Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. [BOJ]

Następne hasło: BOJARCA »

BOJAR (60) sb m

bojar (58), bojarz (2); bojar : bojarz StryjKron (23 : 2).

o jasne; a jasne we wszystkich formach (w tym 2 r. błędne znαkowanie) z wyjątkiem G i A pl bojår.

Fleksja

	sg	pl
N	bojar	bojarowie, bojare, bojarze, bojarzy
G		bojarów, bojår
D		bojar(o)m
A		bojary, bojår
I		bojary, bojarami

sg N bojar (1). ◊pl N bojarowie (9), bojare (2), bojarze (1), bojarzy (1) BierEz; -owie MiechGlab, LibLeg (2), BielKron, SarnStat (4); bojarowie : bojare : bojarze StryjKron (1 : 2 : 1). ◊G bojarów (11), bojår (6); -ów MiechGlab, BielKron (2), SarnStat (2); bojarów : bojår LibLeg (2 : 1), StryjKron (4 : 5); -ów (2), -(o)w (9). ◊ D bojar(o)m (3). ◊ A bojary (8), bojår (2); bojår LibLeg; bojary : bojår StryjKron (2 : 1). ◊ I bojary (15), bojarami (1); -y :-ami StryjKron (7 : 1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. W Wielkim Księstwie Moskiewskim i Litewskim, w Mołdawii i na Wołoszczyźnie: szlachcic, rycerz posiadający dobra ziemskie (55)
2. Na Litwie i Rusi jedna z kategorii ludności osobiście wolnej obowiązanej do służby wojskowej i posług zwłaszcza kurierskich (3)
3. Wielki pan, magnat (2)

1. W Wielkim Księstwie Moskiewskim i Litewskim, w Mołdawii i na Wołoszczyźnie: szlachcic, rycerz posiadający dobra ziemskie (55): LibLeg 6/160v, 7/11, 10/95, 11/156v; Názáiuthrz weſzli do obozu nieprzyiáćielſkiego/ [...] więźniow co przednieyſzych doſyć poimáli/ [...] pánow przednieyſzych y z dworzány ſiedḿnaśćie rády iego obecney s poſpolithymi boiáry o dwáthyſiącá BielKron 412, 397, 412, 428; StryjKron 140, 175, 235, 421 (13); PaprUp B4.

W charakterystycznych połączeniach: bojar kijowski, litewski (ziem litewskich) (7), mołdawski (ziemie mołdawskiej) (4), moskiewski, ruski (7), smoleński, wołoski.

Zestawienie: »bojar radny« = uczestnik rady książęcej: a navyanthſzą mocznoſcz y poczwyerdzenye themv wſisthkyemu vyſſey pyſſanemv naſzą pyeczancz vyanthſzą y pyeczanczy Boyar naſzych Radnych kaſzalyſzmy zawyeſzicz LibLeg 6/160v.

Szeregi: »bojarowie a lud rycerski; rycerstwo i bojarowie« (1 : 1): Wſzakoż boiary á lud rycirſki każdego z oſobna krzcono MiechGlab 87; StryjKron 421.

»bojarowie, (i, albo) szlachta; szlachta i bojarowie« (3 : 2): I wzialiſmy wyelmoznego pana Stephana y sinow iego y boiar y slyachtą ie^go y ziemyą moldawską wdobrim myrze y wpokoyu y wdobre sasieczthwo. LibLeg 6/78, 6/79, 158v; Dla ktorego vporu ná tey woynie od Polakow práwie byli zgruntu wygłádzeni/ zwłaſzczá Boiáre álbo Sláchtá StryjKron 340, 712.

»książęta, (a, i) bojarowie« (3): MiechGlab 4, 5; chcemy áby obowiąſki zprzymierzenia [...] miedzy Miſtrzem [...] Szláchtą/ Mieſczány y poddánémi ich z Kśiążęćiém Boleſłáwem ábo Swidrygałem/ Kśiążęty/ Boiáry/ y podánémi Ziem Litewſkich/ Zmudzkich/ Ruſkich vczynioné/ áby były nikczemné/ prózné/ y wniwccz obrócono SarnStat 1069.

»panowie (przełożeni), (i, a) bojarowie; bojarowie albo panowie« (10: 1): MiechGlab 6; ſkoro Narimuntowi wielkiemu Xiędzu ſwoiemu Pánowie y Boiárze Litewſcy/ y Zmodźſcy oſtátnią cześć y poſługę pogrzebu [...] odpráwili/ ziecháli ſie do Kiernowá StryjKron 360; Z ktorych Herbow/ y Kleinotow przerzeceni Sláchćici/ Pánowie/ y Boiárowie Zieḿ Litewſkich od tego czáſſu y ná potym niechay ſię weſelą StryjKron 542, 123, 170, 345 [2 r.], 662, 772; Ná co Pánowie/ Przełożeni/ Boiárowie Ziem Litewſkich przerzeczonych przyśięgę iuż nam vczynili SarnStat 988, 991.

»panowie rada nasza i bojarowie (poddani)« (3): Panowye rada naſza dvchowna y swieczka y Boyarowie prziszyagamy milemv bogv LibLeg 6/158v, 6/160v, 7/11.

»panowie, szlachta (przełożeni), (i) bojarowie; szlachta, panowie i bojarowie; szlachta, bojarowie, pánowie (obywatele)« (5 : 1 : 1): LibLeg 6/78, 158v; iáko prawdźiwy Pan zá wolą Pánów/ Szláchty/ Boiárow [Boiarorum JanStat 744] y zwoleniém/ przyłączywſzy ie przerzeczonému Króleſtwu Polſkiému powtóre wćielamy/ y práwie wwnętrznośći kłádźiemy SarnStat 987, 987 [2 r.], 999.

»pospolstwo i bojarowie«: w ten czás roſtyrki były wielkie/ [...] miedzy Synem iego Waſilem/ y Wnukiem Dimitrem/ [...] y miedzy inſzym poſpolſtwem y Boiáry Moſkiewſkimi StryjKron 697.

»wojewoda i bojar«: Woiewod y sBoiárow zacnych bárdzo wiele krom pobitych ná plácu w więzienie pobrano StryjKron 782.

2. Na Litwie i Rusi jedna z kategorii ludności osobiście wolnej obowiązanej do służby wojskowej i posług zwłaszcza kurierskich (3):

Zestawienie: »bojar putny« (3): A Boiárowie ich putni/ ktorzy woynę ſłużą/ po groſzu podymnégo płáćić máią SarnStat 1060; y Stároſtá żaden Exekuciiéy czynić nie ma/ wyymuiąe od tych wolności Boiáry putné/ ktorzy z liſtámi Stároſt y Dźierżawieć [!] náſzych iéżdżáli/ y teraz ieżdżą SarnStat 1199, 1189.

3. Wielki pan, magnat (2): Z tąd boiarzy by wzor bráli/ Iżby głupie nie biegáli: Bowiem ktorzy mężnie trwáią/ Rzadko bitwę przegrawáią BierEz O4; Dzierzawcá. Známięnity Pan. Boiár. Heros. Calag 269a.

Synonimy: 1. pan, rycerz, szlachcic.

Cf BOJARCA, BOJARZYN