[zaloguj się]
[pdf]

JEŹDZIEC (38) sb m

w N sg: -źdź- (9), -zdź- (4); w przypadkach zależnych: -źdźc- (8), -zdzc- (7), -zdc- (5), -źdzc- (3), -ść- (1), -jsc- (1).

Oba e jasne.

Fleksja
sg pl
N jeździec jeźdźcy
G jeźdźca jeźdźc(o)w
D jeźdźcowi jeźdźc(o)m
A jeźdźca jeźdźce
I jeźdźc(e)m jeźdźcy
L jeźdźcu jeźdźcoch

sg N jeździec (13). ◊ G jeźdźca (3). ◊ D jeźdźcowi (2). ◊ A jeźdźca (8). ◊ I jeźdźc(e)m (2). ◊ L jeźdźcu (1). ◊ pl N jeźdźcy (2). ◊ G jeźdźc(o)w (1). ◊ D jeźdźc(o)m (1). ◊ A jeźdźce (2). ◊ I jeźdźcy (1). ◊ L jeźdźcoch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Człowiek jeżdżący na koniu, uprawiający jazdę konną; eques Mącz, Calag, Calep (27): Ale widaſz v ieźdzcow gdy koń twárdey gęby/ Mocno mu więc żelázy záłámuią zęby. RejWiz 29v; Przyiaćiel co rad ſzydźi ieſth podobien ſthádnikowi/ kthory rże pod każdym ieźdzcem [Equus ad admissarum sicut amicus subsannator, sub omni sessore hinniet]. BibRadz Eecli 33/6; BielKron 18v; Equitem excutere equus dicitur, Zrzućić z ſiebie yezdcá. Mącz 339a, 338d; [dworzanin] muśi być dobrym iezdcem/ muśi koń znáć/ wieść gi pięknie GórnDworz E2v; Wſzákoż znałem ia białegłowy [...] [ktore umieją] ná koń ochotnie wſieść/ dobrze nim tocżyć/ nie naprzod żadnemu iezdzcowi nie dádzą GórnDworz X3, E3, Ff7v; Calag 395b; KochFr 79; KochMRot C; Calep 369b; GrochKal 25; RybGęśli Cv; KlonWor 51.

W porównaniach (3): A iáko oſtrogámi v dobrego ieźdzcá/ Ták tego ſwowolnego trzebá ćwicżyć źrzebcá. RejWiz 89; [rozum człowieczy] kiedy ſie ocknie/ iáko ow ieździeć kthory dobremu koniewi wodzą potrząſnie/ wſzytko ciáło cżłowiecże wzruſzyć ſie/ [...] muśi GórnDworz Ff5v; ZawJeft 5.

W charakterystycznym połączeniu: dobry jeździec (3).

Szeregi: »ani jeździec, ani koń« (2): Prędko iecháć gdzie trzebá/ nie popádnie ſzkody/ Ani ieźdźiec áni koń/ nie przedzierzy wody. BielSat L3v [idem] BielSjem 27.

»pieszy i jeździec« (1): Gdyż ty pieſzego ſztrofuieſz y iezdzcá Prot E2.

W przen (2): A ieźdźcowi záśię co pożytecżnieyſzego [Quid item sessori commodius]/ iedno twárdy munſztuk w gębę temu dźikiemu źwierzowi [panowie wykorzystujący przywileje wolności] wpráwiwſzy/ powrácáć go wedle ſwoiey woli? ModrzBaz 71v; A wżdam tu kśiądz POWODOWSKI zacny y vcżony/ Ia nie mogę rzec inácżey/ zły iezdźiec z tey ſtrony. Przetoż mu oto BESTYA nagłowek y wodze Do wędźidłá tu poſyła/ by nie haſał w drodze CzechEp ktv.
a. O jeźdźcu apokaliptycznym (3): O ſrogiſz to iezdziec powſtał z dopuſzcżenia Páńſkiego/ ták iáko tu ſłyſzyſz/ iż mu ieſt daná moc áby podnioſł pokoy ná ziemi/ ná tym koniu ćiſáwym/ ktora ſierć ieſt podobna ku ogniowi zápaláiącemu/ y s tym oſtrym miecżem ſwoim. RejAp 57, 57v, 58v.
2. Ryeerz konny, żolnierz formacji konnej; eques Vulg, Modrz; sessor Modrz (11): A wſſyſtkie miáſtecżká kthore kniemu przyſluſzáły/ á beły bez muru/ obmurował: ták że y miáſtecżká wozom/ y miáſtá iezdzcom y co mu ſie kolwie lubiło budowáć w Ieruzálem/ y ná Libanie/ y we wſſyſtkiey źiemi Kroleſtwá ſwego. Leop 3.Reg 9/19, 2.Mach 12/35.
Wyrażenie: »jeździec konny« (1): Y będą iáko mocarzowie depcący do błotá vlicżnego (nieprzyiaćioł) w bitwie/ bo walcżyć będą/ ponieważ Iehowá z nimi/ á záwſtydzą ſię iezdzcy konni [aseensores equorum], BudBib Zach 10/5.
Szereg: »(nie tylko, tak) koń i (takież, jako, ale i) jeździec« = equus et ascensor Vulg, PolAnt; cum in equis, tum in equitibus, non equi tantum sed sessores etiam Modrz (3): bowim chwalebnie wielmożny ieſt/ koniá y iezdzcá iego zrzućił w morze cżyrwone [Vulg Ex 15/21] BielKron 31, 92v; BudBib Ex 15/21; Y záś támże/ Koniá y ieśdzcá wrzućił do morzá. Mowi iáko o koniu iednym/ y o ieśdzcu iednym / iákoby iedenże koń y ieden też ieśdźiec był w onym woyſzcże Fáráonowym CzechRozm 17; ModrzBaz 110 [2 r.];

Synonim: 1., 2. konny.

Cf [JEZDAK], JEZDNY, JEŹDŹCA

TK