[zaloguj się]
[pdf]

RYCERZ (801) sb m

rycerz (787), rycyrz (14); rycerz : rycyrz BielŻyw (9:1), MiechGlab (9:4), BielSpr (5:9).

-érz (8), -erz (9); -érz KochFr, PudłFr (2), GórnTroas, WyprPl (2), SarnStat; -erz Mącz (7); -érz : -erz OpecŻyw (1:2). ◊ -érz- (17), -erz- (6); -érz- OpecŻywList, OrzQuin, KochFr (2), KochPieś, WyprPl (2), SarnStat (6); -érz- : -erz- OpecŻyw (3:3), Mącz (1:3).

Fleksja
sg pl du
N rycérz rycérze, rycérzowie
G rycérza rycérzow
D rycérzowi rycérzóm
A rycérza rycérze, rycérz(o)w rycérzu
I rycérzem rycérzmi
L rycérzu rycérz(o)ch
V rycérzu rycérze
inne sg G a. A - rycérza; pl G a. A - rycérz(o)w

sg N rycérz (288). ◊ G rycérza (40). ◊ D rycérzowi (30). ◊ A rycérza (40). ◊ G a. A rycérza (2). ◊ I rycérzem (35); -em (2), -(e)m (33). ◊ L rycérzu (5). ◊ V rycérzu (16). ◊ pl N rycérze (124), rycérzowie (1); -e : -owie BielŻyw (2:1). ◊ G rycérzow (78); -ow (3) OpecŻyw (2), Mącz (1), -ów (1) OrzQuin, -(o)w (74). ◊ D rycérzóm (41); -óm (1), -(o)m (40). ◊ A rycérze (44), rycérz(o)w (2); -e : -(o)w HistAl (9:1), BudBib (1:1). ◊ G a. A rycérz(o)w (9). ◊ I rycérzmi (26). ◊ L rycérz(o)ch (4). ◊ V rycérze (15). ◊ du A (cum nm) rycérzu (1) BielKron 125v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Mężczyzna zajmujący się rzemiosłem wojennym: żołnierz, wojownik; w stosunkach polskich: szlachcic; miles Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; eques Murm, Mymer1, BartBydg, HistAl, Mącz; (vir) commilito HistAl, Vulg; pugnator Miech; vir bellator PolAnt; milito Cn [w tym: postać z opowieści w HistRzym (235)] (775): BYl w Kafarnaum Centurio/ to ieſt ſetnik/ albo pán który miál pod ſobą ſto rycérzow. OpecŻyw 42v, [123]v; OpecŻywList C2; Eques auratus Ritter. Ricerz. Mymer1 11; TarDuch [C4], C7v; Rycżerzowie tłuſci długo trwać nie mogą ani żywi być, bo żyły ich zbytnią krwią zatopione nic rozumnie, nicz o niebieſkich rzecżach wymiſlić niemogą, ale zawżdy o cieleſtnych á o krewkoſci. BielŻyw 139, 12, 157 [2 r.]; Cznemu y dobrze ſławnemu riczerzowi, Panu Mikołaiowi Oporowſkiemu, [...] M. Andrzey Glaber z Kobylina ſłużbę y powolnoſć ſwą wſkazuie. MiechGlab ktv; Thamże też kxiążę Henrik thak boiował iż go Thatharzy y z cżoła y z thyłu obthocżyli, iż theż thelko cżterze ryczyrze około niego ſie zawartali. MiechGlab 12, *2v, 8; KłosAlg G2 [2 r.]; A nád iego [Pana] wolą nieoſiedzi ſie wpokoiu naymożnieyſſy krol/ ácz by był niezliczonemi hufy oſtąpiony á namocnieyſſy rycerz przygody nie vydzie mocą ſwą bez obrony iego. RejPs 48; RejRozpr G; Zakazowali [księża] to ſrodze/ Proſtakom badać ſię obodze. [...] Mowiąć nie twoia rżecz panie/ Wſzak będzie w ſwięto kazanie. [...] Ani też Ricerżu ieſt rzec twoia/ tobie lepiey prziſtoy zbroia. SeklKat A4; RejRozm 397; Wyiechawſzy z onąd Alexander przyciągnął do miaſta ktgore [!] Teba zową/ y mowił ludziom miaſta onego/ daycie mi pięć ſet Rycerzow ktorzyby mi prziſzli na pomoc/ w odzieniu zbroynym zgotowane. HistAl D3; Alexander na nię [na Persów] nawałnoſcią vderzył/ á ták ſie nátychmiaſt zámieſzáły ſzyki y pocżęli ſie okrutnie bić/ vpadáli z obudwu ſtron Rycerze ránni HistAl F4; zábiłá oná beſtia [onocentaurus] dwadzieſciá y oſm rycerzow/ á cżterdzieſći ich rániłá HistAl H7, B, B5 [2 r.], B6, B8, C4v (34); KromRozm I L2; GliczKsiąż B6v; Y coż wżdy tobye dobrego łżywy ięzyk ſpráwi/ [...] Gdyż yeſt ſrozſſy niżli ſtrzałá rycerzá mocnego LubPs cc2v, P5 marg; ZAden/ ná ktorego ſą pewne dowody á znáki/ nie może być wolen od męki/ iedno then ktorego Práwo piſáne czyni wolnym/ iáko ſą Doktorowie/ Rycerze/ Przełożeni ná wielkie doſtoieńſtwá GroicPorz ii; KrowObr 130v, 173; Bowiem káżdą ſkrytą myſl ſnádnie wyda mowá/ Gdyż záwżdy gębá plecie o cżym myſli głowá. Oracż záwżdy o pługu s trzoſłem o lemieſzu/ Mnich tákież o kápicy/ o trepkach/ o pleſzu. Rycerz s tarcżą á z drzewem wnet ná plác wyiedzye RejWiz 6v; Azaſzby tám [na dworze] nie było wdzyęcżne towárzyſtwo/ Bo co iedno pomyſliſz naydzyeſz tám wnet wſzytko. Naydzyeſz y vcżonego/ naydzyeſz y rycerzá/ więc Muzyká/ Doktorá/ Lutniſtę/ ſzyrmirzá. RejWiz 72v, 82v, 163; Leop 1.Par 12/14; RejFig Ddv; [Ligurgus Lacedemoński] Wieże w murzech przy mieſciech/ nie dał nigdy ſtáwić/ Mowiąc/ że tu Rycerzá może bábá zábić RejZwierz 40v; Y nie práwy to Rycerz/ co ſie śmierći boi/ A tho záſię deſperat/ co też o nię ſtoi. RejZwierz 125, 24v, 29, 33v, 40, 40v, 48, 82v; BibRadz 1.Par 12/28; Goski A6v; Zoſtáwił też Romulus ſobie iednę cżęść [gruntów]/ s ktorey opatrzał żywnoſcią bożnice y ſługi ich. Cżęść też ná poſpolitą rzecż zoſtáwił/ tákież ná wyſłużone Rycerze/ to ieſt zeſzłe. BielKron 99; iż [Aleksander] miał w woyſce [...] wſzytkich piſzą być LXX tyſiąc/ ſiedḿ ſet/ y cżterzy ſtá mężow doſwiadcżonych/ [...] ktorzy ieſzcże v iego oycá w potrzebach bywáli/ ták iż by ie kto widzyał rzekłby nie Rycerze ále miſtrze Rycerſkich ſpraw wſzytko BielKron 123v; OTtho Sylwius był od Ricerzow wybran ná Ceſárſtwo BielKron 145v; Tám w tym mieſcie [w Antiochii] náſzy doſtáli [...] włocżnie/ ktorą był Rycerz otworzył bok Pánu Kryſtuſowi ná krzyżu BielKron 178; Iż zacnych rycerzow nikth nieuſtráſzy groźbámi/ áni vchodzi przez dáry BielKron 315v; [król Kazimierz] pochowan ná zamku [...] pocżćiwie y koſztownie przez Elżbietę krolową y ſyny ich/ tákież s Kſiążęty/ Pány/ Prełaty/ y poſpolitym ludem/ [...] ták też wiele chorągwi y we zbroiách Rycerzow było ná koniech przy pogrzebie. BielKron 397v, 6 [2 r.], 25, 54v [3 r.], 55, 64v (57); GrzegRóżn L3v; iż też to przysłucha ktory ieſt dobrym Krolem/ yżeby też był mocnym ryczerzem. KwiatKsiąż M2, N, O, O2; Duellum, sive Duellium, Woyná/ bitwá miedzi dwiemá ſtronomá/ álbo dwiemá perſonomá/ yáko gdy rycérze ná hárc wyyeżdzą. Mącz 97b; Mars ipse ex acie quemque fortissimum pignerari solet, [...] W woynie poſpolicie námężnieyſzy á nacziſtſzy rycerze giną/ bierze ye Mars woyenny/ bóg miáſto fántu a zaſtáwy z bitwy Mącz 299c, 36a, 107b, 146d, 165d, 188a (11); Powiedzmi/ pry/ Rycerzu ſławy znákomitey/ Iáko ſię godźi ſłużyć Rzeczypoſpolitey? Prot D, B4v, Dv; Przygodziło ſye było po Koronácyey Krolá Alexándrá/ iż Ian trzeći Pilecki/ máiąc XXij lat/ przy Dworze będąc/ z doświadczonemi ſye Rycerzmi potykał/ bárzo śmiele SienLek 34, 34; RejAp [13]v; GórnDworz Q6 [2 r.], Aa2v; Tedy Iowinian Ceſarz ſzedł nágo ku zamku onego Rycerzá/ á przyſzedſzy ſthoiąc v wrot kołáthał áby mu otworzono. HistRzym 42; BYł ieden Krol bárzo możny w źiemi Angliyſkiey á w iego zacnym kroleſtwie byli dwá Rycerze/ iednemu imię było Gwido/ á drugiemu Tyrus. HistRzym 76v; Rycerzu mocny powiedz mi iákoć imię? HistRzym 82; Y przygodziło ſie że ieden rycerz zgrzeſzył był przećiw krolowi/ á zbieżawſzy krył ſie w iedney iámie/ z ktorey wychodząc wiele złego cżynił HistRzym 98v; Ale w tym boiowániu rycerz śmiertelnie był rániony/ á przethoż trzećiego dniá vmárł. HistRzym 105v; Tedy ono kſiążę widząc Iulianá vdátnego á ná walce ſercá bárzo ſmiáłego/ vcżynił go rycerzem HistRzym 115v, 28v [3 r.], 29v [2 r.], 31v [5 r.], 32 [6 r.], 32v [4 r.] (200); RejPos A4 [2 r.], A4v; KwiatOpis B2v, B4v; RejZwierc 252; iż w thym obycżąiu Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć rozmáitą bronią y poćiſki/ áby przedni Rycyrze obacżyli moc y ſpráwę nieprzyiaćielſką BielSpr 21v; Boiáźliwego Rycyrzá nie wywodź ná hárcz áni ná ſpráwę/ iedno doświádcżonego. BielSpr 35v, 10, 11v, 20v, 22v, 39, 44; KochMon 34; Też (niektorzy) z Gadytow odłącżyli ſię do Dawidá do twierdze w puſtynią rycerze mężni [fortes viribus]/ mężowie walecżni ku bitwie/ ſpráwuiąc ſię tarcżą y kopiią BudBib 1.Par 12/8; Ruſzcie ſię konie/ á rozpądzćie ſię wozy/ niech ſię też ruſzą rycerze [fortes] BudBib Ier 46/9, 2.Reg 17/8, 10, 23/16, 17, 22 (15); Sławy záwżdy przeſtrzega kto Rycerz prawdźiwy. WierKróc B2, B2v; StryjWjaz B4v; Iużby dziś Aruns mężny pewnie ćiſzey ſiedzyał/ Gdyby o tym przeważnym cnym Rycerzu [tj. o Michale Jazłowieckim, staroście chmielnickim] wiedzyał. PaprPan Xv, Bv, B3v, M3v, Qv, Aa4, Cc2v; Práwá wiele pozwaláią rycerzowi/ cżego niepozwaláią inſzym ludźiom. ModrzBaz 76v, 5, 76, 76v; MWilkHist D; Ná dwoię ſię Tátárſkie woyſko rozdzieliło/ W więkſzym połku do bitwy godnych máło było/ A w mnieyſzym wſzytko byli rycerze przebráni/ Czym náſzy od nich byli zdánim oſzukáni. StryjKron 632, 135, 240, 250, 305, 567, 742; Gdźiem potym niebył: czegom nieſkoſztował? [...] Dźiś żak ſpokoyny/ iutro przypáſány Do mieczá rycérz: dźiś miedzy dworzány W páńſkim páłacu/ iutro záśie ćichy Xiądz w kápitule KochFr 90, 99, 100; BielSen 9; BielSjem 7, 29, 31; Lecz ſye nic nie dźiwuię: bo miłość téy mocy/ Ze przed nią námężnieyſzy rycérz turá ſkoczy. PudłFr 58, 45; ArtKanc D13v; Phil M3; Więc ſię bronić ſmyſłowi/ Mdła náturá/ nie może/ Rowna dźiećięćiu przećiw rycerzowi GrabowSet G3; WyprPl Bv, C3v; LatHar ++3v, 441; KołakSzczęśl A4; Iż ieſli rycérz rycérzowi/ álbo ſzláchćic ſzláchćicowi záda raz przez roźlania krwie: ſzláchćicowi/ którému tákowé vderzenié będźie zádano/ winá [...] od tego który vderzył álbo obráźił/ ma bydź náznáczoná. SarnStat 618, 234; A iż rycerzem być y woyny ſłużyć niećwicżony y nieopátrzony potrzebámi niemoże/ [...] przeto [...] GrabPospR K2v, K2v, K4, K4v; KmitaSpit B4v; Nie ieſt bowiem Tátárzyn porządny boiownik: Ale złodźiey/ pędźiſkot/ y nocny rozboynik. Bowiem Rycerz vcżćiwy/ porządnie podnośi Woynę/ o rzecży ſłuſzne: iáwnie ią ogłośi KlonWor 30; SzarzRyt Cv; [BielKron 1551 53v].

rycerze czego [= kraju] (3): Tedy Krol vcżynił wielkie gody/ á wſzytkich pánow y rycerzow ſwego kroleſtwá ná nie wezwał HistRzym 93v, 112; Pánoſzá. Tho ieſt/ Wyſławienie pánow y paniąt zieḿ Ruſkich y Podolſkich/ z męſthwá/ z obycżáiow/ y z inſzych ſpraw pocżćiwych/ ktoremi oni porownáli z onymi Greckiemi y Troiáńſkiemi mężmi/ tákże theż mądremi/ Rzymſkiemi y inſzych pańſtw rozmáitych Ricerzmi/ z Oratory y Philozophy PaprPan kt.

rycerz z kogo (1): Tedi niekthori Ricerz z Macedonow ktoremu imię było Zefir/ nálazł w iednym kámieniu wydrożonym throchę wodi/ [...] á nábrawſzy iey w przyłbicę ſwoię przinioſl przed Alexandrá. HistAl H4.

rycerz miedzy kim, nad kim [= dowódca] (2): [przyszli do Dawida z rodu Beniamina:] Też Iſzmáh-iáh Giwehońſki rycerz miedzy trzydzieſtą/ y nád trzydzieſtą/ Záś Irmę-iah/ y Acházyel BudBib 1.Par 12/4, 1.Par 27/6.

rycerz(e) czyj (czyi) [w tym: pron poss (61), G sb i pron (23), ai poss (12), „własny” (1)] (97): FalZioł I 48d; BielŻyw 149, 157, 158; Ricerz niektory wielkiego Chama, to ieſt, Carza imieniem Otoman, [...] iął potaiemnie poſiadać gory w Kapadociey, zkądże [...] pocżął cżaſow godnych naiazdy cżynić á łupieſtwa MiechGlab 64, 57; Widząc tho [zamknięte bramy miasta Abdyron] Alexander rozgniewał ſie bárzo/ y przykazał rycerzom ſwym áby ie zápalili. HistAl D2; [mieszkańcy Teb wołali:] Alexander ieſli nie odeydzieſz od nas/ ciebie y twoie rycerze ſzkaradzie vdręczymy. HistAl D3; Dárius tedy ſlyſząc że iego Rycerze vſtháią/ nátichmiaſt wezwał wielką wielkoſć ieznych y pieſzych HistAl E5; Mężowie Ricerze moi namocnieyſzy/ vmyſly wáſze s ſlow liſtu Poruſowego żadnym obycżáiem niecháy ſie nie ſmęcą HistAl G7v, Av, Bv, B2v, B6, B7 (48); Gdyby kto kordá dobył przed náſzym Rycerzem/ táki w łáſce Rycerzowey: á ktoby ránił/ tákiemu ręká ma być przebodźioná. UstPraw D4; RejZwierz 16, 37v; Potym przećiw Perdyce powſtáli Antypater/ Ptolomeus/ Antygonus/ s ktorymi gdy walcżył/ zábit w Egipcie od właſnych Rycerzow dla iego ſpornośći. BielKron 127; Stámthąd proſtho ćiągnął Boleſław do Ruſi przećiw kſiążęćiu Przemyſkiemu Wołodzimirzowi/ ktory cżynił wielkie ſzkody krolowi/ poráźił go Boleſław/ y ſámego rycerze krolewſcy poimáli BielKron 352v; A tę Litwę pobudził był Páweł Biſkup Krákowſki/ ktory cżęſto cżynił burzki w kroleſtwie Polſkim/ przeto był poiman od rycerzow Leſtkowych w Lágowie miáſtecżku BielKron 365, 25, 50v, 58v, 68 [2 r.], 83v (24); HistRzym 30v, 36, 41v [2 r.], 42v, 49 (9); BielSpr 39v, 43v; BudBib Ier 51/57; PaprPan T3; SkarKaz 120b. Cf »rycerz Krystusow«.

rycerz skąd (6): Ten rycerz pánnę miał bárzo piękną ktorą gdy vyźrzał rycerz z Báldáchu/ rozmiłował ſie iey bárzo HistRzym 84v, 84v [4 r.], 87.

sg w funkcji coll. (3): BielSpr 3 cf »pospolity rycerz«; StryjKron 105; CzechEp 13 cf »zbrojny rycerz«.

W połączeniu z nazwą narodowości (1): [Aleksander mówił:] Moi rycerze namocnieyſzy Mácedononowie [!] ſlow moich skromnie poſluchaycie. HistAl G6v.

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [w tym: rycerz imieniem (6), rycerz ktoremu imię było (1); imię i (lub) nazwisko + rycerz (32), rycerz + imię i (lub) nazwisko (26)] (58): BielŻyw 157; Cżwarta horda [...] ieſt Tatarow Nohayſkich albo Occaſſow, ktorzy też z Zawolſkiey hordy poſzli. A to gdy Occas ricerz ieden znamieniti wielkiego Carza Zawolſkiego [...] był zabił. MiechGlab 75, *7, *8v, **4, **5v, **7v, 64; HistAl B8, H4; RejZwierz aa4, bbv, 13, 13v, 78v; Goski A11v; Miał Dáryus ná ſwoim dworze dwu rycerzu Beſſá y Nábárzáná BielKron 125v; Ci ſą pomęcżeni pod Dyoklecyanem y Máxymianem/ Márcellus Papież/ Márcellinus Papież/ Adauktus/ Alexender Rycerz [...] BielKron 154; Loktek będąc myſli dobrey woyſká ſzykował/ poſtháwił ſyná ná mieyſcu przeſpiecżnieyſzym z Rycerzem Nekándą/ ktory był z domu Toporow BielKron 372v, 83v, 107, 153, 154v [2 r.], 246 (14); OrzQuin R2; RYcerz niektory był imieniem Iulian/ ktory gdyż był iednego cżáſu wyiáchał ná łow/ á vdawſzy ſie zá iednym pięknym Ieleniem gonił go bárzo dáleko. HistRzym 115, 35 [3 r.], 35v [2 r.], 77, 78v, 79v [4 r.] (15); RejZwierc 44v; BudBib 1.Par 12/4, 27/6; Wſpomnię/ y to ześćie [lege: żeście]/ dwá kroć Woiewody Wołoſkiego ná Woiewoctwo ſadzáli Alexándrá zá ſpráwą zacnych Rycerzow. Sieniáwſkich/ y Iázłowieckich. BiałKaz L2v, L2v; Kieyſtut ſam Xiążę Zmodźkie/ gdy y tám y ſám vfy Niemieckie przebijáiąc ieździł/ [...] od iednego Rycerzá Wernerá z Windekien był z koniá wyſádzony drzewem StryjKron 442, 442; ZapKościer 1585/61; LatHar ++5; Iż my máiąc ná báczeniu ſtáteczną wiárę/ y wielką przychylność przećiwko Nam [...] od Wielmożnégo Ianá z Rytwian/ Woiewody Krákowſkiégo/ Rycérzá/ y Senatorá nam ſczérzé miłégo: [...] SarnStat 978, 1104; KlonKr F3v; [KromHist 14].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy geograficznej [w tym: przymiotnik + rycerz (7), rycerz + przymiotnik (5)] (12): Oſwáldus Normándiyſki Rycerz RejZwierz bbv, aa4, 13, 13v; Látá 1413. Lithwá drugi raz ku Polſzce przyłącżona y zápiſáná byłá [...]. Abowiem Krol záſłużonym Rycerzom Litewſkim/ herby pánow Polſkich rozdawał BielKron 385, 310; HistRzym 85; ábowiem ſam ieden był Hánnibál táki/ kthory Alpes gory niedrożne/ trudne/ nieprzybyte/ do Włoch przechodźił/ pobudzáiąc Rzymſkie Rycyrze BielSpr 43v; Y gonili rycerze Cháſdymſcy zá krolem/ y dogonili BudBib Ier 52/8, Cant 3/7; BiałKaz H4; PaprPan kt.

W połączeniach szeregowych (9): Też nie byli za nią [za Maryją, idącą do Elżbiety] anij przed nią rycérze/ pánięta/ albo pakholęta/ tylko ijdzie z iey miloſcią/ pokora/ vboſtwo/ a ſromiezliwoſtz OpecŻyw 10v; Tego cżáſu wſzytek narod ludzki z winſzowánia Noego ieſt ná trzy powagi rozdzyelon/ to ieſt/ Kápłany/ Rycerze/ y chłopy álbo ſługi BielKron 6; HistRzym 30v; RejPos 162; BO oto Pan Iehowa Ceweoth odyimuie z Ieruſzalimá y z Iehudy wſzelkie pośilenie chlebá/ y wſzelkie pośilenie wody. Rycerzá y mężá walecżnego/ ſędzią/ y proroká/ y wieſzcżká á ſtárcá. Rotmiſtrzá y vććiwą oſobę y ráycę/ y mądrego/ rzemięſlniki y rozumnego mowcę. BudBib Is 3/2, Ier 51/57; PaprPan kt; Naydźie tu [w księgach] ſam Krol powinnośći ſwoie/ Rádę Senator/ Rycerz ſpoſob zbroie: Páſterz duchowny/ naydźie y ſtan káżdy Náukę záwżdy. ModrzBazStryj ¶2v; SzarzRyt C3.

W przeciwstawieniu: »rycerz ... ślachcic« (2): Bo záprawdę rycerze nie rodzą ſię/ ácżkolwiek ſię śláchćicy rodzą. ModrzBaz 76, 76v.

W porównaniach (14): PatKaz III 150; BielŻyw 48 [2 r.]; RejPs 27v; Ták ſie kocha w ſłowyech thwoich [Panie] me ſerce vbogye/ Práwye yáko rycerz kthory byerze łupy drogye LubPs cc; GroicPorz e2; Abowiem ten [Bóg] káżdego náucży/ Kto mu wiernie ſwe ſpráwy porucży/ Iż ty márne á omylne ſpráwy/ Snádnie zwalcży iáko rycerz práwy. RejAp Cc8; Pátrzayże pilno á oſtrzegay ſie pilno/ ábyś iáko niećwicżony Rycerz/ they zbroie opák ná ſię nie wkłádał/ przedni plách ná zád/ á zádni naprzod. RejPos A5, 263v; Lecż Iehowá zemną iáko rycerz mocny/ przeto prześládownicy moi waláć ſię będą BudBib Ier 20/11, Iob 38/3; VAndá ſwych przodkow ſercem nie wydáłá, Choć płeć pánieńſką y tez poſtáć miáłá. Bo iáko Rycerz cny pyſznoſtąpego, Gromiłá Niemcá bronią opátrznego. KlonKr A3v; KlonFlis E2; KlonWor 30.

W charakterystycznych połączeniach: rycerz(e) biegły(-li) (ku biciu bieglejszy) (3), bojaźliwy, butny, chwalebny (nachwalebniejszy) (3), cnotliwi, cny(-i) (11), czysty (naczystszy) (3), (nie)ćwiczony(-eni) (3), dobry(-rzy) (7), doświadczony(-eni) (2), drapieżni, duży, dzielny, godny, łakomy (3), mężny(-i) (namężniejszy) (8), (nie)mocny(-i) (namocniejszy) (19), nabożny, niepospolici, nieprawy, okrutny, pobici (zbici) (2), popisani, posileni, posłany, prawdziwy, prosty, przebrany(-i) (2), przedni, przenajęci, przeważny, ranni (raniony) (2), sławny(-i) (nasławniejszy) (9), sprawiedliwy (3), stary(-rzy) (6), stateczny(-i) (3), strapieni, straszliwy, ślachetny(-i) (naślachetniejszy) (5), śmiały(-li) (śmielszy) (3), ubogi(-dzy) (2), uczciwy, udatny (2), waleczny(-i) (6), wielki, wielmożny, wierni, wybrani, wysłużeni (2), zacny(-i) (10), zasłużeni, zawołany (2), zeszli (2), znamienity(-ci) (5); rycerz(e) eipski, izraelscy, litewscy, niemieccy, normandyjski (2), polscy, rzymski(-scy) (3); rycerze świata tego (3); krew rycerza(-ow), krzyk, męstwo, miecz, pawęże, pieczęć, pilność, poduszczenie, sprawa (2), stan, strzała, syn, zamek, zasługi, zbroja (7); pobici od rycerzow, pojman, wybran (4), zabit (2); przez rycerza zwyciężeni; rycerzow naprzyjmować, nie ustraszyć, warować się, wezwać (5), żałować; do rycerzow posłać; od rycerzow odbieżeć; rycerzowi(-om) (roz)da(wa)ć (9), (przy-, roz)kazać (20), odjąć (odjęt) (2), ofiarować, poruczyć, pozwalać, ślubić się, zadać raz; jachać ku rycerzom; rycerza(-e) karać, mieć pod sprawą (pod sobą) (2), pobić (5), pobudzać, pojmać (jąć) (2), położyć, porazić, posilać, posłać (2), potwirdzać (2), przenająć, przywodzić ((przy)wieść) (5), wolno puścić, udręczyć, upominać, wezwać (3), wybrać (2), wyprawić, wywodzić na harc, wziąć sobie, zabić (3), zawołać; miedzy rycerze pobrać; zawołać na rycerze; rycerzem uczynić (4); przysięgnąć przed rycerzmi; z rycerzmi jachać (przyjechać) (2), potykać się; rycerz(e) bojował, broni(ł) (się) (bronią) (3), ciął, dał pogębek (policzek) (2), jałmużny dawał, goni(li) (2), gotują się na wojnę, (przy)jachali(-ł) (jechali) (9), nie litują gardł (gardłuje) (2), sławę odnosi, nie odstąpią, pobili (pobijali się) (2), poginęli ((z)giną(ł)) (3), pojmali (2), popędzili się, przebili (przebije) się (2), nieprzyjaciele przemagał, sławy przestrzega, przysięgali, przyszli na pomoc, ratował (ratujący) (2), ruszą się, rzucili się (2), służyli, konia stracił, szemrali, ściął głowę, wojnę toczy, od nawałności uchodzili, uciekł (mogli (mieli) uciec) (3), przygody nie ujdzie, umarł (umarły) (6), upadali (2), ustawali (ustają) (2), (z)walczy(ł) (4), wybrali (4), (na harc, na plac, na wojnę) wyjedzie (jadą, wyjał, wyjeżdzą) (4), na rycerstwo się wyprawuje, zabili(-ł) (5), zada raz, zlękł się, zmowili się, zwycięży; [ilu] rycerzow zginęło (poginęło, poległo) (5).

Przysłowia: lepſzy Ricerz niż Pánoſzá ModrzBaz 76.

[Mężnieyſza bábá ná gorze: niż naylepſzy rycerz ná dole. PlutBBud P.]

Zwrot: »rycerze, rycerzem pas(ow)ać« [szyk zmienny] (1:1): Y w ten cżás go rycerzem zacnie páſowano/ Y Orle mu do herbu ſkrzydło było dano. RejWiz 97v; RejZwierz 67.
Wyrażenia: »rycerz bojowy, bojujący« (1:1): RejPos 164; á Ryczerz boiowy bárzo ſnádnie miedzy ſtáremi bliznámi nową ránę śćirpieć może. RejZwierc 153.

»rycerze Boży« (1): Zátym nam Hetman powiedźiáł [...]: Ey Rycerze Boży teraz cżás przyſzedł/ áby káżdy vkazał ſwoy vmyſł dobry męſtwá ſwego BielKron 460.

»rycerz konny« (2): będąc ryczerzem konnym ſtraſzliwym/ niechay drzewem ſrogie Parthańczyki przenagrawa KwiatKsiąż O3, O4v.

»rycerz Krystusow, Krystusowej wiary [= chrześcijański]« [szyk 3:1] (2:2): A ták Skánderbeg odpiſał mu w thy ſłowá: Rycerz Kryſtuſowey wiáry Iurek Káſtryotus Kſiążę Albáńſkie Amuráthowi Othomanowi kſiążęćiu Tureckiemu etć. [...] BielKron 246, 253, 254; Ty zacny á wielmożny Kryſtuſow Rycerzu/ Nie do końcá forytuy s Turkiem o przymierzu. PaprPan B2.

»rycerz krześcijański« (3): RYcerzá kiedy chcieli/ mieć Krześćiáńſkiego/ Málowáli we zbroi/ á on s Koniá ſwego/ Bije Smoká ſrogiego/ o Krolewnę zacną/ A to ták wykłádáli/ tę figurę znácżną. Iż káżdy wierny burdę/ ma z okrutnym Smokiem/ Ktory ná miłą duſzę/ pátrzy krzywym okiem. RejZwierz 113, bb2v, 113.

»rycerz pieszy« [szyk 1:1] (2): Czo tedy za vrząd ieſt Hetmana/ co ryczerza tak konnego iako pieſzego zwyczay y doſwiatcżenie ćię miły Vbertinie naucży KwiatKsiąż O4v; KlonWor 56.

»pospolity rycerz« (coll.) (1): TOć ieſt náde wſzyſtko ku walce potrzebnieyſze/ y ná tym wſzyſtka obroná rzecży záwiſłá/ iż ieſli ieſt młodź y poſpolity rycerz ćwicżony/ tedy też ſpráwce máią być dobrze ćwicżeni y ſpráwni w tych rzecżách BielSpr 3.

»rycerz(e) prawy(-i)« (5): KTo cżytał Ruſkie dzyeie/ ten ſie ſnádnie ſpráwi/ Iácy tám ludzye byli/ á Rycerze práwi. RejZwierz 81v; RejAp Cc8; WyprPl A2v, B4; [Tatarzyn] Nie iáko Rycerz práwy iáwną woynę tocży/ Przymierze wypowieda/ potyka ſię w ocży: Lecż iáko zdraycá właſny [= prawdziwy]/ ſpoſobem złodźieyſkim Miia miáſtá y grody KlonWor 30.

»przełożony nad rycerzmi« (1): Wziął też Hethman [i uwięził] Sáráiaſzá naprzednieyſzego kápłaná/ y Zofoniaſzá wtorego po nim/ y trzy ſtroże weśćia. A z miáſtá wziął komorniká/ ktory był przełozonym nád rycerzmi [praepositus super viros bellatores] BibRadz Ier 52/25.

»starszy rycyrze« = dowódcy (1): temv co złe á ſzkodliwe Rzecżypoſpolitey zámieſzánie ſwoim roſtyrkiem álbo iáką płochośćią ktory vcżyni/ niemáſz inſzego lekárſtwá ná to/ według obycżáiá ſtárſzych Rycyrzow/ iedno tákiego wywieść ná oſtátecżne ſkaránie/ áby ſie drudzy tą winą y plagą karáli. BielSpr 26.

»zastęp rycerzow« (1): Iakoby na lotra wyſſliſcie z miecżmi ij ſ kiymi ijmowatz mie/ [...] IEzus gdy to wymowil/ záſtęp rycérzow ij woyſko rzucil ſie náń/ iako lwowie na baranka. OpecŻyw 106v.

»zbrojny rycerz (coll.); zbrojni rycerze« [szyk 2:1] (2;1): Nie ſadź ſie ná ſwoy rozum/ áni walcż w ſwey ſkorze/ Wyſtaw zbroyne Rycerze/ cnotliwe ku gorze. BielSat N4v; StryjKron 105; (bo też to nigdy nie było [...]/ żeby w niey [w Polsce] iednoſtáyna y zgodna między wſzytkimi wiárá byłá.) iednák też przedśię pod iednym białym orłem y pod iednym zbroynym rycerzem żywiąc/ [...] wiáry ſwey y nabożeńſtwá pilnowáli/ y vżywáli. CzechEp 13.

Zestawienia: »rycerz pasowany (a. [pasany])« = eques auratus Murm, BartBydg [szyk zmienny] (3): Murm 175; Eques auratus, riczerz pasovany BartBydg 51b; GórnDworz V5v; [ReuchlinBartBydg l3; Po onej żony [Małgorzaty] śmierci [Gustaw Waza] pojął i trzecią, Katarzynę, Gostava Olay, pasanego rycerza, dziewkę KromHist 14].

»złoci rycerze« = pasowani na rycerzy w czasie koronacji (1): Przyiechawſzy do Krolá Portugálſkiego [...]/ vkazałem też liſt Krolowi od iego namieſtniká/ gdźie go też miedzy złote Rycerze policżył iednego BielKron 460v.

Szeregi: »rycerze albo bojownicy« (1): A ryczerze albo boiownicy potrzeba yżeby przyrodzęnia mocznego byli KwiatKsiąż O4.

»(panowie) dworzanie i rycerze« (2): Yeſt wyele cnych/ dobrych/ y ſtátecznych dworzánow y rycerzow/ ktorzy nye winni zá złe á nyeſtáteczne ćirpyeć. KromRozm I B, A4.

»hetman, (i) rycerz« (2): PaprPan B3; Glinſki ſię miedzy nimi [między Tatarami] okrył z vphcem ſwoim/ Tám poſtrzałem vbito pod nim koniá dwoim/ Ná drugiego ſię przeſiadł/ tám z wielkiey ſmiáłośći/ Iák Hetman/ y iák Rycerz odniosł dank dzielnośći. StryjKron 702. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»książęta i rycerze« (1): HErkules był máło przed krolem Saulem w Grecyey/ ktory ine Kſiążętá y Rycerze męſtwem y dobrą ſpráwą przechodził. BielKron 62. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rycerze i ludzie waleczni« (1): Dobrze iżeby ſie kożdy tego dnia od wſzelkiey rzecży wyſtrzegal. Ryczerzow y ludzi walecżnych też aby ſie warowal FalZioł V 52v.

»mąż (a. mężowie) (waleczni), (i, abo) rycerz(e)« [szyk 3:2] (5): O mężowie y rycerze moi [Viri commilitones mei] namocnieyſzy ktorzyſcie do thych cżáſow woienne nieprzeſpiecżnoſći podeymowali/ izali dla niedoſtatku koni macie roſpacżać HistAl D2; LubPs hh2v; Goski A2v; ábowiem y Bogá ſámego przypodobywa piſmo ludziom rozmáitym/ iáko Rycerzom mocnym/ ábo mężom walecżnym CzechRozm 106; Heros – Sławni mąz, riczerz, awoła nyzmiona [lege: zawołania] wielkiego maz zacni. Calep 480a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»panowie i (takież) rycerze« [szyk 4:1] (5): Wiele ſmutku y żáłośći ſpołu wſzytkim w Polſzce tá wypráwá nierządna á nie ſpráwna ná ten cżás przynioſłá/ ſłyſząc o cnych á zacnych Pániech tákież Rycerzoch/ [...] ktorzy ſwą krwią zdrowe [!] krolewſkie odkupili. BielKron 399; Rzekł ſyn: Oycże miły przyſięgnę ia przed pány y Rycerzmi páńſtwá thwego/ że żadnego niedoſtáthku nie będzieſz ćierpiał HistRzym 112, 46v, 93v; BiałKaz L2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»senatorowie i rycerze« (1): Biſkupi ſwe vbiory dla ſtanow godnośći/ Swietnie przygotowáli przeważney hoynośći/ Tákże Senatorowie/ y wſzyſcy Rycerze/ Iedni ſzáty przeważne/ á drudzy páncerze. StryjWjaz Bv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»setnicy i rycerze« (1): A gdy mu [Joasowi] ſzło ná ſiodmy rok/ Ioiádá biſkup z narodu Lewi zwiodſzy Setniki y Rycerze/ vkazał im táiemnie ſyná krolewſkiego/ y zmowili ſie wſzyſcy pod przyſięgą zá nim BielKron 86v.

»rycerz albo szlachcic; ślachcice z rycerzmi« = nobiles cum militibus Modrz; miles aut nobilis JanStat [szyk 2:1] (2;1): ModrzBaz 76; O ránie rycérzowi álbo ſzláchćicowi przez chłopá zádánéy. SarnStat 618, 618. [Ponadto w przeciwstawieniu 2 r.]

»rycerz i wodz« (1): [Pyrrus do Agamemnona:] O rzecz máłą prośim/ w czym choć ſie chętnym ſtáwiſz/ Nas przedśię názad z náſzą nagrodą zoſtáwiſz. Gdyż do téy káżdy rycérz/ y wódz nas vprzédźił GórnTroas 19.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »albo (i, jako) inszy (a. wszyscy) rycerz(e); z wielim inszych rycyrzow« (3;1): zginął tam [w walce z Tatarami pod Legnicą] Boleſlaw ſzepiołka ſin grabie Morawſkiego y Pompo Pruſki miſtrz z wielim inſzych ryczyrzow. MiechGlab 12; GliczKsiąż K8; Tedy wyſzli zánim [za Abiszajem] mężowie Ioáwowi y Kierety y Pelety y wſzyſcy rycerze BudBib 2.Reg 20/7; BiałKaz H4.

Iron. i żart. (7): Zaſz ſie v nas wżdy kto wſpráwach cwic⟨zy?⟩ Snać to rycerz kto więcey naliczy RejRozpr K3; GórnDworz Qv; [to ſobie zá rzecz przyſtoynieyſzą być rozumiem/ [...] ábych ſię s tákiemi wſſitkiemi tego Bábilońſkiego nabożeńſtwá fárbowánymi á bieretowánemi rycerzmi nie łątzył/ ktore znam być práwe Chryſtuſá [...] nieprzyiacioły WergerRej E2v; Gdy ieden chlebowy rycerz/ włożywſzy ná ſię lwią ſkurę/ popiſował ſię tym: rzekł mu Diogenes: A długoż ták klenotowi dźielnośći/ wſtyd cżynić będźieſz? PlutBBud E3v].

a) O pijakach (5): (marg) Rycerze piwnicżni. (–) A náſzego potomká páſuią w piwnicy/ Bochmy bitwy wygráli/ vciekli nam wſzyſcy/ Bochmy ie mężnie koflem áż w rynek wyſiekli [...]. Konwie miáſto proporcow zá rycerzmi noſzą RejWiz 97v, 175v, Dd2; Ieſlić o ſławę idźie/ kto więcéy pić może/ Dáięć przodek w tym męſtwie: ſam póydę ná łoże. Iuż ty bądź tym rycérzem/ co piwo vśieczeſz KochPieś 20.
Przen (66): Przeto ſą [prokuratorowie] vſtáwieni dla poſpolitego pożytku [...]. A ſą iákoby Sądowi Rycerze: Abowiem iáko Rycerz waleczny/ pokoiu poſpolitego mieczem broni/ thák Prokurator dowćipem ſwoim ſpráwiedliwoſć mnoży/ á nieſpráwiedliwoſć tłumi. GroicPorz e2; Ale coż gdy ten rozum ieſt ták vćiśniony/ Ze ták leży poráżon práwie bez obrony. Sćiſnęłá go náturá z inemi przypadki/ Ktorzy iey wſzetecżnośći ſą iáwnymi ſwiádki. Swiadcży pychá y zazdrość nádęte łákomſtwo/ Fáłſz/ zdrádá/ gniew/ ſtrách/ żáłość/ y márne pochlebſtwo. Iáko nadobny płomień gdy ſie dymem duśi/ Ták ći ſzkodzą rycerze rozumu y duſzy. RejWiz 137v, 16v; RejZwierz A6v; Bo dziećię vrodziło ſię nam/ ſyn dan ieſt nam/ y było pánowánie ná rámieniu iego/ y názwano imię iego/ przedziwny/ rádny/ Bog rycerz [fortis]/ oćiec wiecżnośći/ kſiążę pokoiu. BudBib Is 9/6, I 349b marg; Przed Gdańſkiem Gęśia kárczmá ná oſtátku/ Ktorą iuż ſobie miey miáſto przydátku/ Stąd iuż doiedźieſz do ſámey MOTLAWY/ Iák rycerz práwy. KlonFlis Hv.
a) O Chrystusie (3): śmierći śię iuż nie boimy/ áni grzechu, áni diabłá/ bo iuż ieſt ich moc vpádłá. Ieſt zá námi Rycerz mocny/ Iezus Kryſtus, Pan walecżny/ ktory to wſzyſtko zwyćiężył/ moc ich podnożkiem położył. ArtKanc D2v; GrabowSet P2v.
Szereg: »rycerz i wojownik« (1): [Jan święty powiada] A iż go [Pana naszego] widział tym páſem rycerſkim á znákiem zwycięſtwá opáſánego/ może to káżdy rozeznáć iáki to ieſt rycerz y iáki woiownik/ [...] iż bez wſzey obrony á bez káżdey przypráwy zwoiował á poráźił [...] cżártá ſproſnego/ ſmierć onę ſrogą/ y grzech okrutny RejAp [14].
b) O archaniele Gabrielu (1): STąpil z nieba w ten cżas archaniol Gabryel z wielką ſwiatloſcią/ a poklęknąwſſy przed ſwym ſtworzycielem/ pozdrowil go z wielką vcżliwoſcią/ ij pocżąl rycérz podpomagatz krola/ ſluga pana/ ſtworzenijé ſtworzyciela rzekątz. [...] OpecŻyw 101v.
c) O Janie Chrzcicielu (3): WIelebny rycerz ij poſel przechodzeń pana Iezuſow Ián krzciciel/ gdy ſiedziál w ciemnicy ſkowany ſ przykazania Herodowégo [...]. Chtzątz [...] przywieſtz ſwé zwoleniki/ aby naſladowali pana Iezuſa/ [...] poſlal ie k niemv OpecŻyw 47, 11v.

rycerz czyj (1): Pán mily Iezus byl w oné ſtronie w ten cżas [...]/ gdy ta nowina [o męczeńskiej śmierci Jana] przyſſla ku iego ſwięté miloſci/ plakál rzewno ſwégo rycerza/ ij oyttza milégo/ ij brata przyrodzonégo. OpecŻyw 48v.

d) O prorokach, apostołach i uczniach Chrystusa (6): GrzegRóżn F4v; Ale páthrzay iáko ná cię ćiſz ſtárzy Rycerze á ćiſz Prorocy ſwięći wołáią/ ábyś nie przycżyniał áni vymował naymniey od ſłowá á od náuki ſwięthey Páná tego. RejPos A5, A4v.

rycerze czyi (2): Samo ſie ſkazuie ijż na golé ziemi cżęſto iádl Iezus mily z ſwymi rycerzmi. OpecŻyw 51; Leop Philipp 2/25.

W połączeniu szeregowym (1): Ale miałem zá to że było potrzebá tego/ ábym do was poſlał Epáfrodytę brátá/ y pomocniká/ y ſpolnego rycerzá mego/ á wáſſego Apoſtołá/ y ſlużebniká w potrzebách moich Leop Philipp 2/25.

Szereg: »bojownicy a rycerze« (1): á wſzyſcy Prorocy ſwięći/ á wſzyſcy Dokthorowie ſwęći [!]/ niechay iáko chcą náukámi á piſmy ſwemi ſzyrmuią álbo ſthrzeláią/ nielza iedno do thego celu káżdy ſie przyſtrzelić muśi. [...] Bo tym ſie byli ſtárzy oni boiownicy á oni ſtárzy Rycerze bárzo obłądzili/ gdy namniey odſtąpili od náuki ſwięthey tego Páná ſwego RejPos A5.
e) O świętych i męczennikach [w tym: czyi (6) – pron poss (3), ai poss (2), G pron (1)] (7): IScye nie bez przycżyny Duch ſwięthy w Koſciele ſwiętym ſwoim ten porządek poſtánowić racżył/ iż po národzeniu á zyáwieniu ná ſwiáth Páná náſzego/ thy nowe Rycerze ſpráwić á okázáć racżył/ to ieſt/ Szcżepaná s. ktory [...] krwią ſwą oblał á zápiecżęthował ſwięthą prawdę iego y náukę iego. A potym ony málucżkie dzyatki/ kthore wnet po národzeniu iego były zmordowáne [...]. A potym też [...] Ian święty RejPos [278], 26v, 27v.

W połączeniu z imieniem (1): NIezwyćiężonego rycerzá twoiego Floryaná/ Chryſte Pánie/ modlitwą vbłagány/ rácż nas z grzechow náſzych wyſwobodźić LatHar 417.

Wyrażenia: »rycerz Boży« (1): Ná tymże też Seymie [nicejskim] był Páfuncyus biſkup Egipſki/ ktoremu był dał Máxymian oko wyiąć y vd przepalić o Krześćiáńſką wiárę. Konſtántynus wielki cżęſto go w oko cáłował/ zowąc go Rycerzem Bożym. BielKron 155v.

»Krystusowi rycerze« (1): Boże/ ktoryś wybráne ſwięte twoie/ [...] oſobliwymi przywileymi obdárował. Day/ áby wſzyſcy kthorzy ſie do nich vćiekáią/ wſzyſthko otrzymáli. Ey Kryſtuſowi Rycerze/ wſpomnićie ná mię/ y ná kośćioł Boży/ ktory potrzebuie wáſzey pomocy. KrowObr 176.

Szereg: »rycerze a bojownicy« (1): O wſzechmogący á dobrotliwy Pánie/ dayże nam też z miłoſierdzya ſwoiego táką wiárę y táką myſl do ſerc náſzych/ [...] ábychmyć w tym ſtale á ſtátecżnie záchowáli powinnośći ſwoie/ á tego błogoſłáwieńſtwá tákże doſtąpili ták iáko tu ſłyſzymy o tych twych wiernych rycerzoch á boiownikoch twoich RejPos 339v.
f) O wiernych chrześcijanach [w tym: czyj (czyi) (16) – G sb i pron (7), pron poss (5), ai poss (4)] (32): Thu ſie theż mogą vcieſzyć wſzyſcy wierni ná ziemi ktorzy thu ieſzcże boiuią iáko pocżćiwi rycerze/ á morduią ſie s tym nędznym ſwiátem/ iż ſłyſzą że zapłátá ich nie będzie im ná raty rozłożona RejAp 193; A iż ſie nie dáli od niego [od Pana] odbić áni odſthráſzyć żadnym wiátrom áni żadnym burzliwoſciam thego morzá ſrogiego á obłędliwego ſwiátá tego/ áni ſtráchom iego: ále ták iáko wierni Rycerze á wierni dzyedzicy iego/ przebili ſie poſpołu z nim przez wſzytki niebeſpiecżeńſtwá żywothow ſwoich RejPos 263; A wſpomináć tu napirwey racży onego ſtałego á mocnego Rycerzá ſwoiego/ á ſnadź naprzednieyſzego/ ktory ten hárc á iśćie trudny przetrwał przy nim/ iż był záwżdy vbogi w duchu. RejPos 263v, A4, 27v; My też iżeſmy k temu od Páná wezwáni/ zá ſpolne rycerze ná ten boy wybráni/ zá ſwoim Hetmánem/ idźmy zá Kryſtuſem wiekuiſtym Pánem. ArtKanc K18v, F19.
Zwrot: »pasować rycerze« (1): Słuchayże tu pilnie thego wdzyęcżnego Krolá ſwego/ á tego ták wielkiego Hetmáná ſwego/ iáko thu páſuie ty Rycerze ſwoie po they wygráney bitwie ich RejPos 263.
Wyrażenia: »rycerz (Pana) Krystusow« [szyk 2:2] (4): PatKaz III 150v; Fokus [kowal z przykładu o doskonałości] ieſt káżdy krześćiánin dobry/ kthory wiernie iáko rycerz Kryſtuſow robi. HistRzym 51; [w czasie obrzędu chrztu] Máże też Kápłan dziećię ná plecách y ná pierśiách świętym oleiem/ ktory znácży łáſkę Duchá świętego. A ma to iśćie wiedzieć że śię iuż od tego cżáſu Páná Chriſtuſowym ſługą y rycerzem sſtawa/ á iż zá łáſką Duchá S. przez wiárę ſerdecżną/ y przez pracą ſwoich plecj/ to ieſt przez prácowity ſwoy żywot/ ma znieprzyiaćielem duſznym mocnie wálcżyć KarnNap B4v; LatHar 576.

»rycerz krześcijański« [szyk 8:6] (14): A thák gdyż iuż rozumieſz ocżći idzye/ á s kim cżynić maſz/ nie drzeḿże moy miły ſláchetny á Krześćiáńſki Rycerzu/ á obácż ſie w tey ſpráwie ſwoiey RejPos A4v, A4 [2 r.], A4v żp, A5v, A6, B; Imię Bogá wſzechmocnego/ A mocna obroná iego/ Toć ieſt zbroiá poććiwego/ Rycerzá Krześćijáńſkiego. RejZwierc 254, B4, 254, 254v, 255 żp, Aaav, Bbb3v.

Szereg: »rycerz(e) a (i) bojownik(-cy)« [szyk 5:1] (6): Słuchayże záſię/ drugim boiownikom ſwoim/ á drugim Ricerzom ſwoim/ á zwycięſcom tych omylnośći ſwiátá tego/ cżego winſzowáć á co obiecowáć [Pan] racży/ mowiąc ták do nich: Iż błogoſłáwieni ćiſzy/ ábowiem ći poſiędą wſzyſtkę ſzyrokość zyemie. RejPos 265; Ale thy ieſliże chceſz być Rycerzem wiernym á boiownikiem wiernym Páná ſwoiego/ nie wſtyday ſie nic s tym ſwiętym imieniem ná plác wyiecháć/ przed wſzytkiemi mocarzmi tego ſwiátá. RejPos 285v, A4v, A6v, 339v [2 r.].
g) O człowieku pokonującym słabości, przeciwności (6): A iſcie to wielki ryczerz kto ſwą myſl porazi Ktora mu dzys kęs ſmakuie potym wſzytko skaźi RejJóz F2, F2 marg; RejWiz 192; Coż wżdy ſobie pomyſliſz moy ſtáruſzku miły/ Gdy ták ſłyſzyſz o ſobie rozlicżne nowiny. Zowę cie márynarzem co po wodzye pływaſz/ Zowę cie też Rycerzem co w przygodach bywaſz. RejZwierc 180, 218; Toć ieſt nawiętſzy Rycerz/ moie miłe corki/ Odiąć ćiáłu roſkoſzy/ á wytrwáć przemorki. BielSjem 31.
h) Bohater, heros (1):
Wyrażenie: »rycerz wszytkiego świata« (1): Przeto ią [złotą wełnę] wielką ſtrażą [król Oeta] oſádził/ to ieſt/ okrutnemi ludźmi [...]/ iż gdy kto przyiechał do kościolá Marſowego/ zábili go y ofiárowáli Marſowi [...]. Rozſławiło ſie to okrucieńſtwo po wſzytkim ſwiecie [...]/ przeto ſie tám káżdy chronił iecháć á ochylał mieyſce to/ á ktoby był iechał y przyiechał we zdrowiu/ był rycerzem wſzytkiego ſwiátá. BielKron 54.
a. Członek zakonu rycerskiego (27): Tym tho Rycerzom ktore byli Turcy wygnáli z Rodis/ dał był Ceſarz wyſep Melite/ zową Włoſzy Meltá BielKron 239; Woyćiech potym był Biſkupem/ kthory [...] Klaſztor Ryczerzow záłożył ktorzy noſzą ná płaſzcżu dwá miecże nákrzyż. BielKron 437v, 346; Z Krzyżakow też piąći Rycerzow zábito/ y Brátá Oherá do Zamku poimano StryjKron 320, 305, 320.

rycerze czyi (2): [mówi mistrz pruski:] áż potym [Władysław Jagiełło] poſłał do Konſtancyey ná Koncilium/ żałowáć ſie ná naſze rycerze. BielKron 231v, 231v.

W połączeniu szeregowym (1): A ták ziechawſzy ſie z Prȩłaty/ z Prȩceptory/ y inną bráćią zakonu náſzégo/ y z Mężnémi Rycérzmi/ y opátrznémi Mieſczány nam wiernie miłémi [...] nic nieprzećiwiáiąc ſie zgodźie vczynionéy [w Nieszawie] Artykułom w niéy zámknionym [...]/ przez rozdźielenia y zámknienia niżéy nápiſáné obiáſniliſmy SarnStat 1120.

Wyrażenia: »mniszy rycerze« (1): Tám ći Mniſzy Rycerze Rycerſtwo ſwoie vtráćili. KrowObr 136.

»rycerze zakonni« [szyk 2:1] (3): Ná ten cżás też Konrad Mázowieckie Kſiążę był vćiśnion od Pogan pierwſzych Pruſow/ gdy ſie im dáley oprzeć niemogł/ [...] wypráwił ſobie tedy tytho rycerze zakonne/ ktorym obiecał dáć thy mieyſcá/ ſkthorych pogány wypędzą BielKron 231v, 231v [2 r.].

Zestawienia: »bożogrobscy (a. ktore zowiemy bożogrobskimi, a. Bożego grobu) rycerze« = joannici, Krzyżacy, templariusze [szyk 7:4] (11): [Saraceni] poimáli Gwidoná y miſtrzá zakonu Templáryow/ to ieſt/ Bożogrobſkich Rycerzow. BielKron 179v; Tego cżáſu Bożogrobſcy Rycerze oſiedli wyſep Rodys BielKron 185v; [Konrad Mazowiecki prosił cesarza o pomoc przeciw poganom.] On tho rad vcżynił iż poſłał zakonniki ktore zwano Bożogrobſkie Rycerze S. Ianá z Rodis/ z domu Niemieckiego/ pánny Máriey kośćiołá BielKron 346, 182v, 186, 231, 269v, 282, 346, 358; á oni [braciszkowie zakonni] leżą prożnuiąc/ tyiąc iáko Wieprze w Klaſztorzech/ Lepiey áby bráli przykład s thych cnotliwych Rycerzow brátow ſwoich/ ktore zowiemy Bożego grobu BielSpr c.

»rycerze Krystusowi« (1): KrowObr 136; [Rycerze Kryſtuſowi w cżarnych płaſzcżách z cżyrwonymi krzyżami náſtáli roku 1326. TurnZwierc C].

»rycerze rodeńscy (a. rodyjańscy)« = joannici (2): Potym náſtáli Rycerze Rhodeńſcy/ Mniſzy od Rodeńſkiey Inſuły tym przezwiſkiem wezwáni KrowObr 136; BielKron 239.

»rycerze świętego Jerzego« = tzw. Zakon Podwiązki (1): Záſię w Angliey drudzy Mniſzy nowi náſtáli/ ktorzy ſie Rycerzmi ſwiętego Ierzego názwáli/ ktorych Regułę Piąthy Vrban Papieſz potwierdził KrowObr 136v; [TurnZwierc C].

2. Figura szachowa zwana także jezdnym, dzisiaj koń lub skoczek (z elementami antropomorfizacji) (26): W tym plácu woyſká położą ſie obie/ [...] A tym ſpoſobem ſzykowáć ſie będą. Rochowie [tj. wieże] z brzegow/ więc Rycerze po nich/ A potym Popi [tj. gońcy] przyſiędą ſie do nich. KochSz A3; Ale gdy Borzuy liche pyeſzki dłaźił/ Ná coś więtſzego chytry Fiedur ważył. Rycerzá ſwego to tám/ to ſám wodząc [...]. Stánąwſzy gdzye chciał/ otrząſnął ſie s prochu/ Y dał ſzách pánu/ o práwego Rochu. KochSz B; Kápłan [tj. goniec] z Rycerzem/ á obádwá biali/ Iedno przez ieden plác od ſiebie ſtali. KochSz B2v; Wielka ſie godność w Rycerzu náuduie [!]/ Ze iego drogi nikt nie záſtępuie. A ſwoim ſzáchem może wiele ſzkodzić/ Bo záwżdy przed nim muśi Krol vchodzić. KochSz B2v; Potym o Bábę [tj. o królową] dał ſzách Rycerz w bieli/ Tuſząc/ że mu iey obronić nie mieli. KochSz B3; Zátym ſie wielkie zámieſzánie sſtáło [...]. Rycerze byſtre konie roſpuśćili: Nie był kąt ieden/ gdzyeby ſie nie bili. KochSz B3; Wzięto Rycerzá zátym s ſzáchownice/ Idziſz nieboże z nowu do ciemnice. KochSz B4; dobry Rycerz ieſt od zwády/ Popu [tj. gońcowi] też niezle záchowáć od rády. KochSz C2, A3 [2 r.], A4v, B [3 r.], B2v [2 r.], B3 [2 r.] (26).

Synonimy: 1. bojownik, pan, rajtar, ślachcic, walecznik, wojak, wojennik, wojownik, żołnierz; 2. jezdny, koń.

Cf NIERYCERZ, RYCERNIK

AĆ