[zaloguj się]
[pdf]

RAJTAR (36) sb m

rajtar (19), rejter (15), rejtar (2), [rajter]; rajtar BartBydg (2), LibLeg (2), BielKron (6), Mącz (2), OrzQuin (2), RejPos, ActReg (2), Calep, GrabPospR; rejter StryjKron (15); rejtar MiechGlab (2).

Pierwsze a jasne; -år, -ar-; e z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja
sg pl
N rajtår rajtarzy, rajtarowie, rajtary
G rejtera rajtar(o)w
A rajtary
I rajtary

sg N rajtår (7). ◊ G rejtera (1). ◊ pl N rajtarzy (4) LibLeg (2), BielKron, OrzQuin, rajtarowie (4) BielKron, RejPos, StryjKron (2), [rajtary [w znacz. 3.]]. ◊ G rajtar(o)w (14). ◊ A rajtary (2). ◊ I rajtary (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Żołnierz (najczęściej jezdny, uzbrojony w broń sieczną); eques germanicus cataphractus Cn (25): Nápierwotku potkáły go [króla węgierskiego] trzy potrzeby woienne z Turkiem/ z Ceſárzem Fridrichem y z Cżechy ráytáry kthorzy byli wiele zamkow poſiedli w Węgrzech BielKron 304v, 363v, 373v, 390 marg, 392 marg, 394v; Eberhardus [...] Kontor Krolewiecki/ z dwiemá tysiącámi Reiterow do Litwy wciągnął. StryjKron 309; W Wigilią záś S. Piotrá w okowách/ Litwá zwoiowáłá Sambią/ y w powiecie Wilkowſkim ſześć wśi ſpalili/ y Brátá Frideriká Owiczá ſmiáłego [...] Ricerzá/ á przy nim trzydzieśći y ſześći Reyterow zábili StryjKron 320; [Witołd] Kupcow Niemieckich/ Krzyżakow y Reyterow/ ktorzy z nim w Riterwerderze Zamku mieſzkáli/ bez wieśći obſkoczonych pobił StryjKron 492, 305, 308, 310 [2 r.], 315, 320 [2 r.], 582, 642; A dwiema vffy Arkabuzerow barzo potęznych Zwiedlismy bitwę zsobą pod Byczyną, acz było co czynic ztemi Raithary, ale atoli Pan Bog raczył dac zwycięstwo. ActReg 57, 83; Eques – Ieżdziecz, raitąr. Calep 369b; [RelacSzwec 678].

W połączeniu z przymiotnikiem „niemiecki” lub „krzyżacki” (2): Litwá záś z Zmodzią [...] z Ruſaki y z Tátáry wálnym á ſćiſnionym vfem rozerwáli Niemieckie Reytery iezdne/ w ktorych wſzyſtká nádzieiá Krzyżacká byłá StryjKron 390; Reyterowie Krzyżáccy fortelem zbići. StryjKron 637 marg.

[W połączeniu z imieniem: Roty ſamego Káwálerá Pieniążká/ Towárzyſze. [...] Kaſper Ráytar w twarz poſtrzelon PaprHerby 405.]

W połączeniu szeregowym (1): 3000. vſárzow/ 1000. Ráytárow/ 3000. kozakow/ 3000. ſtrzelcow pieſzych/ doſtátecżnieby potężność woyſk Polſkich opátrzyć mogł. GrabPospR N.

Wyrażenie: »jezdni rejterowie« [szyk 1:1] (2): Poſłał tedy Miſtrz 500. iezdnych Reyterow z wielkością Knechtow pieſzych [na obronę przeciw Polakom] StryjKron 637, 390.
[Przen: Jerzy z Marcinem w Niemcech sławni rajterowie, Oba na koniech z mieczmi srodzy każdej głowie. BogowieFałsz 185, 190.]
2. Rozbójnik, rabuś, zbójca; grassator BartBydg, Miech; latro, perditor BartBydg; praedator Mącz (11): Grassator, raytar, qui agit crudeliter, latro, perditor saeviens et homicida crudelis BartBydg 66; otho yſch ony ſſamy ſpomocznyky ſzwoyemy dohonywſchi naſz na zyemy Colodzyenſkyey pobyly y poranyly yako raytarzi LibLeg 11/156v; Idą ráytárowie ná puſzcżą/ wielki pokoy/ wielka miłość miedzi nimi. [...] Azaliſz ieſt ktory táki ociec nagorſzy ſwiátá tego/ áby tákowego pokoiu [...] miał vcżyć dzyatki ſwoie. RejPos 334; [ták poſtánowili: áby Boleſław Sántok/ á Márgrábiá Oren/ potłukli á zburzyli/ dla tego/ żeby ſie więcey ná nich Ráytárzy nie przechowywáli BielKron 1579 185 (Linde)].
Szeregi: »łotr a rejtar« (1): Ku ktoremu [otomanowi] [...] naſzło ſie niemało łotrow á Reytarow [plurimi grassatores] MiechGlab 65.

»rajtar, (albo) zbojca (a. rozbojnik)« [szyk 3:1] (4): latro, qui in die et cum armis aggreditur et spoliat transeuntes, raytar, rozboynik BartBydg 62; á to ſlowo Kazak ieſt Tatarſkie. Rus kozakiem zowie á wykłada ſie Służebny reythar albo zboyca. Bowiem oni tilko łupem żywiąc nikomu nie są poddani MiechGlab 41; Perduellio, [...] Ráytar albo zbóyca. Mącz 97b, 317c.

»złodziej i rajtar« (1): Thez sluga pana staroſti Dambrowſkj y ma syolo popyelnyky na Czeremvſche y wſzitko ma wſwim syelie zlodzieye y raytari LibLeg 11/61; [Abowiem kto ſie dzieli ze złodzieiem/ álbo w domu złodzieiá y ráytárá; v Páná Bogá ſam ieſt tákowym HerbNauka m2 (Linde)].

Przen (2): Pánowie/ á Bráćia [...] w iednéy łodźi siedźimy/ [...] Ia ginąc/ ná was Rátá / wołam: których wſzytkich pomoc wielka [...] To/ wſzyſcy do ſztyru bieżćie/ máſztu ſtrzeżćie/ [...] ná lewo ku Niemcom nieuchodźćie/ wiátrów zachodnych ſye bóyćie/ Polſkimi pływayćie/ ku portu ſztyr dźierżćie/ oręża ná Ráytáry dobywayćie/ Pátroná bróńćie OrzQuin A3v; [o to iuſz paſterz ſyn twoy/ do trzodi twey prziwraca/ co bił mocni a gwaltowni raytar odpędził NowModl 28v].
Wyrażenie: »morski rajtar« (1): Wiátry przećiwné [...] máſzty łómią/ żagle drą/ Morſcy Ráytárzy ná łódź ſzturmuią/ nas dobywáią/ ognie miecą/ łódź palą OrzQuin A3v.
[Szereg: »zbojca, rajtar«: á drogę onę dáleką [do królestwa niebieskiego]/ wielcy záſiedli zboyce/ wielcy Ráytárowie/ y głowni Nieprzyiaćiele naſzy HerbOdpow Nnv.]
3. [Długie buty sięgające powyżej kolan, również skórzane spodnie: Wielkie rajtary mają być działane z jelenich skór jednostajno albo z kozłowych skór futrowane WilkPozn III 1562 nr 52.]

Synonimy: 1. jezdny, jeździec, konny; 2. łotr, rozbojnik, smard, zbojca.

DDJ