[zaloguj się]
[pdf]

MONARCHA (175) sb m

o oraz końcowe a jasne; -a- (157), -å- (15); -a- : -å- SkarJedn (4 : 1), StryjKron (10 : 12), CzahTr (9 : 2).

Fleksja
sg pl
N monarcha monarchowie, monarchi
G monarchy monarchów, monarch
D monarsze monarch(o)m, monarchåm
A monarchę monarchy
I monarchą monarchami, monarchi
L monarsze monarchåch
V monarcho

sg N monarcha (36). ◊ G monarchy (22) [w tym: -i (3)PaprUp A2v, CzahTr G2, H2v]. ◊ D monarsze (10). ◊ A monarchę (18). ◊ I monarchą (20). ◊ L monarsze (3). ◊ V monarcho (1). ◊ pl N monarchowie (25), monarchi (1) BibRadz I 451a. ◊ G monarchów (22), monarch (1) CzahTr F2v; ~ -ów (2), -(o)w (20). ◊ D monarch(o)m (3) StryjKron, NiemObr, ActReg, monarchåm (1) ModrzBaz. ◊ A monarchy (9) [w tym: -i (2) SkarŻyw 153, CzahTr F3v]. ◊ I monarchami (1) StryjKron, monarchi (1) BielKron 216v. ◊ L monarchåch (1).

Sł słp, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).

Koronowana głowa państwa, suwerenny władca panujący dziedzicznie lub dożywotnio rządzący (król, cesarz, sułtan); monarcha Modrz [monarcha ‒ jedyny pan, książę, król albo cesarz Mącz 230b; jednowładca – monarcha Cn] (175): BielKron 110v, 113, 115v, 117v, 119v (10); Ale opuśćiwſzy teraz ſtáre Monárchy/ podźmy do dziſieiſzych krolow GórnDworz Ii4; Y záwżdy tho thák poſpolicie bywa/ iż gdy iáki poſtronny Monárchá poſiędzie kroleſthwo iákie możne/ á iuż ie thák ma iákoby zá właſne ſwoie RejPos 25, 25; RejZwierc 195v; TVrcy iednego Mónárchę nád ſobą maią wſzyſcy/ zową go ſwym Ięzykiem Patizan Ottman BielSpr 50, 28v, 52v; niech mi ſię godźi [...] y zdánie powiedźieć/ co by nam y wſzem Monárcham ná wzor było ModrzBaz 127v, 25v, I12v; ći Monárchowie/ ktorzy świátem wſzytkim poki Pan Bog dopuśćił rządzili/ wielce w ſwym rządźie y powinnośći ſwey pobłądzili SkarJedn 205, d6v; NiemObr 64 [2 r.]; KochFr 123; BielSen 8, 9; Nieſpráwièdliwość ná śẃiećie pánuie/ á ma mieyſce/ nie tylko v Monárchow/ Ktorży biorą Páńſtwá/ Kroleſtwá/ nie máiąc do tego práwá żádnego GórnRozm I3v; SiebRozmyśl G; CzahTr E4v, Fv, F2v, F3v, G2, H2v; SapEpit Bv, [B2]; Gdy kto Rzecżpoſpolitą iż ták mam rzec márnie Lub iákiego Monárchy dochod k ſobie gárnie. KlonWor 16.

monarcha czyj [w tym: ai poss (31), G sb i pron (5), pron poss (1)] (37): LeszczRzecz A3; ktorzyby go [Aleksandra] byli rádzi wyſtáwili aż do niebá/ ſwey ſławy żądáiąc iż ich Monárchą był. BielKron 127; MycPrz I Bv; SkarŻyw 298; CzahTr F2v; Quacabundus monárchá támtych kroleſtw Iápońſkich/ ná Indyách wſchodnich/ długo Chrześćijány prześládował SkarKazSej 687a. Cf W polączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej, »monarcha (naprzedniejszy) chrześcijański«, »monarcha sarmacki«, »monarcha świata (wszytkiego)«.

W połączeniu z imieniem [monarcha + imię (7), imię + monarcha (9)] (16): BielKron 110v marg, 111, 115v, 426, 469, 469v; oni wielcy Monárchowie. Kárzeł y Ferdinánt/ Ceſárzowie Chrześćijáńſcy/ ſtego domu Mátki/ Krołowey Bony/ máćierzyńſki rod ſwoy wiedli BiałKaz 12; ModrzBaz kt; SkarŻyw 115; PaprUp A4; A to przykłádem Monárchów wielkich: Conſtántiná Wielkiégo/ Iuſtinianá ſtánowićielá praw RZymſkich/ y Káźimierzá Wielkiégo/ ktorzy takież po zwyćiężtwách ná to ſie vdáli SarnStat 3; SkarKaz )(2, 80 [2 r.]; CzahTr E4v; SkarKaz 668a.

W połączeniu z nazwą etniczną lub przymiotnikiem od nazẃy etnicznej [w tym: perski (2), polski (4), węgierski (1), rzymski (1); monarcha + przymiotnik (7), przymiotnik + monarcha (2)] (9): BielKron 112, 343; Clrus Monárchá Perſki ſnadź mu we wſzem rowien PaprPan G3; StryjKron 215; Monárchowie Polſzcy trzymáli wſzyſtkich poddánych y Rycerſtwo ſwe w dźiedźicżnym roſkázowániu/ bez práwá y wolnośći w niewolſtwie doſyć znácżnym. PowodPr 20, 23; SkarKaz 40b; A Ty Rzymſki Monarcho RVDOLFIE ſzcżeſliwy/ Ceſárzu Krześćijáńſki y Pánie cnotliwy. CzahTr F; Przypomnę tu kąſzcżek Monárchę onego/ Polſkiego Węgierſkiego pod Wárną zeſzłego. Włádyſłáwá CzahTr Gv.

W połączeniach szeregowych (8): BielKron 333v; Nie tymći ſtárzy oni Monárchowie/ Ceſárze/ y Krolowie/ Conſtántinus/ Válentinianus/ Theodoſius/ Arcádius/ Honorius/ Martianus/ y niedawno Kárzeł piąty/ Włádyſław Iágiełło/ á oſobliwie Sygmunt [...] ſławy v wſzego świátá nábywáli WujJud 16v; StryjKron 747; ZawJeft 26; Gdźie oni Monárchowie/ gdźie Mocarze możni/ Gdźie Krolowie/ Kxiążętá/Mędrcowie oſtrożni KołakCath C2v; áby Monárchy/ Krole/ Kśiążętá/ Przełożeńſtwá/ S1áchtę y zacnieyſze ludźie /poſpołu z Kapłany y nabożeńſtwem ich/ mordowáli y wytráćili PowodPr 9; PaxLiz A3; SkarKazSej 679b.

W przeciwstawieniach: »podłego stanu ludzie, pospolici ludzie ... monarcha« (2): zkąd ſię tá pokorá ku Pánu náſzemu zbáwićielowi [...] pocżęłá: iſz nie od ktorych podłego ſtanu ludzi/ ále od Monárchow świátá wſzytkiego SkarJedn 195; NiemObr 161.

W formułach dyplomatycznych i dedykacjach [zawsze z imieniem; w tym: najaśniejszy (i niezwyciężony) (2), świętej parnięci (1)] (3): ModrzBaz kt; Naiáſnieyſzemu y Niezwyćiężonemu Monárſze Zygmuntowi trzećiemu/ z łáſki Bozey Krolowi Polskiemu y Szwedſkiemu/ Wielkiemu Kśiążęćiu Litewſkiemu. SkarKaz )(2; CzahTr F.

W charakterystycznych połączeniach: monarcha ku sobie chętny, dobry, mądry, (naj)pierwszy (3), naprzedniejszy, ogromny (3), pobożny, pogański, postronny (3), prawy (3), przedni sławny (2), stary (4), szczęśliwy, tęższy, waleczny (2), zacny (2).

Zwrot: »wybrać za monarchę« (1): Vyrzawſzy potym Rzymiánie ſzcżęſcie/ ſtałość/ y wymowę roſtropną Iuliuſowę/ wybráli go wſzyſcy zá Monárchę/ to ieſt Ceſarzá pirwſzego. BielKron 131.
Wyrażenia: »monarcha (naprzedniejszy) chrześcijański« [szyk 1 : 1] (2): onemu Panu ich/ przi naprzednieiſzem Chrzeſcianſkiem Monarſze mijayac go/ iemu tzolem bije PaprUp C2; CzahTr D3.

»monarcha dziedziczny« (1): Ktorzy Krolowie ábo Monárchowie dźiedźicżni Polſcy [...] pewnie Rycerſtwu onych máiętnośći nie dawáli PowodPr 23.

»możny monarcha« (1): bo przed Vnią WXLgo potęznym a moznym a na on czas wszytkiemu światu niemal ſtraszliwym Monarchom woinę wscząwszy ActReg 41.

»potężny monarcha« (1): ActReg 41 cf »możny monarcha«.

»monarcha sarmacki« (2): KmitaPsal A3; Od Monárchow Sármáckich [Siemion i Michał] byli miłowáni KołakCath A4.

»monarcha świata (wszytkiego), świecki« [w tym: w połączeniu z imieniem (2)] (16 : 3): BielKron 214v; BielSpr 72v, 75v; Sproſna rzecż ieſt tego zwáć Monárchą świátá [monarcham orbis]/ ktory o świećie nic niewie. ModrzBaz [16]v; IAko ſkoro Konſtántyn wielki pierwſzy z Ceſarzow Rzymſkich y Monárchow świátá wſzytkiego Chrześćiánin Chryſtuſowi ſię [...] pokłonił SkarJedn 172, 195; SkarŻyw 114, 115, 153; ktoremu [papieżowi rzymskiemu] nie tylko zbor powſzechny/ ále też y Monárchy świeckie z ich pańſtwy/ poddáć/ ypodbić chcą. NiemObr 55, 24, 159, 161, 167; KołakSzczęśl C4; PowodPr 14; Gdy mądrośćią komorne towárzyſze ſwoie v Monárchy świátá Dáryuſzá przeſzedł SkarKazSej 668a, 670b, 679b.

»monarcha święty« [szyk 1 : 1] (2): CzahTr F2v; Dobre pánowánie nikomu nie pod!egłe/ przy świętym/ dobrym/ mądrym y pobożnym Monárſze SkarKazSej 691b.

»monarcha wielki (a. na(j)większy)« [szyk 9 : 5] (14): SarnUzn A3; BielSpr 75v; CzechRozm 183; Rády wielkich Monárchów pan w niwecz obraca KochPs 45; WerGośc 237; Ciebie nierychli wnukowie/ Ciebie wielcy Monárchowie Chwalić będą. ZawJeft 45; GostGospSieb +3; Zaden wielki Monárchá długo nie krolował/ Gdy nád ſłuſzność y práwo ludźióm roſkázował. GórnTroas 22; KołakCath Okuń A2; SarnStat 3; Abowiem gdźie trzy/ cżtery/ albo y pięć kroć ſto tyśięcy żołnierzá dobrego ſtánie/ [...] może naywiętſzego Monárchę zátrwożyć. GrabPospR K2; SkarKaz 80a [2 r.], 121b.

»wielowładny monarcha« (1): Teraz chcę śpiewáć Rym wielowładnemu W pułnocnych kráiách Monárſze GrochKal 4.

»ziemski monarcha« (1): mieſzkánie ich ſwietnieyſze/ j doſtátek wſzelki znácżnieyſzy/ niżli ktorychkolwiek naſławnieyſzych źiemſkich Monárchow y Krolow. LatHar 600.

»zwierzchni monarcha« (1): wſzytkim władáłi [cesarze pogańscy]/ máiąc tytuł zwierzchniego Monárchy świeckiego NiemObr 159.

Szeregi: »monarcha (albo, to jest, i) cesarz« [szyk 3 : 3] (6): BielKron 116, 131; BiałKaz I2; Prawdá iżby ták bárzo lepiey/ gdyby wſzyſcy krolowie y pánowie Chrześćiánſcy/ iednę świecką głowę/ y iednego Ceſarzá Monárchę mieli SkarJedn 204; Tego kácerſtwa powod był od ſamychże Ceſarzow y Monárchow páńſtwá Rzymſkiego. SkarŻyw 298; SkarKaz )(4.

»(nie tylko) krol i (a(l)bo, ale i) monarcha« [szyk 6 : 4] (10): BibRadz I 451a marg; BielKron 274; ModrzBaz 45, 100v; wiedzac to na was ze ſie tzitanim nieradzi bawicie/ krotko wam ziwoti każdego monarchi y Krola opowiem PaprUp A2v; rácż ſtárodawne one przeſławne (Zydowſkich y Chrześćijáńſkich krolow y Monárchow) cudá potężnego rámieniá twego odnowić LatHar 626, 600; PowodPr 23; SkarKazSej 670b, 691b.

»monarcha i książę« [szyk 2 : 1] (3): WierKróc Bv; ná ktorych Chrzćinách od wſzytkich Monárchow y Xiążąt Chrześćiáńſkich Poſłowie byli StryjKron 557, 607.

»monarcha i potentat« (1): Owſzem on ſam nawiętſze Monárchy y Potentaty świátá tego tłumi y z ich ſtolice zrzuca CzechRozm 183.

»monarcha, wszego rządźca świata« (1): Przez ktore v Monárchow/ wſzego rządźcow ſwiátá Mieli Poetowie chęć/ przez potomne látá. PaxLiz A2v.

»monarcha i tyran« (1): Bo ieden chćiałby wſzytki ná świećie kroleſtwá mieć/ y ieſzczeby ſię imi nie vgáśił. iáko byli oni monárchowie y tyránnowie. SkarKaz 637b.

W przen (1): w ktorym [św. Piotrze] ſię to nigdy me pokazáło [...] áby on miał być iákim monárchą duchowym we zborze páná Chriſtuſowym NiemObr 48.
a. Władca terytorium, księstwa, dzielnicy, nie posiadający tytułu królewskiego (39): Ná iego mieyſce wſtąpił Waśil álbo Bázyli [...] máiąc Dymitrá Brátá w więźieniu pierwſzego Monárchę: przeto nie był Waśil práwym Monárchą BielKron 429, 428v, 429; Kazimirz tedy niechcąc tey pogody opuśćić/ áby ſobie zhołdował takiego Monárchę [Stefana wojewodę woloskiego]/ ktory Turki/ Tátary y Węgry częſto wielkimi porażkámi zwyciężał/ [...] ruſzył ſię do Lwowá StryjKron 662, 122, 395.

monarcha czego (1): zá czym wielką mocą będąc Monárchą práwie wſzyſtkiey Ruśi na południe 1eżącey pánował [Daniło Romanowicz] y roſkázował. StryjKron 330.

monarcha nad kim (1): zhołdowawſzy [...] Ruſkie Xiążęta/ nád ktorymi dźiś ieſt Monárchą wielki Xiądz Moſkiewski StryjKron 280.

Wpołączeniu z imieniem [zawsze: imię + monarcha] (19): MIecſlaw ſtáry/ Monárchá piąty/ wybran na Monarchią Polſką BielKron 355v, 354, 357v marg, 360 marg, Mmmm, Mmmmv; po ſmierći Romaná Monárchy/ od Polakow pod Zawichwoſtem zábitego StryjKron 330. Cf W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej lub miejscowej [w tym: kijowski (1), polski (11), ruski (4), sendomierski (1), turecki (1); dodatkowo z imieniem własnym (12); monarcha + przymiotnik (13), przymiotnik + monarcha (5)] (18): Boleſław [Wstydliwy] Monárchá Polſki chcąc ozdobić Krákow dobrym rządem á chędogośćią/ dał mieſzcżánom Krakowſkim práwo Niemieckie BielKron 363, 357v marg, 360, 362v; Nie chcą inéy Wiáry mimo tę/ która raz do Polſki przyiętá ieſt/ przed ſześćią ſet lat/ z Rzymu czáſu Mieſzká Polſkiego Monárchy. OrzQuin D; KlonKr A3 wstęp marg, A; Potomek tego Stániſłáwá Monarchy Kijowſkiego od Gedimina wygnánego StryjKron 395, 150 [2 r.], 205, 245 [2 r.]., 330, 335 (11).

Zwroty: »za monarchę się pisać« (2): ták ſie Końrad zá Monárchę piſáć pocżął. (marg) Konrat Mázowieckie kſiążę zá Monárchę. (‒) BielKron 358v.

»wybrać, wybran(y) za monarchę« (1: 2): KAźimirz ſpráwiedliwy kſiążę Sędomirſkie/ potáiemnie wybran zá Monárchę BielKron 356, 366v; StryjKron 150.

Wyrażenia: »przyjęt za monarchę« (1): Zebrawſzy przyiaćiele [Władzisław] przyiechał do Krákowá przyięt zá Monárchę BielKron 357v.

»wielki monarcha« (1): Kniáź Conſtantin sławny/ Hetman (ktory narod ſwoy wiodąc ſtárodawny/ Z Ruſkich wielkich Monárchow) Litwę k bitwie ſpráwił StryjKron 742.

»zwierzchny monarcha« (1): wſzakże ieden zwierzchny Monárchá/ to ieſt ledynowłádecż nád nimi [księstwami] Pánuie BielKron 436y.

Szeregi: »monarcha to jest (albo, jako zową) jedynowładecz (a. jednowłajdca)« (4): Ná oſtáthku/ zoſtał Monárchą (iáko oni zową właśnie Iedynowłádecż) Wſzewołd Wołodymir BielKron 428, 431, 436v; StryjKron 135.

»książę, monarcha« (2): iáſnie ſwiećiło [niebo]/ znácząc ſmierć Xiążęćiá Boleſławá Wſtydliwego Monárchy Polſkiego StryjKron 350, 335.

b. O Bogu (5):
Wyrażenia: »monarcha (możny) niebieski« (3): Zacznićie nową możnému/ Pieśń Monárſze niebieſkiemu KochPs 144, 147; SiebRozmyśl G.

»monarcha najwyższy« (1): Iednegoż monárchę naywyżſzego Bogá wyznawamy/ ktory ieſt/ y Oycem/ y Bogiem páná Chriſtuſowym NiemObr 104.

»monarcha wieczysty« (1): SKutki ſłáwne i znácżne/ Monárchy wiecżyſtego/ Co mgnieniem rządźi GrabowSet V4.

Synonimy: carz, cesarz, cham, jednowłajdca, jedynowładca, jedynowładecz, jenowładecz, krol, książę, sułtan, tetrarcha.

AKtt