[zaloguj się]
[pdf]

CESARZ (3929) sb m

cesarz (3928), casarz (1); cesarz : casarz Mącz (36 : 1; 280c).

cż- (10); -ae- (5); -ss- (249) [przeważnie z rękopisów], -sz- (48) [przeważnie z rękopisów], -z- (1); -r (4), -rs (10), -rż (7), -rzs (1), -z (1).

-e- (58), -é- (56); -e- OpecŻywList, Mącz (36), SiebRozmyśl (2); -é- OrzQuin (7), SienLek (2), KochJez, KochWr, OrzJan (29); -e- : -é- OpecŻyw (12 : 2), MurzNT (3 : 1), BiałKat (3 : 2), SarnStat (1 : 11) (Cn e pochylone); -årz (1389), -arz (17); -årz: -arz KrowObr (36 : 1), BielKron (790 : 7), HistRzym (84 : 1), BiałKat (3 : 1), BielSpr (17 : 2), SkarJedn (52 : 2), SkarŻyw (111 : 2), CzachTr (1 : 1). ◊ -arz- (1578), -årz- (395); -årz- GrzegRóżn, BudBib, KochJez, KlonWor; -arz- : -årz- GroicPorz (4 : 1), KrowObr (77 : 5), BielKron (821 : 42), Mącz (19 : 3), HistRzym (47 : 1), RejPos (36 : 2), BielSpr (13 : 3), MycPrz (6 : 1), BiałKaz (5 : 1), BudNT (1 : 1), PaprPan (18 : 1), ModrzBaz (10 : 1), SkarJedn (7 : 130), SkarŻyw (4 : 171), StryjKron (48 : 19), CzechEp (55 : 1), GórnRozm (3 : 2), OrzJan (18 : 2), WujNT (73 : 1), SiebRozmyśl (1 : 1), KlonKr (1 : 2).

Fleksja
sg pl du
N césårz césarze, césarzowie
G césarza césarzów
D césarzowi, césarzewi césarzom
A césarza césarze, césarz(o)w césarzu
I césarz(e)m césarzmi, césarzami
L césarzu césarzoch, césarzach
V césarzu césarzowie
inne sg G a. A - césarza

sg N césårz (1549). ◊ G césarza (918). ◊ D césarzowi (376), césarzewi (6); -ewi ConPiotr, CzahTr; -owi :-ewi LibLeg (38 : 4). ◊ A césarza (280). ◊ G a. A césarza (4). ◊ I césarz(e)m (320). ◊ L césarzu (34). ◊ V césarzu (79). ◊ pl N césarze (70), césarzowie (51), skrót: cés. (1); -e SeklWyzn (2), SeklKat, Mącz (3), RejAp (2), RejPos (2), RejZwierc, WujJud (5), MycPrz (2), CzechRozm, BielSjem, WujNT (7), SarnStat, SkarKaz, SkarKazSej (4); -owie KromRozm III (3), OrzRozm (2), SarnUzn, PaprPan, ModrzBaz (2), StryjKron (2); -e : -owie MiechGlab (1 : 2), KrowObr (5 : 3), BielKron (6 : 12), BiałKaz (1 : 1), SkarJedn (15 : 4), SkarŻyw (3 : 1), CzechEp (2 : 5), NiemObr (4 : 12).◊ G césarzów (116) [cf też CESARZOW N sg m]; -ów (1), -(o)w (115). ◊ D césarzom (40); -om (1), -(o)m (39). ◊ A césarze (40), césarz(o)w (1); -e : -(o)w BielKron (9 : 1). ◊ I césarzmi (34), césarzami StryjKron (2). ◊ L césarzoch (3) RejZwierz, BielKron, RejAp, césarzach (2); -ach NiemObr, -åch KrowObr. ◊ V césarzowie (1). ◊ du A (cum nm) césarzu (2) SkarJedn A8v, 194.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Władca, panujący, monarcha (oznacza także władców nie posiadających tytułu cesarskiego); imperator Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; caesar Murm, Mącz, Calag, Cn; augustus Murm, Cn; monarcha Mącz; princeps principum Cn (3927): bo wſſelki tzo ſie dzialá krolem/ odpowiedá ij ſprzeciwiá ſie Ceſarzowi. OpecŻyw 132; Onij odpowiedzieli: Krola niémámy/ iedno ceſarza. OpecŻyw 132 [idem Leop Ioann 19/15, LatHar 734], 75, 108, 112, 118v, 131 [2 r.], 132; PatKaz II 58, 58v [2 r.]; Imperator [...] Ceſarz. Murm 174; Mymer1 11; BielŻyw 65 [2 r.], [126], 134 [2 r.], 142 [2 r.]; MiechGlab 49, 66; A ieſliże ia przewyciężę wielką ſthąd chwałę wezmę/ iże nawielmożniejſzego Ceſarzá zwyciężę. HistAl C5v, B3v, C4v [2 r.], F6, H7v, I6 (12); KromRozm I D; MurzNT Mar 12/14; KromRozm III K, O, Pv, P2, P5v, P6v, P8; A ſtey pychy pothym vroſlo/ Iż Papieżowi Ceſárze muſieli rádzi y nierádzi/ ſtrzemię práwe v koniá trzymáć KrowObr 34; B3, 21, 29v [2 r.], 32, 32v [4 r.] (46); Leop Matth 22/17, Luc 23/2, Ioann 19/12, 15, Act 27/24; co Bog może dáć/ to Ceſarz niemoże RejZwierz 20; Nálazłem tę przypowieść o Ceſárzoch cżedſzy. RejZwierz 32, 1v, 18v, 23v, 24, 24v [2 r.] (24); OrzRozm P4 [2 r.]; BibRadz Act 27/24; przeto ia iż w máłym okrętku ieżdzę łotrem mię zową/ á ty z wielkimi okręty ieździſz więc cię Ceſárzem zową BielKron 126; GAllus Wibius był Ceſárzem dwie lecie s ſynem ſwoim Woluzyanem BielKron 152v; á ſam ſie Ceſárzem Europſkim vdzyáłał BielKron 156v; wezmę cię zá mężá ſobie á zá Ceſárzá poddánym. BielKron 160; ábowiem s tey waśni zyemie Włoſkie áni go piſáli w Kroniki miedzy Ceſárze/ áni mu tytułu Ceſárſkiego piſáli BielKron 182v; był Ceſárzem ná pánowániu lat dzyeſięć. BielKron 185; Albánus go ſtáwił przed Ceſárzem BielKron 229; Ceſarz rzekł: Therazemći Ceſárzem/ tho ieſth/ niechćiałeś mie pierwey mieć zá Ceſárzá/ iákoś záſłużył ták ſię ſtobą będę obchodził. BielKron 229; przed ſámym Ceſárem miecż goły nioſł Cżeſki Márſzáłek BielKron 329; przetho ten mieſiąc od Ceſárzá Auguſtuſem názwáli BielKron 418v, 26v, 130v, 131, 131v, 132 [2 r.] (966); GrzegRóżn L4; Octavius, Rzimski Ceſars był Auguſtem pirwy názywány/ á ponim ini wſziſzey Ceſárze. Mącz 20d; Ceſars go zá páná rádnego obrał. Mącz 187b, 13a, 78b, 86d, 123d, 157b (11); OrzQuin V4; SienLekAndr a2; LeovPrzep D3v; RejAp BB3v, 77, 106v, 108, 110, 111, 112v; HistRzym 2v [3 r.], 3v [2 r.], 26 [2 r.], 26v [2 r.], 27v (89); RejPos 18, 250, 251, 251v [2 r.], 252, 253 [2 r.], 336; BiałKat d4v [2 r.], 163v [2 r.]; Wſzák ſie o to pokuſzáli Ariani álbo oni Iulianowie/ możni Ceſárze/ y wiele dziwnych Heretykow/ áby byli to ſwięte á ſpołecżne Boſtwo kiedy roſtárgnęli RejZwierc 11v; Iż niech ſie káżdy dziwuie á przypátruie ſie mocy ſmiertelney/ iż áni Ceſarz/ áni żadny potentat iey ſie nigdy obronić nie może. RejZwierc 169v, 50, 55v [2 r.], 81v [5 r.], 84 [10 r.], 99v [5 r.] (40); BielSpr 11v, 47v, 57v, 59v; WujJud 21v, 22v, 175; Od Ceſarzá/ Wenetow/ iako wielki hołd brał. MycPrz I B, I B3, B4v, Cv, II A4v [2 r.], B, C; WierKróc A2, Bv; Miałby był zá Małżonkę wnuckkę [!] Cżeſárzá Xiężnę Kliwęńſką BiałKaz L4v; BudNT Act 27/24; StryjWjaz B; A koniecżnie iuż ich tłuć nie przeſtánie/ áſz też y ony do końcá ſtárte będą y wniwecż ſie obrocą. To ieſt/ to teráźnieyſze páńſtwo Rzymſkie/ z Ceſárzá málowánego bo iuż nie ieſt właſnym Ceſárzem iákowi przed Papieżmi Ceſárze bywáli/ lecż tylko iákáś máſzkárá ábo obraz Ceſárzow pierwſzych CzechRozm 169; PaprPan E2, E4, Kv, M4v, Pv, (17); dowiádował śię iákoby ſobie oni ſtárzi Ceſárzowie w rzecżách tym podobnych pocżynáli ModrzBaz [16], 98, 101 [2 r.], 128; Y o rozdzieleniu Rzymſkiego Páńſtwá ná dwu Ceſarzu. SkarJedn A8v [idem 194]; Pierwſze z iednocżenie było/ [...] na śiodmym zborze iuż pod dwiemá Ceſarzmi SkarJedn 171; gdzie widziſz iſz Ceſarz świecki potentat y obrońcá ich/ ſam ták święte y wielkie y innym pierwſzym rowne to Koncylium zowie SkarJedn 294, A8v [2 r.], 119, 131, 132 [2 r.], 135 [2 r.] (71); Calag 305b; Piotrá wzgárdzićielá nie zwyciężonych Ceſarzow/ dla zakonu Bogá ſwego/ roſkázuię ná krzyż wbić. SkarŻyw 41; Táka ieſt moc Papieſka/ iſz Pátryárchy ſkłádáć y karáć/ y ſamy Ceſárze wyklináć może. SkarŻyw 90; Był powinny krwią Ceſarzowi (podobno temuſz Ottonowi trzećiemu) SkarŻyw 575, 20 [3 r.], 21 [6 r.], 30 [3 r.], 31, 40 (188); o náchyleniu ku zgubie Rzymſkiego Ceſárſtwá/ Hiſtorią piſał/ gdzie Arkadiuſſowego y Honoriuſſowego. pánowánia/ ktorzy byli Ceſarzámi/ Roku od Chriſtuſá Páná 298. wzmiankę dawnieyſzą cżyni StryjKron 95; A potym wezwał ią do ſiebie Ceſſar StryjKron 125, 41 [2 r.], 71, 125 [3 r.], 135, 557 (19); gdy koniec przyidźie pánowánia Rzymſkiey Monárchiey Ceſárzow/ tedy ſię nie ſpodźieway odmiány ná co lepſzego CzechEp 365, 33, 136, 335, 356, 370 [2 r.] (20); Okázuie ſię też z liſtow tego Grzegorzá/ [...] iż nie Biſkupowie w ten cżás władáli Ceſárzmi/ ále im poddáni byli NiemObr 61; A co pirwey Ceſárzowie Papieżá ná ſtolicy iego potwierdzáli/ to ſię opak ſtáć muśiáło NiemObr 169, 60 [2 r.], 61 [2 r.], 62 [2 r.], 63 [3 r.], 64 (34); Nigdy niebędą mogli Rzymſkiéy śile ſzkodźić/ Dokąd Caeſarz przeważny woyſko będźie wodźić KochFr 58; ReszPrz 73, 112; WerGośc 244, 245 [2 r.], 246 [7 r.]; BielSjem 5; BielSen 6 marg; GórnRozm F3v; PaprUp B3, C2 [2 r.]; KochWr 37; naostatek nowe miasto yWieden wziął y tam vmarł choc był Cesarz głową. ActReg 7, 5, 5v [4 r.], 7, 22, 56 (24); Imperator ‒ Naiwiſzy het man nad woiskiem, Caeſsarz, Rozſprąwca. Calep 511a; Phil R4; nigdyby y ſámégo Piątégo Céſárzá niehámowáli/ áby pomoc y rátowáć niémiał potrzebę wielką krześćiáńſtwá OrzJan 95, 108 [2 r.], 131; LatHar 722, 734 [2 r.]; Bo coż może być poczćiwſzego Ceſárzowi/ iáko że go zową ſynem kośćielnym? Abowiem dobry Ceſarz ieſt w kośćiele/ á nie nád kośćiołem. WujNT 93, przedm 39, s. 57, 90, Matth 22/17, s. 93 [4 r.] (35); Téż choćby dźiśieyſzy Céſarz álbo iego potomkowie Céſárze oſobą ſwą z woyſkiem przećiwko Miſtrzowi y Zakonowi ruſzyli ſie/ nie mamy przy nim álbo potomkowie náſzy ſtać podpomożeniém/ rádą SarnStat 1070, 1114, 1226; Y v Cęſárzá pewnie też łáſkę vtráćiſz SiebRozmyśl H3, H3; KlonKr A3; PowodPr 32, 84; CzahTr H2v; SkarKazSej 680b [3 r.], 681a, 687b [3 r.], 690b; Bo tám co Conſul to KROL, DICTATOR Ceſárzem KlonWor 13.

W połączeniach z imieniem [po imieniu (796), przed imieniem (272)] (1068): wypiſuiątz cżas ceſárſtwá Tyberyuſſa Ceſarza [...] o Kryſtuſie tak ſwiadcży OpecŻyw C2v, 14v; PatKaz II 58 [2 r.]; PatKaz III 104; FalZioł IV 34b; BielŻyw 133; Szoſte maſz bacżyć iż Polaki, Szwaby y burgundi [...] Ceſarzowie trzey Henrikowie wygładzili MiechGlab 52, **v, **3, **7, 37, 44 [2 r.] (11); KłosAlg D3v; Iako Alexander wziął ſobie za żonę Roxánę dziewkę Dariuſa Ceſarza. HistAl G5v, B3v, C3, C4, C5, C6 (21); MurzNT Luc 2/1; Theodozyus też Ceſarz ſtárſſy/ bliſko 300. lat przed nim táką vſtáwę po wſſech páńſtwyech ſwoich wydał KromRozm III 06; Dźiwno mi iżeś tu Konſtántyná y Phokáſá Ceſárzow przepomnyał. KromRozm III O8, C5, N8, N8v, O5v [2 r.], O8 (12); GliczKsiąż G2v; Przyſyęgá Zydowſka/ nápiſána w Chronice Czeſkiey/ s Práwá Iuſtynianá Ceſárzá. GroicPorz aav, a4; Ia Ludwik Ceſarz/ dáię tobie błogoſláwionemu Piotrowi Kxiążęćiu Apoſtolſkiemu KrowObr 30v; y ty Báłwány y Obrázy s kośćiołow miotáć roſkázowáli Konſtántynus piąty Ceſars: Tákże Philip Ceſars Syn iego/ Tákże Lew trzeći Ceſars/ Thákże Konſtántynus ſſoſty Ceſarz. Tákże Lew tzwárty Ceſarz KrowObr 117v, 6v [2 r.], 7 [2 r.], 8, 8v, 27 [2 r.] (43); Leop 2.Tim 4/22, Apoc 4 arg; LEw Ceſarz chciał doſwiádſzyć/ co ſtroże dziáłáli RejZwierz 20v, 10v, 14 [3 r.], 14v, 20 [2 r.], 23v (22); BibRadz Luc 2 arg, 2/1; Goski A11; OrzRozm D2v, S4v [2r.]; ále od Káliguły Ceſárzá wywołan y záſłan zá morze Pontſkie BielKron 140; á ſtąd oſkárżon do Tráiáná Ceſárzá BielKron 148v; ANtonius Bázyanus Kárákállá Ceſarz/ ten brátá ſwego Getę dał zábić BielKron 151; ten był wdzyęcżnie przyiął Ceſárzá Fryderyká Bárbároſę BielKron 169v; A thák Ceſarż Henryk vcżyniwſzy Synod/ od wſzytkich trzech kazał oddalić then ſtolec Papieſki BielKron 176v; Tám w Rzymie Zygmuntá Ceſarzá koronował BielKron 188v; Z tych Inſuł Báleárſkich Kárzeł piąty Ceſarz látá od Kryſthuſá 1541. wypráwił ſie do Afryki BielKron 280; Potym Otto pierwſzy wielki Ceſarz odiął to miáſto Francuzom BielKron 285v; Gotti [...] Węgierſką źiemię oſiedli/ wźiąwſzy przymierze z Grácianem Ceſárzem/ BielKron 296v, 26, 67, 132, 137, 137v (400); Abowiem Claudius Ceſarz o graniu koſtek xięgi wydał KwiatKsiąż P4, L4, O4v; Mącz 11b, 212b, 219a, 251d, 464c; iż ón Céſarz wtóry w liczbie/ OCTAuius AVguſtus, niczym innym ſye niebáwił SienLekAndr a2; LeovPrzep D3v, D4v; RejAp 109v; wyrzekł ieſt Lew Ceſarz vſtáwę HistRzym 2v; Ia ieſtem Ceſarz Iowinian/ Odewrzy okienko żebych ſthobą mowił. HistRzym 45, [2], 9, 26v, 41 [2 r.], 41v, 42 [3 r.] (28); Potym ie był Ceſarz Konſtántyn imieniem ſwoim przezwał Konſtántinopolim RejPos 300, 17v, 266v; BiałKat d4v; Pompeius Ceſarz gdy był Mámertińſkie miáſto ták ſrodze obległ/ [...] obiecował to mocno żadnego tám nie żywić. RejZwierc 134v, 53 marg, 55v [2 r.], 168 [2 r.], 169v, Aaa3, Aaa4v, Bbb2, Bbb2v; BielSpr 47, 57, 59v [2 r.]; WujJud 61v, 226v; BudBib c; By nie proźby Cżeſárzá Ferdinándá/ y Xiążąt Rzeſkich byli zaſli/ ktorzy oto prośili. BiałKaz K3v; BudNT c2v; Ceſárzu Bárdáneſie by ich był miał s ſobą/ Nie ſmieliby Rzymiánie wymyſláć nád tobą. PaprPan P3; LAkápanus on Ceſarz iż ſyná miłował/ Dopuſzcżał mu ſwey woley PaprPan Qv, E2v, M4v, O2v, Sv, S2, Gg4v; Niech to ná dobre y ná ſzcżęśćie tobie y domowi twemu/ o Ceſárzu Auguśćie będźie ModrzBaz 25, [16], 18, 53v, 57v, 59v (13); tám vſłyſzyſz co ſam Ceſars Páleologus mowił w ty ſłowá. SkarJedn 289; ták iſz Ceſarze ich Theodozyus/ Arkádyus/ Honoryus/ [...] vſtáwę cżynić muſieli SkarJedn 374, 131 [2 r.], 134, 135 [2 r.], 137, 138 (53); Potym naſtał Leo piąty Ceſarz Armenicus názwány SkarŻyw 299; Ceſarz Otto trzeći názwány dlá wielkich cnot Mirabilia mundi/ ná łoſzku Romuáldá leżał. SkarŻyw 573 marg, 20, 30, 31, 46, 58 marg (64); A ſam Ceſſar Ian [...] był Oycem iey Chrzeſnym StryjKron 125; y pożegnawſzy ſie z Konſtantinem y Baſilim Ceſſárzámi/ wroćił ſie do vſcia Dniepru StryjKron 140; Wencław Ceſarz pijánicá od ſwoich poiman. StryjKron 512 marg, 36, 51, 71, 165, 295 [2 r.] (23); CzechEp 42, 400 [4 r.]; NiemObr 58, 60, 61 [3 r.], 63 [2 r.], 64 [2 r.] (37); ReszPrz 71, 73; WerGośc 244; GórnRozm A2v, B2v; ActReg 105; Iáko o tym dał znáć Tyberyus Ceſarz Phil R4, K2, S3; Wielki Kárzeł Piąty/ Céſarz/ co był ták wiele narodów Królem/ [...] Hiſzpánią/ źiemię Włoſką y Niemiecką/ [...] zpiął z Koroną Polſką. OrzJan 63, 28, 39 [2 r.], 41, 64, 66; RybGęśli A2v; w oneż dni wyſzedł dekret od Ceſárzá Auguſtá/ áby popiſano wſzytek świát. WujNT Luc 2/1; y tám żyiąc áż do Tráianá Ceſárzá/ wſzytkie Azyiſkie kośćioły fundował y ſpráwował WujNT 299, 9, 60, 93 [2 r.], 102, 447 (13); SarnStat 3v, 1141, 1224; KlonKr A3; PowodPr 31, 32 [3 r.], 47; Do grobu náſzego ś. Woyćiechá przed piąćią ſet lat Otto Ceſarz dáleką drogę do Gniezná vczynił SkarKaz 41b, 41b, 456b; VotSzl A4v; Po Walenśie heretyku/ gdy Ceſarz Theodozyus Kátholicki y święty pan náſtał SkarKazSej 687b, 702a [2 r.]. Cf Wyrażenia, Zestawienia, Wyrażenia przyimkowe.

W połączeniach szeregowych (35): LibLeg 8/133v; Naprzod Ceſſarze/ Krolewie Xiążęta/ y ynſzi przełożeni/ ſą naſwiat dani y wyſtawieni SeklWyzn k2, Gv [2 r.]; SeklKat I3; KromRozm III I8; GliczKsiąż G6; iáko pánuią tego ſwiatá Krolowie Ceſárze y Pánowie KrowObr 3, 8v [2 r.], 25v, 26, 26v, 27v (14); OrzRozm G4v; BielKron 424v; Monarcha, [...] Iediny pan/ xiążę/ Król/ álbo Ceſars. Mącz 230c, 154b; RejAp 114; WujJud 16; SkarŻyw 309; CzechEp 51, 334, 364, 383; NiemObr 57, 65, 166; SarnStat 1089, 1099; To ieſt/ oni krolowie y Ceſárze/ y Monárchowie wſzytkiego świátá/ [...] owce Chryſtuſowe przez 300. lat rozdźieráli SkarKaz 679b.

W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych (przeważnie w wołaczu) [w tym: wielki (21), miłościwy (9), namocniejszy (4), najaśniejszy (2), nałaskawszy (1), namożniejszy (I), nawyższy (1), przesławny (1), z łaski bożej (1)] (41): żyw bądz nawyſzſzy Ceſarzu HistAl C2; wielki Ceſarzu co to ieſt iże wſzyſcy ciebie chwalili HistAl C2v, C5v, D4, E2v, E3 [2 r.], E4v (20); Otoć ſie ſtáwiam poimány miłośćiwy Ceſárzu BielKron 229, 231v [2 r.], 232v, 331v, [3322] [4 r.], [3322]v [2 r.], 414; że Ceſárzowie naiáſnieyſzy przed tyſiącem lat toż wyznánie náſze vprzywileiowáli SarnUzn G5v; Dopuść mi Ceſárzu namocnieyſzy mowić. HistRzym 2v; Gdym ia nałáſkáwſzy Ceſárzu do kośćiołá tych to obrázow wſzedł HistRzym 2v; Mam namożnieyſzy Ceſárzu przedáyne trzy mądrośći. HistRzym 57v; RejZwierc 99v, 100; Gdy tedy ten Zbor táki ieſt y ták wielki/ ia złáſki Bożey Ceſarz/ przeſtáwáć chcę ná tym co on poſtánowi SkarJedn 289; Przeſławny Ceſarzu/ tákli rádziſz ſłudze twoiey SkarŻyw 229; WerGośc 245.

Przysłowie: bibl. Dáycież Ceſarzowi tzo ieſt ceſarzowo/ a tzo ieſt bożégo bogu. OpecŻyw 75; TarDuch B7v; Abovyem tho yesth rzecz sluſzna y zeby tho czo yesth boze bogv bylo dano a czo Czeſarſkie Ceſzarzowy LibLeg 7/69v; MurzNT Mar 12/17; á widźyeli co Ceſárzowi winni byli/ á co bogu. KromRozm III P6v; KrowObr B2v; Leop Matth 22/21; BielKron 203; RejPos 46v, 249v, 250, 252v [2 r.]; RejZwierc 35v [2 r.]; Aza nie ſłychamy/ iáko to co Bogu/ Bogu/ á co Ceſárzowi to Ceſárzowi oddáią? WujJud 18v; WujJudConf 18 [2 r.]; CzechRozm 249; CzechEp 385; WujNT Matth 22/21, s. 93 [3 r.], Mar 12/17, Luc 20/25; roſkazał dawáć Ceſárzowi choć pogáńſkiemu (iáki ieſzcże w on cżás był) co Ceſárſkiego ieſt PowodPr 21 [ogółem 28 r.]
Zwrot: »ob(ie)rać (a. wyb(ie)rać) cesarza, za cesarza, cesarzem; obran(y) (a. wybran(y)) cesarz, za cesarza, cesarzem; wyb(ie)ranie cesarza« [szyk zmienny] (22 : 6 : 1; 4 : 3 : 1; 6): KrowObr 34, 35; RejZwierz 21; PO śmierći Iuliuſowey wielkie roznice były w Rzymie około wybieránia Ceſárzá. BielKron 131; Vprzedził go Káius/ y wybran zá Ceſárzá. BielKron 141; áby oni [...] obráli Ceſárzá myędzy ſobą Kſiążę coby był z narodu Niemieckiego BielKron 194v, 116, 131v, 141 [2 r.], 146, 148v (29); LeovPrzep Cv; HistRzym 14v, 50; gdy byli ná ten czás dway Ceſárze obráni MycPrz II B4v, C2; PaprPan P3; SkarJedn 201, 206; NiemObr 169 [2 r.]; GórnRozm Av.
Wyrażenia: »cesarz carogrodzki« [w tym: w połączeniu z imieniem (8)] [szyk 24 : 4] (28): BielKron 344, 347v; Michał cżwarty Ceſarz Cárogrocki ſpotwarzywſzy wyrzućił go mocą z Pátryárchoſtwá SkarJedn 213, A8v, 141, 165, 169 [2 r.], 170 (22); SkarŻyw 159, 301, 357; StryjKron 175.

»cesarz nad cesarzmi« (3): Iſz Papieſz iako Ceſarz nád Ceſárzmi: Krol nád Krolmi/ Pan nád Pány/ ná głowie ſwoiey noſi trzy korony KrowObr 26v, 33, 67.

»(za) czasu (a. czasow) cesarza« [w tym: w połączeniu z imieniem (44)] (45): OpecŻywList C; yſz caſu conſtantina czeſarza y heleny matky yego nalezyon byl nyktory grob wktorym lezal czlouyek PatKaz III 103, 103v, 104; BielŻyw 120, 129, 132, 140, 142, 168; MiechGlab 44, 45, 46, 58; KromRozm III C4, O6v; KrowObr 21, 29; BielKron 170v, 178, 193, 239v, 266v (11); Imię sławnego wymówce czaſów Iulianá Ceſárzá. Mącz 190d; LeovPrzep B4v; RejAp 76v; WujJud 60v; Ten zá cżáſu Ceſárzá niewiernego/ przenáſládowniká y morderce wielkiego Chrześćiáńſkiey krwie [...]/ vdał ſię ná puſte mieyſcá SkarŻyw 50, 13, 20, 147, 150, 278 (10); CzechEp 379; WujNT 479.

»francuski cesarz« (1): BielKom 171 cf »galijski cesarz«.

»galijski cesarz« (1): LOtárgius ſyn Lodwigow thrzeći Gálliyſki álbo Fráncuſki Ceſarz/ pánował lat XV BielKron 171.

»cesarz grecki« [w tym: w połączeniu z imieniem (12)] [szyk 28 : 10] (38): GDy náſtáli ſłábi á máło godni Ceſárzowie Greccy álbo Konſtántynopolſcy po Herákliuſie w Konſtántynopolu/ [...] ſtráćili zyemię Zydowſką BielKron 178, 167, 170, 170v, 178, 181 (13); HistRzym 28; WujJud 16v; SkarJedn 200, 222 [2 r.], 255, 267, 288 [2 r.] (12); StryjKron 120 [2 r.], 121 [3 r.], 124, 135, 140, 245, 427.

»cesarz konstantynopol(itań)ski« [w tym: w połączeniu z imieniem (24)] [szyk 51 : 13] (64): MiechGlab **3, 27, 39, 57, 66 [3 r.]; KromRozm III L6v, O6v; KOnſtántynus ſyn Konſtántego wielkiego/ wthory Konſtántynopolſki Ceſarz/ ſpołu ze dwiemá bráty pánował BielKron 156v, 157, 158v, 159, 160, 161 (42); MycPrz II B4v, C2; SkarJedn 141; StryjKron 120, 121, 587; CzechEp 379; NiemObr 61, 169 [2 r.], 170 [2 r]; PaprUp C2v.

»cesarz krześcijański« [w tym: w połączeniu z imieniem (16)] [szyk 48 : 2] (50): KromRozm I N2v; RejZwierz aa3v, 1; OrzRozm P4, R2; s ktorych też narodu po mácierzy idzye dziſieyſzy Ceſarz Krześćiáńſki Károlus piąty BielKron 159, 62, 152, 179v, 211, 235 (18); LeovPrzep C2; BielSpr 58v; WujJud 21v, 84v [2 r.]; MycPrz II B4v; Naprzod Cżeſarz Chrześćijáńſki Máximilian/ pokázował to wielu rzecżách. BiałKaz L4v, I2 [2 r.], Kv, K3v; SkarJedn 146, 149, 187, 202; StryjKron 100; ActReg 34; WujNT 73, 478, 878; VotSzl C4; CzahTr D3 [2 r.], F; Ceſárze Chrześćiáńſcy czemu ſię piſáli Pontifices. SkarKazSej 680a, marg, 680a, 700b marg.

»cesarz łaciński« (1): A chwałá Bogu iż tam Ceſarz Láćinſki obecny nie był/ á ich Grecki był/ áby tey wymowki nie mieli. SkarJedn 288.

»cesarz niemiecki« [w tym: w połączeniu z imieniem (5)] [szyk 8 : 2] (10): HEnrykus wtory/ rzecżony Klaudus/ trzećinaſty Ceſarz Niemiecki/ ten napirwſzy od krfierſtow ieſt wybran ná Ceſárſtwo Rzymſkie BielKron 176, 168v, 170 [2 r.], 173, 185, 472; NiemObr 64, 169, 170.

»za panowania cesarza« [w tym: w połączeniu z imieniem (4)] [szyk 4 : 1] (5): zá pánowánia Frederiká wthorego Ceſárzá/ Kſiężná Szwabſka w tym mieśćie kośćioł záłożyłá BielKron 283; SkarŻyw 41, [223]; StryjKron 345; zá ktorego Ceſárzá pánowánia co ſię działo WujNT 509.

»cesarz pogański« [w tym: w połączeniu z imieniem (2)] [szyk 14 : 2] (16): KromRozm III P6v, P7v; KrowObr 72; SkarŻyw 277; áżby byłá pirwey ſtolicá w Rzymie pirwſzych Ceſárzow Pogáńſkich zniſzcżáłá NiemObr 158, 159 [2 r.], 160 [3 r.], 161, 163, 173; PowodPr 61; SkarKaz 418b; VotSzl E3.

»[którego] roku (a. lata) (panowania, rozkazowania) cesarza« [w tym: w połączeniu z imieniem (15)] (16): A Piętnáſtego lata roſkazowaniá Tiberjuſza Ceſarza [imperii Tiberii Caesaris] [...] s ſtało śię ſłowo bożé/ nad Ianem ſynem Zacharjáſzowem na puſzczyi. MurzNT Luc 3/1; PAn Kryſtus [...] rácżył ſie národzić roku pánowánia Rzymſkiego Ceſárzá Oktáwianá XLII. BielKron 138; ále przeſládowánie pocżęte trwáło áż do dzieſiątego roku Ceſárzá Konſtántiná BielKron 288v, 131v, 137, 146; iż Ian s. piątegonaſtego roku Tiberiuſá Ceſárzá zyáwił ſie y krzćić pocżął/ á Kriſtus oſmegonaſtego roku tegoż to Ceſárzá vkrzyżowan. RejPos 321; ná ktorey 25 lat śiedział/ aż do oſtátnego roku Neroná Ceſárzá SkarJedn 97, 97; StryjKron 36; (nápiſáne w Rzymie od Lukaſzá S. czwartego roku pánowánia Neroná Ceſárzá/ á roku Páńſkiego 60.) WujNT 391, 125, 187, 200, Luc 3/1.

»cesarz romański« (1): zá przyzwolenim ná rzecży niżey opiſane/ namilſzego ſyná náſzego Ianá Páleologa Ceſarzá Romáńſkiego iáśnie vrodzonego SkarJedn 269.

»cesarz rzymski« [w tym: w połączeniu z imieniem (59)] [szyk 106 : 41] (147): Sluſſáli dawatz dáń rzymſkim Ceſarzom OpecŻyw 74v, 126v; KromRozm III C4; GroicPorz a3v [2 r.]; KrowObr 29v [2 r.], 30v, 101; RejZwierz 1v, 8, 9v, 10v, 29 [2 r.] (20); BielKron 140, 141, 146, 147v, 154v (32); KwiatKsiąż F3, L4; Mącz 20d, 177c, 246a, 273b, 280c, 470d; OrzQuin I4 [2 r.]; RejAp 113, 142v; RejPos 18v, 251 [2 r.], 300, 312; RejZwierc 53, 81v; BielSpr 48v; WujJudConf 19v; CzechRozm 169; PaprPan E4, K, Nv, R2v, X3, Gg4 [2 r.]; ModrzBaz [16] [2 r.], [16]v, 26v, 46, 78, 80, 85v; SkarJedn 170, 172,173, 200, 201 (11); SkarŻyw 46, 304, 396, 453; StryjKron 71; CzechEp 190, 342, 355 [2 r.], 356, 370 (16); KochJez A3; NiemObr 59, 61, 158, 159, 160 [3 r.], 161, 163, 169; BielSjem 5; WujNT 498; SarnStat 1262; PowodPr 63; Ku Monárſze niezwyćiężonemu RVDOLPHOWI II. Ceſárzewi práwemu RZYMSKIEMV Vboga Przedmowá. CzahTr F; SkarKazSej 691a. Cf »cesarz rzymski a krol czeski«.

»cesarz trapezundski« [szyk 2 : 1] (3): Gdy w ten cas miedźi Graeki niezgoda była, tak iż dwa Ceſarze Trapeſonſki á Conſtantinopolſki miedźi ſobą o panſtwo walcżyli. MiechGlab 66, **6v; StryjKron 652.

»włoski cesarz« [w tym: w połączeniu z imieniem (3)] [szyk 5:2] (7): Acżkolwiek byli nierowni Włoſcy álbo Niemieccy (to wſzytko iedno) Ceſárzowie Greckim Ceſárzom w páńſtwach/ wſzákże ſpráwą dobrą á rządem zwycżáynym przechodzili ie BielKron 170, 168v, 173 [2 r.], 173v [2 r.]; PaprPan S4.

»cesarz wschodni (a. wschodny)« (2): BielKron 188v; Od tego cżáſu Włoſkie y zachodne Páńſtwá od Ceſarzow Greckich ábo wſchodnych [...] odſtąpili. SkarJedn 200.

»cesarz na zachod (a. z zachodu) słońca, zachodny, zachodnych państw« [w tym: w połączeniu z imieniem (2)] (3 : 1 : 1): A od tego cżáſu napirwey pocżęli Ceſárzowie z zachodu ſłońcá cáłowáć w koláná Papieżá dla koronácyey/ á wſchodni/ to ieſt Konſtántynopolſki/ iż ſie mu w Rzymie dopuśćił vcżyć poLáćinie. BielKron 188v; Konſtáns Ceſarz/ zachodnych pańſtw Kátholik/ [...] piſał brátu Konſtáncyuſzowi Heretykowi onemu SkarŻyw 391, 391; NiemObr 169 [2 r.].

Zestawienia: »cesarz jego miłość« (7): pisał doniego około zastanowienia pokoiu, miedzy Panstwy Cesarza IM aPanstwy naszemi ActReg 143, 75, 143; Iakóż iednák o wierze y chęći gotowéy Céſárzá Iego M. Piątégo/ namniéy wáſzá kró: M może niewątpić: także o towárzyſtwie y przyiáźni Kró: Iego M. Ferdinandá OrzJan 126, 127, 130,131.

»(Kajus) Julijus(z) cesarz« n-pers, w którym „cesarz” funkcjonuje w XVI w. także jako imię pospolite [szyk 35 : 8] (43): Ten za Iuliuſa Ceſarza ſławny był BielŻyw 118; RejZwierz aa3, 31; OD záłożenia Rzymá lat 706/ á przed národzenim Kriſtuſá 48/ pocżęłá być Monárchia Rzymſka od Iuliuſá Ceſarza BielKron 131; Ceſarz záſię Iulius był rzecżony á Ceſárie/ ábowiem miał przedzyał włoſow ná głowie BielKron 131v; Wormácia nád Renem/ miáſtho wielkie y bogáte/ przed Iuliuſem Ceſárzem było pod mocą Trewereńſką BielKron 284v, 118v, 130v, 132, 139v, 277 (15); KwiatKsiąż B4; Caesar, [...] Przezwysko niektórych Rzimianów. Yáko Iuliuſzá pirwego Ceſárzá/ od ktorego wſziſcy yni tym ymieniem bywáyą nazywáni. Mącz 30b, 86d, 177c, 297b; Thákże gdy Iuliuſá onego cnotliwego Ceſárzá w Rzymie z wielkiemi triumphy koronowano RejZwierc 50, 50 marg, 99v, Aaa4; BielSpr 39, 41 [2 r.]; Caius Iulius Ceſarz on naypirwſzy Monárchie Rzymſkiey ſprawcá/ powiádáią iż o ięzyku Láćińſkim Kśięgi do Cyceroná piſał ModrzBaz [16]v, [16]v, 95; Y ſkończyłáby ſie byłá (mowi) woyná bez roźlania krwie/ by był ieſzcze mogł doſtáć Ceſarz Iulius Pompeiuſſá w Brunduſium StryjKron 66, 41, 59, 66 [3 r.], 71 [2 r.]; Phil Q; SkarKazSej 690b.

»cesarz (rzymski), (a, i) krol (czeski, węgierski)« [w tym: w połączeniu z imieniem (13)] [szyk 10 : 4] (14): przeciw ktoremu Sigmund krol Węgierſki, Cżeſzki á Ceſarz Rzymſki wielkie zebrał woyſko. MiechGlab 67, **6; ná oſtátku zábit od Ceſárzá á od Węgierſkiego krola Ladziſłáwá trzećiego. BielKron 325v; Wacſław Ceſarz Krol. BielKron 326v marg, 187, 326v, 327 [2 r.], 378, 388; BiałKaz I2; Częſtokroć wielkie woyſká Sigmuntá Ceſárzá właſnego Krolá Czeſkiego/ y Rzeſze Niemieckiey wielkie vffy porażał StryjKron 567, 447; KlonKr E3.

Szeregi: »cesarz, (a, a(l)bo, i) krol« [szyk 39 : 30] (69): PatKaz II 66, 66v; GroicPorz a2, a2v; Otoſz tu iuſz maſz ſkąd tá pychá Pápieżow vroſlá/ iż s Ceſárzow/ á Krolow tego Swiátá KrowObr 31v, 8v, 31v; BibRadz I 156 marg; OrzRozm G4, G4v, P3v; dáli mu imię od przełożeńſtwá Cangius Chan/ to ieſt Krol álbo Ceſarz BielKron 438v, 159, 214v, 231v [2 r.], 232v, 429; gdyż ony pożarem iáko powiádaſz/ dośiągły Królów y Céſárzów. OrzQuin D4v, D4v, G2v, I4 [2 r.], K3v; RejAp 113; GórnDworz Dd8v; HistRzym 9; RejPos 3v, 129v; WujJud 21v, 84v; BiałKaz M; SkarJedn 311, d7v; SkarŻyw 601; CzechEp 90, 335, 383, 384 [2 r.], 385 (12); NiemObr 58, 154, 157, 159, 167; GórnRozm M4v; PaprUp C2v; LatHar 625 [2 r.], 745; kto iedno ma duſzę/ á ieſt Chrześćijáninem/ y owcą Chriſtuſową/ bądz krol ábo Ceſarz. WujNT 783, 9, 43 [2 r.], 57, 73, 140, 417, 461, 498; SarnStat 1070; SkarKazSej 680a.

»cesarz, (i, albo, to jest) monarcha« [szyk 4 : 2] (6): Vyrzawſzy potym Rzymiánie ſzcżęſcie/ ſtałość/ y wymowę roſtropną Iuliuſowę/ wybrali go wſzyſcy zá Monárchę/ to ieſt Ceſarzá pirwſzego. BielKron 131, 116; Prawdá iżby ták bárzo lepiey/ gdyby wſzyſcy krolowie y pánowie Chrześćiáńſcy/ iednę świecką głowę/ y iednego Ceſarzá Monárchę mieli SkarJedn 204, 172; SkarŻyw 298; SkarKaz )( 4.

»cesarz, (a, albo, i) pan« [szyk 14 : 2] (16): Aby mocy y pychy Papieſkiey ſtrzegli/ Ceſárzem y Pány tego ſwiátá włádnęli. KrowObr 35; bo Ceſarz pan moy iuż ná páłacu ſwym ieſth HistRzym 42v, 43, 44, 44v [2 r.], 46v, BielSpr 47v; SkarJedn 374, 403; SkarŻyw 392; StryjKron 290, 722, 747; WujNT 417; Konſtántyn wielki Ceſarz y pan świátá wſzytkiego dźiwnie koſztowne kośćioły budowáć pocżął SkarKaz 456b.

»cesarz a przełożony świata« (1): Abowiem ácż tu rozmowá Páńſka miánuie tylko Ceſárze á przełożone ſwiátá thego/ ále dotkni ſie káżdy z namnieyſzego ſtanu RejPos 253v.

»cesarz albo rozkazujęcy« (1): ábowiem wſzelki Ceſarz álbo roskázuięcy ktori mądroſći nie zna/ nie pánuie poddánym HistAl I5.

»cesarz a rzędziciel świata« (1): áby tu/ yáko yeſt źyemſki Ceſarz á rzędźićyel ſwyátá/ tákby też ſtolicę ſwoyę myał ten páſtyrz KromRozm III N8.

Wyrażenia przyimkowe: »pod cesarzem« [w tym: w połączeniu z imieniem (10)] (14): że miał przyść wielki głod ná wſſyſthek okrąg źiemie/ ktory ſie ſtał pod Klaudiuſzem Ceſárzem [sub Claudio]. Leop Act 11/28; Pod tym to Ceſárzem Pan Kryſtus śmierć racżył podiąć w Ieruzálem BielKron 140v, 161, 163, 167v, 170v, 338, 343; LeovPrzep I4; HistRzym 133; SkarJedn [A *2]v, 99; Popis wſzytkiego świátá pod Ceſárzem Auguſtem. WujNT 196; SkarKazSej 687b.

»za cesarza« [w tym: w połączeniu z imieniem (47)] (52): Druga Sibilla byla za czeſarza oktauyana PatKaz II 58; BielŻyw 118, 128; MiechGlab 47; KromRozm III O8v, P5, P5v, P6v; KrowObr 30; BibRadz Act 11/28; Zá tego Ceſárzá wyſzły ſpełná tyſiąc lat Rzymowi od záłożenia. BielKron 152, 134v, 146, 155, 160, 179v (11); LeovPrzep Cv; RejAp BB4, 23v; BielSpr 59 [2 r.]; SkarJedn [A *2]v [3 r.], 194, 223, 226; SkarŻyw [407], 440, 600; StryjKron 36, 95, 100, 275, 416; Naprzod/ dźiśia ſię wam národźił zbáwićiel/ [...] á toć było nie zá Abráhámá/ áni Iákobá/ ále áż zá Ceſárzá Rzymſkiego Auguſtá. CzechEp 190, 342, 378; NiemObr 140, 159; ArtKanc B15v; GórnRozm E; ktory zá Neroná y Domicyaná Ceſárzow/ mordował święte męczenniki. WujNT 878, 299, Act 11/28; Dekretá záraz wydał ná Aryany/ ktorzy byli zá Walenſá Ceſárzá Aryáńſkiego/ wſzytkie ſtolice biſkupie [...] ośiedli SkarKazSej 680b.

Przen (27):
a) Zwierzchnik (17): á przetho niemożeſz ſie mienić Ceſárzem/ to ieſt wiernym krzeſciáninem boś vcżynki krześciańſkie ſtráćił przez grzech. HistRzym 47v, 48; ále rozumiey iż káżda zwirzchność kthorakolwiek ieſt thobie od Páná Bogá twego/ [...] podána á náznácżona/ tá ieſt Ceſárzem twoim. RejPos 252v; á byś nic inſzego nie miał/ tedyś Ceſárzem docżeśnym duſze y ciáłá ſwoiego. RejPos 253v; iż záchowaſz á daſz to co należy temu nędznemu Ceſárzowi rownemu ſobie á bliźniemu twemu. RejPos 253v, 252v [7 r.], 253v [5 r.].
b) Bóg (9): RejPos 252v: Wiem co mi moy Ceſarz roſkazał/ ábych iemu ſamemu ſłużyłá SkarŻyw 124.
Wyrażenia: »(na)więtszy cesarz« (2): A pomyſl ſobie ieſli thobie nie tákież o płátne idzye/ iáko nawiętſzemu Ceſárzowi ſwiátá tego RejPos 253v; A ták więtſzego Ceſarzá Bogá ſłuchać trzebá/ rácżey niſzli ludzi. SkarŻyw 124.

»cesarz nawyższy« (1): wyſluchaj panie iezu kriſte modlithwę moię/ [...] Krolu moczny/ Czeſarzu nawyſſzy wſzytkiego niebieſkiego zaſtępu TarDuch D2.

»niebieski, na niebie cesarz« [szyk 1 : 1] (1 : 1): y przyśćie im niebieſkiego Ceſarzá opowie. SkarŻyw 399, 532.

»wieczny cesarz« (2): RejPos 252v; ktory ięzyk wysłowić może przyſtoynie chorągiew y herb wiecżnego Ceſarzá náſzego Chryſtuſa? SkarŻyw 399.

c) Szatan (1): A tu ſie vcż nędzny cżłowiecże/ iáko maſz vydź onego okrutnego poborce cżártá ſproſnego/ á onego okrutnego Ceſárzá ſwiátá tego RejPos 19.
a. W odniesieniu do władców tureckich (583): yroſkazal yemv od Ceſara LibLeg 6/192; Zathym dawſzy lyſth bandzie dzyankowal Ceſzarzewy LibLeg 7/8v; Czeſzarz nygdy syą nyegnyewal na Iana Kolią any sią gnyewa. LibLeg 7/97v; Iam yeſt Czeſſarz wielky niezwicziezoni od pana boga powiſſoni y podayączi Coroni na panstwa zyemſkie LibLeg 10/66v, 3/33v, 6/190, 190v [3 r.], 191 [2 r.], 7/9v [2 r.] (97); MetrKor 38/502 [4 r.]; LibMal 1545/99; drudzy ſą kthore zową Azápi/ Iáncżárowie/ [...] ći nabliżey Ceſarzá bywáią BielKron 247, 249, 253 [2 r.], 254, 258v [2 r.], 260 [3 r.] (26); GórnDworz Iiv [2 r.]; Gdy ſam Ceſarz ſwoią glową ma ćiągnąć ná potrzebę woienną BielSpr 51, 50v [2 r.], 51 [2 r.], 51v, 52, 53 [5 r.], 53v [2 r.]; ále oni choc źięćiowie ácżkolwiek Ceſárzá Oycá ſwoich żon znáią: ále mátek ich w twarz nieznáią. ModrzBaz 55; StryjKron 11; ActReg 121, 122 [2 r.]; y niebyłá żadna rzecz v Céſárzá/ któréjby mu ſie Céſarz nie zwierzał OrzJan 36, 37 [2 r.].

W połączeniu z imieniem [po imieniu (38), przed imieniem (15)] (53): y brath naſz Alexander Xyandz vyelky Lithewſky sczeſzarzem zSolthanem Bayzaithem yako obyczay yeſt pokoy chovacz. aſch do dnya y czaſzv LibLeg 3/33v, 7/98; MiechGlab 70; Ná oſtáthek thę przycżynę dawſzy walce Soliman Ceſarz/ ruſzył ſie ku niemu mocą wſzytką BielKron 305v, 258v [2 r.], 274, 313v, 315, 408v [2 r.]; BielSpr 56, 57; á potym vmárłemu głowę ſcięto/ ktorą przynioſł Iánczárzyn ieden zá wielki podarek Ceſſárzowi Máchometowi. StryjKron 617, A3v, 617, 657. Cf Wyrażenia, Wyrażenie przyimkowe.

W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych [w tym: z bożej miłości (1), mocy (9), bożą mocą (l) miłościwy (1)] (11): Milosczywy Ceſzarzv Crol yego miloſcz [...] y thakyeſſ then szyn yego Cro. M. [...] kaſzaly Vaſzey C. M. dzyankowacz za thą przyaſſny LibLeg 7/31; Z sbozey mylosczy Ceſſarz Tvreczkii y ynich wielkich panstw ſprzikazanya naſzego pyſſemy do was LibLeg 10/55v; Z bozej moczi Czessarz Thureczky y ynnich wiele panſtw przyaczielowy memv Krolowy Polſkiemv Sigmvnthv Oznaymvyem y dayemi wam znacz LibLeg 11/66v, 10/58, 65, 145, 11/19, 62v (11).

Zwrot: »wybierać cesarza; wybrany cesarzem« (1 : 1): á ći Ceſárzá wybieráią/ ktorych bywa pocżet około trzydzieśći tyſięcy BielKron 260; Amurat Syn ſtárſzy w niebytnośći od Báſzow wybrány Ceſárzem Tureckim StryjKron 777.
Wyrażenia: »czasu panowania cesarza« [w połączeniu z imieniem] (1): pothym przyſzłá w Tureckie ręce cżáſu pánowánia Máchometá ich Ceſárzá. BielKron 274.

»cesarz turecki (a. turski)« [w tym: w połączeniu z imieniem (35)] [szyk 238 : 36] (274): Wthen czas karanie boze a gniew Czeſſarza Tvreczkiego na mie prżislo LibLeg 10/62, 6/55v, 190v, 192, 7/8 [2 r.], 30v (172); MetrKor 38/500, 501 [2 r.], 502 [2 r.]; Oſthatecżnie Machomet VIII. Ceſarz Thurecki dziad ninieyſzego Carza Selambeka, wſzythek Przekopſki wyſep poſiadł MiechGlab 40; ComCrac 11v, 33v [2 r.]; ConPiotr 34; LibMal 1548/144v; bo tákiem Krolem y Hoſpodar może być źiemie Mołdáwſkiey/ y Ceſarz Turecki/ y kożdy Pan przełożony w źiemi ſwey. OrzRozm Mv, N2v; BielKron 192v, 197v, 204v, 206, 241 (30); Imperator Turcarum, Caſarz Turecki. Mącz 280c; GórnDworz Q7, V6, Iiv; BielSpr 53v, 56v; BiałKaz M, Mv [2 r.]; ModrzBaz 55, 127v; iż ſie od niego wſzyſtcy Ceſarzowie Tureccy Otomany piſzą. StryjKron 375, 11, 15, 16, 617, 637 (16); GórnRozm H2v; ActReg 62, 69, 124; Phil O4; OrzJan 5, 7, 8, 11, 23 (10); SarnStat 440; By iáko w śidło nie wpadł Ceſárzá Turſkiego CzahTr H3, D3 [2 r.], F3v, H2v, K3v; SkarKazSej 686a.

Zestawienie: »(bogaty) cesarz jego (a. wasza) miłość« [szyk 106 : 9] (115): MetrKor 46/117v [2 r.], 118 [4 r.]; Bo yeſly by thego Vaſza M. C. nyeopatrzyl Thedy by Krol yego M pan moy mvſzyal bronycz zyemye y lvdzy ſzwoych od voyowanya Tatarſkiego LibLeg 7/9; Bo my thesz thakyeſſ strony naſzey przeczywko Ceſſarzewy yego M. chczymy nyeporvſſzenye zachowacz LibLeg 7/9v; ktora sye miedźi namy a yego M. Czeſſarzem Tur. prziyaczieliem y sąſſiadem naschim stala LibLeg 10/69v, 7/8v, 9v, 10, 31, 32 (107); BielKron 332; ActReg 122.
Szeregi: »krol albo cesarz« [w połączeniu z imieniem] (1): Zelimus Othoman dzieſiąthy Krol álbo Ceſarz Turecki. BielKron 258v.

»pan, cesarz« [szyk 11 : 2] (13): atak teras do przyaczielia v. k. m. a do pana mego Czeſſarza Tvreczkiego, prziſſedl y pokorę przednym vdzialal pyotr woyewodą LibLeg 10/65v; atak ya yvsz the rzecz mvſze wlozicz na Czeſſarza yego M pana swego. LibLeg 10/151v, 10/65v [3 r.], 66, 66v, 70v, 11/18v (12); Czeſſarzs Thureczky pan naſch ma lyudzi wziemy ſwey doſſicz narodu y yązika thuthecznego LibMal 1548/144v.

»sułtan cesarz« (1): Svltan Czeſarſ vielky. MetrKor 46/117.

Wyrażenie przyimkowe: »za cesarza« [w połączeniu z imieniem] (1): ale od Turkow nie dawno pobráni zá Ceſárzá Báyzetá Tureckiego Látá 1486. BielKron 350v.
b. W odniesieniu do władców tatarskich (12): Ale przećiwko iemu/ Witułt pobudźił inego Carzá Betſubulá po Táthárſku Táchtamiſz/ y Ceſárzem go vcżynił w Wilnie oblokſzy go w złotogłow BielKron 385v, 394v.
Wyrażenia: »cesarz przekopski« (1): poddany naschi, powiadayą yz ony nienaziemy vaſchey alie na polach Zamkv Oczakowskiego ktori nam dal Czeſſarz przekopsky bidla swe pasſaya LibLeg 10/68.

»cesarz tatarski, tatarskiej ziemie cesarz« [w tym: w połączeniu z imieniem (5); po imieniu (4), przed imieniem (1)] (5 : 1): kthory yesth Tatarſkyey zyemye Ceſarz Sahabkierey Chan yesth nam barſzo zachovany LibLeg 7/41v; Batti wielki Ceſarz Tátárſki [...] proſto przez gory zá tymi Kumy do Węgier ćiągnął BielKron 302v, 240v, 388, 394v; Przedthym też Támerlan Caramanbegli, Ceſarz Tátárſki/ poráźił Báizetá Cárzá Thureckiego BielSpr 52v.

Szereg: »cham (wielki) cesarz« [szyk 2 : 1] (3): Záłowáli ſie tego przed Ceſárzem Chámem ná nie o náśmiewánie. BielKron 269; á Chámá wielkiego Ceſárzá zá świętego máią BielKron 296v, 361v.
2. Urodzony przez tzw. „cesarskie cięcie”; caesar Cn [caeso - wyprotek Mącz 30a] (1): A kthorzy ſie tym obyczaiem rodzą thy łacinniczy Czeſarzmi Popolſzku [!] wyprothki albo wyrzezańcze zową FalZioł V 34v.
3. n-pers Przekład niemieckiego nazwiska Kaiser; (właściwie: Kaser. Wyznawca Lutra ok. 1480 – 1527) (1):
Zestawienie: Tego cżáſu też ſpalon w Báworſkiey źiemi Lenarth Ceſarz rzecżony o wymyſloną wiárę. BielKron 205.

Synonimy: 1. carz, cham, krol, monarcha, otoman, przełożony, rzędziciel, sułtan; 2. wyprotek, wyrzezaniec.

HG