neque vero Turcarum princeps caesar recte vocatur, siquidem imperium Orientis quod caesares habebant in Occidentem translatum est Cn (259):
Szereg: »car abo krol« (1): Y ma to kto zá ſczęśćié/ komu ſie kłániáią/ A Cárém ábo Królem iego wyznawáią GórnTroas 23.
a. Tatarski; chan (207): CZtirzy ſą Hordy, to ieſt, vphi Tatarow á tyloż też maią Hethmanow ktore Czarzami zową. MiechGlab 28; Ieſt piąta Horda ktorą Kozaki zową ale ta Cżarza niema. MiechGlab 28; zowie ſie też Vlu cham iakoby nawyſſzem Czarzem, bowiem Vlu wykłada ſie wielki, á Chan ieſt Hetman v nich Czar MiechGlab 28–29; co y po dziſieyſzy dzien drudzi Carzowie chowaią w obycżaiu. MiechGlab 72, 14, 19, 28, 29 [2 r.], 30, 31, 75; ysz przodkowie naschi Czarzi [...] do wyelkiego panstwa, wyelkiego Xyąſtwa Lythewſkiego wgoſtzyne przyeſzdzaly. LibLeg 10/95, 10/95 [3 r.]; BielKron 365v, 385v, 407v, 420, 439; GórnDworz P, Pv; MycPrz I C3v; vderzył ná ſwitániu z wielkim okrzykiem ná koſz Tátárski/ gdzie ſam Carz głową leżał. StryjKron 270, 270, 280, 416 marg, 547: PaprUp C2; ActReg 122, 124, 126; Ktory teſz pod Kopylem trzy kroć bieł Tátáry/ Y w więźienie zábierał/ ich przednieyſze Cary. KołakCath A4.

W połączenia z imieniem [po imieniu (63), przed imieniem (26)] (89): MetrKor 46/47, 47v; Szoſty po nim był ſin iego imieniem Machmet Car, z ktorego poſzedł Achmet Car ſiodmy. MiechGlab 30; Po Vlanowym żeſciu [!] panował w tymże Przekopie Car Tachtanus MiechGlab 73, *6 [3 r.], *6v, **[2 r.], **3 [2 r.], **5v (28); ya Czarz Sahibkierey. poczalem wedlie ſtaradawnego obiczaya prawdzywe bracztwo dzierzecz. LibLeg 10/95, 10/95 [8 r.], 96 [4 r.], 96v, 97, 97v; RejZwierz aa, aa3, bb2v, bb3, 18 [3 r.], 37 [2 r.], 37v; BielKron 241v, 385v, 391 [2 r.], 400v, 401 (12); PaprPan Rv; Bitwá Erdźiwilowá z Kaidanem Cárzem. StryjKron 270 marg; O wtorey wypráwie Witołdowey przeciw Tátárom niefortunney [...] y o Cárzu Támerlanie/ álbo Timirkuciu. StryjKron 507, 265, 269, 280, 416 [3 r.], 617 [3 r.] (20).

Wyrażenia: »chrymski carz« (1): Chrymſki czarz ktori. MiechGlab *7v.

»carz kazański« (1): Ciągnął w Litwę y z Cárzem woiuiąc Kázáńſkim. StryjKron 582.

»nohalski (a. nahajski), nohajskich Tatarow carz« [szyk 3 : 1] (3 : 1): a mymo Ty Tatary nohayſkych Tatarow Czar. wyelkyego pana odprawywſſy. wpoſielſtwye domnye poſlal. MetrKor 46/47v; BielKron 402 [2 r.]; StryjKron 722.

»carz pr(z)ekopski, Tatarow przekopskich« [szyk 33 : 19] (51 : 1): Thego był wezwal Olbracht krol polſki [...] na pomoc przeciw Mendligierowi Przekopſkiemu Carzowi. MiechGlab 31; Tamże ieſt zamek Ocżarkow Ktory Car Tatarow Przekopſkich zbudował w Litewſkim panſtwie. MiechGlab 76, *6, **3, **6v, 31, 32, 71 [2 r.]; LibLeg 7/32, 32v, 99 [2 r.], 103v [2 r.], 10/61 (11); BielKron 391, 400v, 401, 402, 402v (18); StryjKron 617 [2 r.], 637, 692 [2 r.], 697 [2 r.], 722 [2 r.] (14).

»carz tatarski, tatarskiej ziemie« [szyk 37 : 12] (48 : 1): nad tho. moyego wyelkiego ymyenya Tatarſkiey ziemye Czarz Sadadkirey. yeſt ſinego wyelkiego dworv.wyſſedl. MetrKor 46/47; MiechGlab *6, *6v, **, **3, **7v (14); LibLeg 7/8v [2 r.], 9 [2 r.], 67v, 68, 9/52v, 11/184; RejZwierz aa, aa3, 18 [3 r.], 37 [2 r.], 37v (10); tám miał rozmowę długą s Scháchmátem Zawołckim Tátárſkim Carzem BielKron 436, 241v, 258v, 382, 385v, 391 (10); MycPrz I C3v; StryjKron 416, 632; ActReg 170; Tátárſcy Carzowie miáſto ſymbolum ſnop ſtrzał związány nośili SarnStat 121; KlonKr wstęp A4.

»wielki carz« (4): Taże z rządzenia Bożego, Temirkitlu wielki Carz Tatarſki (ktorego Hiſtorici Themerlanem zową) [...] potkał ſie z Peſaitem MiechGlab 66, 18, 75; Wyelykyey Ordi wyelkiego Czarza Sahibkyereya ſlowo. LibLeg 10/95.

»carz zawolski itp« [szyk 18 : 4] (22): MiechGlab *7, **, **7v, 28, 30, 73, 75; A w tym przyiecháli poſłowie od Carzá Zawołckiego Schádchmátá BielKron 401, 400v marg, 402v [2 r.], 436, 475v; záraz po nich przyiecháli też Poſłowie Cárzá Zawolſkiego Sachmatkiereiá StryjKron 682, 280, 617 [2 r.], 682 [2 r.], 692 [2 r.], 697.

Szeregi: »cham wielki (to jest) carz« (4): Ricerz niektory wielkiego Chama, to ieſt, Carza imieniem Otoman MiechGlab 64, *7, 17, 19.

»carz to jest (albo) krol« [szyk 1 : 1] (2): Drudzy Tátárowie ktorzy około Wolhy mieſzkáią máią ſwe oſobne Cárze/ to ieſt Krole álbo Kſiążętá BielKron 439, 439.

b. Turecki; sułtan (41): MiechGlab 72; bo thám káżdego Carzá zową Sołtánem. BielKron 457v.

W połączeniu z imieniem [po imieniu (13), przed imieniem (4)] (17): MetrKor 46/46v, 175; Ceſarz Thurecki dziad ninieyſzego Carza Selambeka, wſzythek Przekopſki wyſep poſiadł MiechGlab 40, *6v, **4v, 30, 31, 72; BielKron 253, 254, 310v, 402; którégo w Konſtántynopolu Soliman Carz vſtrzéláć dał OrzQuin Z4, L [2 r.]; BielSpr 52v; StryjKron 602.

Wyrażenia: »carz turecki (a. turski)« [szyk 22 : 10] (32): Bayfet [!] czarz Turſki. MiechGlab *6v; Ci trze oſthateczni Carzowie Tureczſci w Conſtantinopolu zawſze mieſzkali MiechGlab 69, **4v, 30, 31, 72; LibLeg 10/98 [3 r.], 122v, 124v, 11/184; Ierzyk Skánderbeg Káſtryotus rycerz Kryſtuſow Kſiążę Albáńſkie/ Máchometowi Carzowi Tureckiemu S.D. BielKron 253, 254, 310v, 313, 331, 331v [3 r.] (10); Przedthym też Támerlan Caramanbegli, Ceſarz Tátárſki/ poráźił Báizetá Cárzá Thureckiego práwie ná głowę/ ále ieſzcże ná then cżás nie miał Iáńcżárow áni oſádzenia tákimi ludźmi Porty zdrowia ſwego iáko dźiś ma Cſarz Turecki. BielSpr 52v; ModrzBaz 21v, 118; StryjKron 375, 602; OrzJan 25, 36, 45, 48.

»wielki carz« [szyk 2 : 1] (3): tich zemi wziethich. wielky Czar Svltan Bayazith Chan. Sin iego Svltan Selim. a ya yego Sin Svlthan Svleiman Chan. MetrKor 46/46v [idem] 46/175; Iam yeſth Czarz wyelkii nyeſwicziezoni, odpana boga, powiſſoni LibLeg 10/60.

Szereg: »pierwszy książę albo carz« (1): Tegoż roku Ottoman [...] pierwſzym Xiążęćiem álbo Cárzem Tureckim był wybrány StryjKron 375.
c. Ruski (9): o zdrowiu Cárzá przeſławnego pytał. StryjKron 782; Trzy ſtá koni Moſkiewſkich ſzło z Toropcá w ſpráwie Do Cárá preświetnégo KochJez B2v; Obróć ſwóy kon prędkonogi/Nieśćigniony Care drogi KochPieś 45.
Wyrażenia: »carz moskiewski« (4): BielKron 429v; KochJez A3; Car Moſkiewſki plác mężnému Puśćił Królowi Polſkiému KochPieś 45; KmitaSpit A4v.

»wielki carz« (1): Wasil Iwánowic z łáſki Bożey/ wielki Carz Moſkiewſki/ Wołodymirſki/ Nowogrocki/ Smoleńſki/ Thwerdſki/ Iurhſki/ Pleſkowſki/ Permſki/ Wiátki/ Bulgárſki/ Kſiążę Nowogrockie inſzey źiemie BielKron 429v.

»carz wszystkiej Rusi« [szyk 1 : 1] (2): StryjKron 91, 330. Cf »carz i pan«, »krol albo carz«.

Szeregi: »krol albo carz« (1): vmyſlił odnowić Kroleſtwo Ruſkie/ nie tylko pod Halickim y Włodimirſkim titułem/ [...] ále wſzyſtkiey Ruśi Krolem álbo Cárzem (iáko ſię dziś Moſkiewſki tituluie) prágnąc być/ wypráwił Poſły ná Concilium do Lugdunu StryjKron 330.

»carz i pan« (1): y ten ſie pocżął piſáć Cárzem/ y Pánem wſzyſtkiey Ruśi StryjKron 91.

d. Rzymski narodu niemieckiego; cesarz [w połączeniu z imieniem] (1): A Windeliki potym [...] trze Czarze Henrikowie wypędzili iako pogany ktorzi Kriſtuſa chwalić nie chcieli, á na koniec i zwalcywſzy Henrik thrzeci mieſtca ich niemczami oſadził. MiechGlab 45.
2. [bot. petasites (RostSł); lepiężnik:
Zestawienie: »carz ziele«: PETASITES, GALIRUS. Lepiaſnik. Carz. ziele, Ruſki zową. TO źiele zową z Niemieckiégo Morowy korzeń/ iż korzeń tego źiela przećiw febróm morowym/ naſzláchetnieyſzé lékárſtwo: zową téż Carz ziele/ iákoby Céſarz nád źiółmi/ dla iego wielkiéy nád inſzémi źiółmi ſzláchetnośći UrzędowHerb 245 (Linde).]

Synonimy: 1. cesarz, krol, ksiądz, książę; a. cham; b. sułtan; e. kniaź; 2. lepiaśnik.

HG