[zaloguj się]
[pdf]

ŁOTR (520) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N łotr łotrowie, łotrzy
G łotra łotrów
D łotrowi łotr(o)m
A łotra łotry, łotr(o)w łotru
I łotr(e)m łotry, łotrami łotroma
L łotrze łotrach łotru
V łotrze łotrowie

sg N łotr (143). ◊ G łotra (35). ◊ D łotrowi (23). ◊ A łotra (51). ◊ I łotr(e)m (35). ◊ L łotrze (6). ◊ V łotrze (21). ◊ pl N łotrowie (69), łotrzy (9); -owie : -y RejKup (1:1), KromRozm I (1:1), Leop (1:1), RejFig (6:4), BielKron (10:1), RejZwierc (2:1). ◊ G łotrów (21); -ów (1), -(o)w (20). ◊ D łotr(o)m (14). ◊ A łotry (37), łotr(o)w (4); -ow RejZwierz; -y : -ow LibLeg (3:2), LatHar (1:1). ◊ I łotry (40), łotrami (2); -ami GliczKsiąż; -y : -ami KlonWor (1:1). ◊ L łotrach (1). ◊ V łotrowie (1). ◊ du A (cum nm) łotru (4) OpecŻyw 133v, 136, 140; BielKron 257. ◊ I (cum nm) łotroma (3) OpecŻyw 151, 102v; GrzegRóżn K2v. ◊ L (cum nm) łotru (1) RejAp 59v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Człowiek żyjący niezgodnie z uznanymi nakazami dobrych obyczajów i moralności; łajdak, niegodziwiec; rabuś, zbój, złoczyńca; carnifex, latro, nebulo, perditus Mącz, Cn; grassator, scelestus Calep, Cn; nequam Mącz, Calag; improbus Calag, Cn; ganeo, malefactor, scurra, verbero, veterator Mącz; agressor, nequissimus a. capitalis homo, effractor, iniurius, insidiator, latrunculus, monstrum hominis, nefans, nefarius, perfossor, praedator, praedo, sceleratus Cn (520): BierRaj 20; pátrz tego łotrá ſzpetnego Iużći ięzyká długiego. BierEz B4v, B4v, D2, Q4v [2 r.], R [2 r.]; O ſynu moy mily/ ijzám iá na to cie porodzila/ ijżbych cie miedzy dwiema lotroma vkrzyżowanégo ij rán napelnionégo widziala? OpecŻyw 151, 83v, 88v, 100v, 102, 102v (37); ForCnR D [2 r.]; PatKaz III 129; TarDuch [C4v], C5, C5v, C6, D4v; Iużem ſie teraz dowiedział iżes ty [Aleksander] [...] ziemie naſze kradnieſz á gubiſz z koroną krolewſką nie godnie, będąc lotr krolem ſie cżyniſz. BielŻyw 150, 99, 130; LibLeg 10/56v [2 r.], 66v, 125 [5 r.] 151v, 11/45 (22); LudWieś B5v; LibMal 1545/98v, 1548/142v, 1550/156; RejJóz C5v, C6v, C7, F8, Hv (8); RejRozm 398; RejKup Bv, c4v [2 r.], e4v, e5, e5v (17); HistAl A8v, F8, G7; Lotrowyeśćye wſſyſcy mniſſy y kſyęża KromRozm I A4v; MurzHist I2 [2 r.], S4; mámy przykład łotra/ Manaſeſſa/ celnika onégo/ [...] i inſzé niezliczoné/ którzy niemaiąc przedtem dobrych vczynków/ s ſtáli śię dobrą źięmią/ przes ſamo ſérdeczné przyięcié ſłowa bożégo MurzNT 66, Mar 14/48, s. 199 marg, Ioann 18/40; BielKom B5; dzyeći yáko to ná nye mowyą ſą chłopyątká lotrowye s pocżątká/ [...] s przyrodzenya złoſcyą/ zuchwálſtwem y roſpuſtą/ nye inacżey by rdzą yáką zápſowáne y zákáżone ſą GliczKsiąż F6, G6, H7, I3v; GroicPorz xv marg, mm2; wiſząc ná krzyżu [Jezus] rozmáite naśmiewiſká y vrągania ſlyſzał y widział/ iuſz od onego łotrá/ ktory był ná lewicy KrowObr 49v, 49v [2 r.], 57 [2 r.], 57v, 77v [4 r.], 146, Ss3; RejWiz 4v, 11v, 21v, 48, 92v (12); Leop Iob 19/12, Luc 10/30, 36, Ioann 18/40; Sztánkár theż po kąćiech ſye tuła iáko y Laſki: Pinczowiánie o nim Piſzą/ iáko ieſt iáwny Lotr OrzList h4; PYtáli kſiędzá łotrzy/ co więtſza odpłátá/ Ieſli cżynić cży mowić/ w ty obłędne látá. RejFig Ccv, Aa3, Aa7 [2 r.], Bh3v, Bb5v, Cc2 (15); Ten rzekł/ możeć y to być/ iż wſzytko Krolowi/ Przyſtoi/ ále nie mnie/ inemu łotrowi. RejZwierz 22v, 11, 18v, 22v [2 r.], 34, 83, 102v; OrzRozm I2v; KOryntus miáſto w Greciey [...] od łotrá iednego Zyſyfá kthory zbijał ná morzu/ záłożono BielKron 27, 73 marg, [852] [2 r.], [852]v, 96v, 103 (42); BielKronCies Mmmm3; GrzegRóżn K2v [2 r.]; Mącz 39a, 72a, 79d, 130c, 141a (19); OrzQuin P3 marg; RejAp 59v; á kto ſie też vda do niecnoty/ będzie w niey nierowno znácżnieyſzy/ niż kthory z dawnych łotrow. GórnDworz Iv, Bb4v; HistRzym [118]v [3 r.], 120; RejPos [105] marg, 105v marg, 208, 208v, 210 [2 r.] (8); BiałKat 326; BielSat C3v, [I4], L4; GrzegŚm 34, 35, 38, 39, 41, 43; KuczbKat 390; RejZwierc 27v, 53, 219, 224, 231 (11); BudBib Ez 18/10; Strum F2, Iv, R3 [2 r.], R3v; BudNT przedm c2; Calag 98b; SkarŻyw 75, 168, 173, 195, 397, 444, 459; MWilkHist A2v, D4, Gv; StryjKron 308, 442, 602, 722; NiemObr 106; KochFr 17; KochMRot A2; ReszPrz 57; ReszHoz 123; WerGośc 219; WIdząc wielkie złodzieyſtwo przez łotry Cygány/ Oſádzaymy ie w polách od Tátárſkiey śćiány BielSjem 27, 14; ArtKanc D11v, E9v, E10, P6v; BielRozm 21; PaprUp Fv; Calep 463a; lepſze puſtki do cżáſu/ niż łotr we wśi. GostGosp 36, 8, 16, 32, 36, 42 (9); GrabowSet T2; WyprPl A2v, C3; A ia tu być oboie [człowieczeństwo z bóstwem] wyznawam prawdźiwie/ Z łotrem zá grzechy płácżąc przed tobą rzewliwie. LatHar 386, 141, 243, 263, 273, 275 (16); y teraz w kośćiele wiemy imioná trzech krolow/ łotrá práwego/ żołnierzá ktory bok Páńſki otworzył/ y wiela innych. WujNT 740, 292 marg, Zzzzz4 [2 r.]; SiebRozmyśl D4v, H3, H4, H4v; SkarKaz 161b, 635a [2 r.]; CiekPotr 32, 44; CzahTr K2; GosłCast 47; SkarKazSej 663b; KlonFlis H4; MAło ná tym łotrowi/ iż z obory krádnie/ V kogo co w komorze y w kálećie/ zgádnie KlonWor 26, 22 [2 r.], 33, 42 [2 r.], 43, 44 (13).

W połączeniu z imieniem (3): Day Boże ábyſmy dla zaſlugi Lotrá Dyſmáſá/ łáſkę twoię nálezli. KrowObr 174v, 217v, 218v.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym ukrzyżowanego z Chrystusem łotra, wiszącego po prawicy, nazywanego „łotrem dobrym” [w tym: łotr + przymiotnik (8), przymiotnik + łotr (4); błogosławiony, dobry (2), pokutujący (3), szczęsny (szczęśliwy) (3), święty (2), ubogi] (12); OpecŻyw 144v, 145; Lotr [...] Duchem S. nádchnióny/ ták mówił: Pomni mię Pánie w Króleſtwie twym. [...] Przeto/ iż ſye był ten święty Lotr vrodźił w Kśięſtwie/ to ieſt/ w niewoli Dijabelſkiéy/ z któréy pragnął wybáwiónym być OrzQuin P3; RejPos [105]v; gdy Kryſthus mowił łothrowi/ Dźiś zemną będźieſz w Ráiu: nie o duſzy iśćie iákiey rozumiał to/ ále o łothrze pokutującym GrzegŚm 38, 34; LatHar +9; ten łotr ſzczęśliwy miał nie tylko wielką wiárę/ y wſzytkie trzy częśći pokuty: ſkruchę/ ſpowiedz/ y doſyć vczynienie: ále nád to [,,.] miedzy święte Męczenniki ieſt policzony WujNT 293, 293 [2 r.]; SkarKaz 161b [2 r.].

W połączeniach szeregowych (24): BielŻywGlab nlb 15; iednego znam, iako mowią, Nader lotra czyſtego porobnika, przechyrę, ktory ſam nic dobrego iak żiw nie vcżynił GlabGad P5; LibMal 1544/90v; dobrego bytu y ſwey woley we wſſytkyey roſpuſtnośći łotrzy z łotry y z kurwámi vżywáli. KromRozm I A4v; BielKom D2v; GroicPorz xv; KrowObr C2v [2 r.], 49; Papież w wielki cżwartek złorzecżył wſzytkim/ łotrom Złodzyeiom/ rozboicom Morſkim/ odſzcżepieńcom/ między ktore też y Luterá włożył BielKron 196v, 50v; Servum te esse oportet, et nequam, et malum hominem peregrinum et advenam qui irrideas, Muśiſz być niewolnik/ zły człowiek/ y wirudny łotr gdy ſie náśmiewaſz. Mącz 266a; RejPos 145, 210, 309v, 346; SkarŻyw 310; ReszPrz 67; SarnStat 893 marg; SkarKaz 351b; Właſny tám Lichogrod [...], ono miáſto w Thrácyey przez Filipá Mácedoná oſádzone złymi ludźmi/ łotrámi/ wywołáńcámi/ wyświeceńcámi/ y práwie brákiem y wybierkámi narodu ludzkiego KlonWor ded **3v, 34, 57.

W przeciwstawieniach: »cnotliwy (człowiek) (4), dobry (człek a. człowiek) (4), (do)stateczny (2), godny, spokojny, ślachetny ... łotr« (13): GliczKsiąż H7; Y przyſzli do iedney wśi á w niey dwá pánowie/ W iednym dworze dobry cżłek/ á w drugim łotrowie. RejWiz 131v; Wołamy ná Exekucyą/ [...] żeby łotrá z dobrym zrownáłá. OrzRozm C4; Praestat pauperem esse et nobilem quam divitem et latronem, Lepiey yeſt być vbogim á śláchetnym/ niżli bogátym á łotrem. Mącz 312c; Seymu Wárſzáwſkiégo Dekrétem w Polſzce ſye ſpáda: á ktemu/ ieſli łotr z godnym/ [...] dobry ze złym/ pod iednym Dekretem Seymowym podlęgą. OrzQuin B4v; [źli ludzie] ſtáną ſie nieprzyiacielmi cznotliwym ludziom/ á łotry będą wywyſzſzáć GórnDworz Gg6; GostGosp 36; Práwem niewiem iakim wiele w świećie płodźiſz/ Lotry w cżeść wynoſiſz/ á cnotliwym ſzkodźiſz RybGęśli Bv; CiekPotr 80; KlonWor ded **3v.

W charakterystycznych połączeniach: łotr bezecny (4), chciwy, dawny, domowy (2), haniebny, jawny, łakomy, marny, niecnotliwy, niemiłościwy, niepoczesny, niepotrzebny, odrapany, okoliczny, okrutny, pogański, prawy [= z prawej strony] (2), proznujący, przeklęty, rozpustny, silny [= wielki] (5), szpetny, śmiały, wesoły, wielki ((na)więtszy) (7), wierutny (4), wirudny (5), wyborny, zaziębły, zdradny, złośliwy, zły (gorszy) (3).

Przysłowia: ludzie wiele kroć doſwiatſzyli tego Ze ſie barzo trudno vſthrżedz łotra domowego RejJóz G3v.

Byś ſie ługiem pigwowym mył. Nie pomożeć ieſliś łotr był. RejZwierc 237v.

Palemon [...] z lotra pan ſie ſtał w znamienitego ſie philozopha przemienił. BielŻyw 100; BielKron 233v; CzechEp 335.

kto z łotry przeſtawa/ łotrem tákże bywa KlonWor 8.

narychley łotr łotrá wyſzpieguie po ſwych obycżáioch. BielKron 56v.

Poznaċ wnet Lotra pomowie Iako raroga poglowie. RejKup h4v.

Zwroty: »łotrem [kogoś] (na)zwać« [szyk zmienny] (3): BielŻyw 151; przeto ia iż w máłym okrętku jeżdzę łotrem mię zową BielKron 126; RejPos 346.

»jakoż na łotra przysłusze« (1): odpowiedział Alexander, pan waſz [Daryjus] mnie łotrem nazwał, á przeto wam tak iakoż na łotra przyſłuſze vcżynić ia chcę BielŻyw 151.

»stowarzyszyć się z łotry« (1): Componere societatem cum praedonibus, Stowárziſzić ſie s łotry. Mącz 310b.

»z łotrem się zbracić« (1): Ow wygrał ná báryle/ á ow też nie ſtráćił/ Wnet tám o cudzey ſtráwie łotr ſie z łotrem zbráćił. RejWiz 139v.

Wyrażenia: »łotrom brat« (1): nie máło ſię Żydow obrażało: onego opętánym názywáiąc/ tego iáwnogrzeſznikow przyiaćielem/ á iáko náſzy Polacy mowią/ łotrom brátem/ cżyniąc. LatHar 254.

»łotr drapieżny« (1): Gdy łotrowie drapieżni przywiedli dzyewkę Izráelſką do Syryey/ dárowáli ią álbo przedáli żenie Náámowey. BielKron [852].

»łotr na krzyżu, drzewie krzyżowym, ukrzyżowany« [szyk 22:1] (20:1:2): BierRaj 18v; OpecŻyw 133, 144v, 160v; KrowObr Ss3; Tak był ſprawiedliwy Lotr na krzyżu/ [...] tak téſz wſzyścy ſą którzy kiedyſzkolwiek/ w wierze pana Chriſtuſowéi vmiérali MurzNT 3v; KrowObr 57 [2 r.]; OrzQuin P3; RejAp 20v; RejPos 61, 147v; RejZwierc 128v; WujJud 109v; BiałKaz G2; SkarŻyw 203b; Iezu Chryſte/ rácżże weyźrzeć ná mię [...] ocżymá miłośierdźia twoiego/ ktoremiś poźrzał ná Piotrá w śieni Káifaſzowey/ y ná Mágdálenę w domu Licemiernikowym/ y ná Lotrá ná drzewie krzyżowym. LatHar 243, 278, 294; SkarKaz 3b, 520a, 549a; KlonWor 42.

»łotr nad łotry« = bipedum nequissimus Mącz, Cn (3): Criſtof Pieniązek ſzin Lypiow. ten ieſt lotr nat lotry ten zzeliſlawſkim Cradl i ſukno kradzione ginſchim ſlodzieyom pobral LibMal 1543/69; Mącz 25b; RejPos [105].

»łotr najęty« (1): Domnimawáli ſie też drudzy że to [o pożarze miast] Krol Mátyaſz przez łotry náięte cżynił/ bo był Káźimierzowi potáiemny nieprzyiaćiel. BielKron 396v.

»miedzy łotry policzony« (2): SkarŻyw 185; NA krzyżu o godźinie ſzoſtey rośćiągniony/ Miedzy łotry złośliwe IEzus policżony. LatHar 309; SiebRozmyśl H4.

»ziemny łotr« (1): Freybiterowie pocżęli też zá tym w okręćiech zbijáć po morzu wichrzátym. A okrom źiemnych łotrow ma też ſwoie Wodá rozboie. KlonFlis D.

Zestawienie: »łotr krzyżowy« [osoba dramatu] (1): Lotr Krzyżowy. MWilkHist A2.
Szeregi: »łotr albo człowiek nagorszy« (1): glowa iego [Jana] byla ſcięta/ iakoby był lotr/ albo cżlowiek nágorſſy miedzy ludzmi. OpecŻyw 48v.

»łotr a nierządny człowiek« (1): Kaim záſię iż łotrem wyelkim á nyerządnym cżłowyekyem był/ s cnoty ſie zbeſtwiwſſy nic mu dobrego z ocżu nye pátrzáło. GliczKsiąż Ev.

»łotr, łgarz« (1): (marg) Cżłowiek zły s przyrodzenia. (–) Gdyż go piſmo wyznawa wſzędy łotrem łgarzem/ Nadobneyby roſkoſzy vżył s tym kuglarzem. RejWiz 114v.

»łotr z łotrem (a. innymi łotry)« (2): Słyſzem że ten lotr niepoſłuſzny Alexander z innymi lotri ktoreż zebrać mogł przyſzedł do krain naſzych BielŻyw 150; RejWiz 139v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nie łotr ani łupiec« (1): nyeszyednalem lyothrow any lvpczow kthorzj przerzeczoną Anna szlupyly szrzeczy yey ZapWar 1527 nr 2534.

»łotr z małpą [= nierządnicą]« (1): Kśiądz wołał gwałtu ná mię/ iam Kośćioł zámknął/ łotrám z máłpą z Plebániey y ze wśi wygnał OrzRozm H3.

»łotr a morderz« (1): Latronem et siccarium aliquem describere, Lotrá á morderzá yákiego właſnemi yego ſtrefámi/ yáki yeſt á yáko godzień wyſtrychnąć/ słowy wyrznąć. Mącz 375a.

»łotr, niecnota« (3): dobrych/ ſtátecżnych/ cnotliwych/ ſpokoynych/ nye ćirpyeli wſſythcy lotrowye wyelcy/ nyecnotowye známyenići. GliczKsiąż H7; CzechRozm 220; Sceleſtus – łotr niecznota. Calep 952a.

»łotr z nierządnicą« (1): łotr z nierządnicą podzyelą ſie ſnádnie/ Owá gdzye co wyłudzi/ á ow też vkrádnie. RejWiz 139v.

»łotr i oszust« (1): Azaż owo nie ćięſzka/ Gdyć vboſtwo bierze Lotr y oſzuſt: kiedy ſię oſzukaſz ná wierze? KlonWor 74.

»łotr, pijanica« (1): Nie może nigdy ſnádniey Pan wypleć pſzenice/ Iedno ſpołu zebrawſzy łotry pijánice RejWiz 70.

»łotr i przechyra« (1): Cżyni ſię głuchym/ niemym/ ślepym/ y káducżnym: A on łotrem wierutnym/ y przechyrą ſztucżnym. KlonWor 50. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łotr i rejtar« (1): Ku ktoremu [Otomanowi] [...] naſzło ſie niemało łotrow á Reytarow [grassatores] MiechGlab 65.

»łotr a (albo, i) (morski) (ro)zbojca (a. rozbojnik)« = maleficius et praedo JanStat (6): OpecŻyw 134v, 137v; Otomanow narod [...] powſthał/ z łotrow á Morſkich rozboycow BielKron 253v; RejAp 100v; ieſliby też kto potkał dzyewecżkę dobrowolnie chodzącą po polu/ á wziąłby ią gwałtem [...] niechay będzie śmiercią vmorzon. Abowiem nie inákſzy ieſt iedno iáko łotr á rozboynik RejPos 343; SarnStat 202. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»szarpicy i łotry« (1): oſnaymvyem v Km(y) za timy lothri za ſcharpyczy y za ynimy lotri ktori ſą wzyemy panſtwa v. m. K. yz vznaly bily yednego lotra LibLeg 10/125.

»nie szpiegowie ni łotrowie« (1): Otoż ieſt ten młodſzy brat między nami panie Ktoregos chciał od oycza mieć ża pewne znamię Izech my nie ſzpiegowie ni żadni łotrowie RejJóz O.

»łotr, (a, i) zdrajca« [szyk 3:2] (5): O lotrze przeklęty/ a zráydtza niewierny/ nadelwa okrutnieyſſy/ ktory przepuſſcżá s przyrodzeniá [...] a tys nadeń ſrozſſy OpecŻyw 92; ForCnR A3; Iakoſczie v m vidaly bratha Hoſpodarowy Theodora Burkulaba Choczymſkiego nyebel tayen tak yako czy lotrowye y zdraycze ktorich nyechczeczye widacz LibLeg 125v, 125; Leop 3.Mach 7/5. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»łotr a (i) złoczyńca« = [iniquum et malum] PolAnt (2): Thenći zmocnił wſzytki vniżone w ludu ſwym/ zakonu ſtrzegł z pilnośćią/ á wſzytki łotry y złocżyńce wytracił. BibRadz 1.Mach 14/14; RejPos [105].

»złodziej, (a, i) łotr« (4): SeklKat L2; A záſye/ by theż kto wſſyſtko czynił/ co biſkup álbo kápłan czynić ma/ yeſli nye yeſt porządnye ná on vrząd wſtáwyon/ nye yeſt biſkupem áni kápłanem/ ále złodźyeyem á łotrem KromRozm III L2; KrowObr C3, 242. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.].

W kalamburze (1): [kościół] nie od łotrá (Lutrám chćiał rzec) áni od Zwingliuſzá początek ma: ále od Chryſtuſá BiałKat 121.

W przen (2): Oni nieſláchetni łotrowie/ Grzech/ Cżart/ Swiát/ Ciáło/ rozbili ią [nędzną duszyczkę] ná tey márney puſzcży tego zdrádnego Hierichá/ tego to ſwiátá omylnego. RejPos 210; A trudno ma być tákie przyrodzenie/ by ſie ná to nabárziey náſádziło/ áby nie miáło być złomiono rozlicżnemi przyſmáki tego łotrá nieſláchetnego á tego ſwiátá mizernego. RejZwierc 191v.

W charakterystycznym połączeniu: nieslachetny łotr (2).

a. obelż. O Chrystusie (4): Iuż ci ięt lotr diáblem opętany/ pocżkáy Iezuſie przewrátzáles wiarę dobrą/ powiedáles naukę zákonowi przeciwną. OpecŻyw 108; vkrzyżuy Pilácie łotra tego/ botz ieſt zloſnik ij ſwódtza ludu bożégo. OpecŻyw [79]v, 108v, 117.

Synonimy: drapieżca, frant, łupieżnik, niecnota, nogieć, obłupiciel, rufijan, szubienicznik, zbojca, złoczyńca, złodziej, złośnik.

KCh