[zaloguj się]
[pdf]

MATKA (3233) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 45 r., w końcowym 7 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N matka matki
G matki, matki(e)j matek
D matce matkåm
A matkę matki matce
I matką matkami
L matce matkach
V matko matki
inne sg N a. I - matka, matką; sg A a. I - matkę, matką

sg N matka (881). ◊ G matki (907), [matki(e)j]. ◊ D matce (243) [w tym: macce (1)]. ◊ A matkę (464) [w tym: -ą (46), -e (3), -a (2)]. ◊ I matką (363) [w tym: -a (8)]. ◊ N matka a. I matką (6). ◊ A matkę a. I matką (5). ◊ L matce (84). ◊ V matko (168). ◊ pl N matki (45). ◊ G matek (40). ◊ D matkåm (2). ◊ A matki (12). ◊ I matkami (6). ◊ L matkach (3); -ach (2) BibRadz, Mącz, -åch (1) BudBib. ◊ V matki (3). ◊ du A (cum nm) matce (1) SkarKaz )(2v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Istota płci żeńskiej mająca dziecko (w stosunku do tego dziecka); mater Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; genetrix Mącz, Calep, Cn (3167):
a. O kobiecie [w tym: matka czyja (1580): pron poss (759), G sb i pron (552), ai poss (269)] (3130): Ia kom ya nyevyrzucyl dwoyga dzeczy szdomu wkthorem Mathka ych Myaskala na ymyenyw zalyessyw ZapWar 1508 nr 2043, 1506 nr 2024, 1507 nr 1972, 1513 nr 2063, b.r. nr 2117, 1528 nr 2465 (15); Więc ſobie żonę obiorę/ Od cney mátki rządną corę. BierEz Q3, A4v, B2v [2 r.], L4 [5 r.]; OpecŻyw 11, 11v [4 r.], 31, 32v, 40v (13); PatKaz I 5 [3 r.]; O nyeſluſzno by matcze bozey tako czyſzczye początey lezecz wnyechądogyey matcze PatKaz II 71, 72, 72v, 75, 76v, 80v [3 r.], 84v; PatKaz III 103, 117, 118, 118v, 131, 132v [2 r.]; Murm 165; Mymer1 38; HistJóz A2; TarDuch A6; A tak po porodzeniu dzieciątka/ y po wyſzciu tego Lożyſka: płyną ty wilkoſci ze krwią zmieſzane: zmatki chorej. FalZioł V 16, V 16d, 17a [2 r.], d, 18a, 21a (22); Ten rozmiłowawſzy ſie matki Alexandrowey y patrzył cżaſu á mieſtcza [...] aby ſobie krolową Olimpiadę za mażonkę wziął BielŻyw 147; [Aleksander pisze do matki swojej] wiedz miła matko że obycżaie nie ſprawiedliuych krolow zawżdi mie mierziały BielŻyw 163, 7, 21, 132 [3 r.], 133 [2 r.], 147 (18); GlabGad C4, K3; March2 Dv; MiechGlab 8, 18 [2 r.], 55 [2 r.]; MetrKor 59/76; WróbŻołt A2, 130/2; RejPs 39v, 75v; LibLeg 11/87v, 88; V Rvczkiego Bill w Rudkach po wiwolanyu ſwym zzyemye wyozacz Mathką do ſzlyąſzka LibMal 1546/123, 1543/76v, 1544/80v, 1545/96v, 1546/110v, 111 [4 r.] (29); RejJóz A4v, A6, A7 [2 r.], B3, B6 [2 r.] (11); RejKupSekl a4; HistAl B2, B2v, B3v [2 r.], B4v, C6v (24); [w jednym domu] oćyec z ſynem álbo źyęćyem/ mátká z dźyewką/ brát z brátem/ żoná z mężem ſye nyezgadza. KromRozm I Gv, K; MurzNT Mar 15/40, 47; KromRozm III E6v, H6; Diar 72; BielKom E4, G; Ale yáko nye żal tey mátce ſwego płodu/ ktory Bog dał/ zábić? GliczKsiąż C8v, B2v, B3 [2 r.], B3v [2 r.], B6, B8 [2 r.] (32); LubPs N3v, dd2, hhv, hh2; GroicPorz ff2 [3 r.], ff4v [2 r.], gg2v, gg4v [2 r.]; KrowObr 35v, 180v; RejWiz 35v, 39, 90; A Atália záś mátká Ochozyaſzowá/ vżrzawſſy że ſyn iey vmárł wſtáłá/ y pobiła wſſyſthko plemię Krolewſkie. Leop 4.Reg 11/1; imie mátki iego Ieruſá/ corká Sádokowá. Leop 2.Par 27/1, Gen 21/21, 27 arg, Ex 2/8, Lev 24/11, Iudic 5/28 (18); OrzList i2; UstPraw A4v, B3, D3v; RejFig Aa6v [2 r.], Cc5v, Dd7v; RejZwierz aa3v, aa4v, bbv, 10, 15 [2 r.] (12); Czemużeś mię nie zábił wnet z żywotá? á przecż mátká moiá nie ſtáłá ſię grobem mem? BibRadz Ier 20/17, Gen 20/12, 21/21, 24/28, 53, 55 (29); OrzRozm N4; ktora [Diana] záſię bábiłá mátce nád brátem Apollinem BielKron 20v; Aloizya mátká krolewſka rzecż poſpolitą ſpráwowáłá w kroleſtwie BielKron 204, 5, 12v [2 r.], 14 [2 r.], 16 [2 r.], 20 [2 r.] (132); KochSat B2; KwiatKsiąż E, N2v; Matricida Który matkę zábił. Mącz 29d; Matrimus, Któremu yeſzcze mátká nie vmárłá. Mącz 211a; Dulcia sollicitae gestabant pignora matres, Pieczołowite mátki słodkie vpominki ſwe nośiły/ to yeſt dzieći. Mącz 299b, 6b, 36a, 38d, 89c, 154a (41); (marg) Polak czym hárdy ná świećie. (‒) Naprzód Mátką [tj. pochodzeniem z legalnego małżenstwa]/ którą Státutem ſrogim de Turpiloqo, obwárował ſobie Polak/ pilnie ſtrzegąc niepokalánego národzenia ſwego. OrzQuin Q2v, Q3; RejAp 2, 15v, 66v, 100v, 142, 195; Iákom żywá/ od iedney máthki roznieyſzych ſynow nie widziáłá. GórnDworz Q4v, I2, I3v, Z, Z5v, Aa3 (9); Idźćie weźmićie gwałtem to dzięćię [!] od matki/ á ná poły ie przetnićie/ á ſerce mi iego przynieśćie. HistRzym 133v, 14 [3 r.], 15, 18v [4 r.], 20, 20v (58); Mátká Herbortowná byłá/ Też go ni w cżym nie zelżyłá. RejPos Ooo6, 26, 27v, 42, 56v, 66v (29); BiałKat 3v, 281; HistLan B3v [3 r.]; KuczbKat 305, 306 marg; Złoto zábije rodzonego brátká/ Zá złoto przeda cżáſem dziewkę mátká. RejZwierc 227, 7v marg, 10v, 31v, 33, 55v (16); WujJud 201 [2 r.], 226v, 229; RejPosWstaw [413]v, [414]v; BudBib Gen 29/10 [3 r.], Deut 27/22, Iudic 8/19, 1.Reg 2/19, 15/33 (30); HistHel B3 [2 r.]; BiałKat I2 [4 r.], I3 [3 r.]; BudNT Matth 18/11[10], Mar 3/33, Luc 12/53 [2 r.]; StryjWjaz A4, A4v [2 r.]; CzechRozm Av, 34v, 35 [2 r.], 60v, 133v (13); Vchoway nam cna mátko ſyná tákowego/ Aby nam rychło wznowił oycá ſwego ſpráwy PaprPan M, Gg2v [2 r.]; ModrzBaz 53v, 55; SkarJedn 171, 212; KochOdpr D2; Calag 357b; Ták brátá płácze brát/ ták lámentuie Syn po ſwéy mátce. KochPs 49; Mnieć grzéch ieſzcze w mléku mátká podawáłá. KochPs 76, 68, 195, 203; yzali mátká poty tylko cżći godna ieſt/ poki wżywoćie nośi? SkarŻyw 299, 13, 35 [4 r.], 47, 63 [3 r.], 67 (134); ZapKościer 1580/13, 1582/23, 31v [2 r.], 1584/45v, 47 (16); A tys áni vmiéráiąc śpiéwáć przeſtáłá/ Lecz mátkę/ vcáłowawſzy/ tákeś żegnáłá KochTr 7, 7 [2 r.], 12, 14, 20 [2 r.], 22; StryjKron 190, 395 [3 r.], 452, 467, 547, 727 [2 r.]; CzechEp 41, 64, 156, 175, 192 (10); NiemObr 98; KochDz 108; Nie ſámá od przyiaciół/ ni od mátki z łoná/ W opcé kráie Helená morzem vnieśioná. KochMuza 27; KochMRot B, C2v [3 r.]; ReszHoz 129 [2 r.], 132; WisznTr 3 [2 r.], 4, 8, 12, 14 (16); BielSjem 8; KochPam 81, 87; Ták to mátki nam podáły/ [...] Ze ná dźień świętégo Ianá/ Záwżdy Sobótká palaná. KochSob 56; PudłFr 31, 32, 47; ArtKanc C14, K10v, R17v; PaprUp B2, B3, B4, C3v; ZawJeft 4, 6, 7, 8, 40, 44, 48; Genitrix – Matka, ta ktorą mnie vrodzieła. Calep 455a, 119a, 642a, b [2 r.], [643]a [3 r.], 987b; GrochKal 15, 23; Ale niebogá mátká zmartwiona vpádłá/ Zła nowiná iáko wąż/ iéy ſerce záiádłá. GórnTroas 62, 6 [2 r.], 19, 43, 44 [2 r.], 45 (24); GrabowSet B2, X3v; Wſzytko mi záraz com miáłá/ pobráło. Oyczyzny niémam/ mátkim oſtradáłá KochFrag 25; OrzJan 136; O S. Annie mátce błogoſłáwioney Pánny Máryey. LatHar 464, [++4], [++4]v, ++6v, 7, 121 (15); KołakCath B, Bv, C2 [2 r.], C4, C4v; Oddźieli ſię oćiec przećiw ſynowi/ á ſyn przećiw oycu ſwemu: mátká przećiw corce/ á corká przećiw mátce WujNT Luc 12/53, Matth 10/35, 12/48, s. 52, Matth 14/8, 11 (26); WysKaz 38; iż gdy mátká vmrze/ dźieći wſzyſtkich dóbr od oycá ſwégo biorą połowicę SarnStat 630, 179, 237, 238, 505 [2 r.], 587 [2 r.] (26); SiebRozmyśl F2v, K4; KlonKr D3; Izalim ia godźien tákiey łáſki? więtſzą mi cżyniſz/ niżli oćiec ſynowi vczynić/ niżli mátká dźiećięćiu ſwemu może. SkarKaz 161b, )(4, 6b, 41b [3 r.], 159a [2 r.], 383b (22); GosłCast 26 [2 r.], 29, 30, 33 [2 r.], 38 (10); Bog mátkę czćić roſkazał. SkarKazSej 665b, 665b [3 r.]; SapEpit A2 [2 r.], A2v; Nie ruſzyło to ſyná [Orestesa]: Przymierze przełomił Przyrodzone/ y krwią ſię mátki ſwey poſkromił. KlonWor 65, 63, 65; PudłDydo Bv, B3, B4; Coż wam po tákim ſtroiu/ wymyślney roboćie? Nie ták mátki chodźiły: o tym dobrze wiećie. ZbylPrzyg A3, ktv, B2 [3 r.], B4, B4v; Bowiem Oćiec nie dał znáć śieroctwá/ y trochę Potrwawſzy/ rowną matce dał mi Bog mácochę. SzarzRyt D2, Dv, D2 [2 r.]; [Tha Iagnyeſka [...] przedala thą oprawą wederkowową wſzyſthką mathkiei ſzwogy ZapWpol 1549/174].

W połączeniach szeregowych (34): vdzyel ſwey laſky [...] duſſam. oyca mego matky moyey. bracyey ſyoſtr ij wſſitkych przijacyol mogych BierRaj 20v; OpecŻyw 147v; March3 V7v; SeklWyzn e3v; MurzHist S; GroicPorz 112v; KrowObr 140, 140v [3 r.], 141 [2 r.]; Leop Num 6/7, Luc 14/26; pierweieſmy od mátek y od mámek/ y od bab iey [wiary] ſye w dźiećińſtwie náſzym vczyli/ á niżliſmy potym o niey z Kſyąg w Szkołách ſłycháli. OrzList i2; Táſz ieſt tu rownie náuká iáko y Kryſtuſowá ktory roſkázuie opuśćić oycá/ mátkę żonę/ y dźieći dla imienia ſwego. BibRadz I 108c marg, Ez 44/25; BielKron 36v, 109v; HistRzym 6v; BiałKaz D2v; PaprPan Gg2v; CzechEp 260, 308; NiemObr 11; ſłychamy [...] o zábijániu Stryiow/ Wuiow/ Bráćiey/ Mátek/ Oycow GórnRozm A4; PaprUp I4; WujNT Matth 12/50, 19/29, s. 136, Mar 10/29, 30, Luc 14/26; SarnStat 1172.

W przeciwstawieniach: »matka ... ociec (3), dzieci (2)« (5): tedyć [dzieci] máthki rádſſey náſláduyą [a] nye oycá GliczKsiąż B8; GroicPorz ff; BudBib Deut 22/7; Matka [wzięła]: polowy [pieniędzy]: a dzyeczy polowyczyę ZapKościer 1585/56; WujNT 765.

W porównaniach (42): a tak onich mial pilnoſtz/ iako laſkawá matka o dziátkach ſwych. OpecŻyw 40; Mediana to ieſt ſrzednia żyła iakoby matka wſzitkich, bowiem w nię zchodzą ſie żyłki niektore od tich cżtyrzech przerzecżonych GlabGad E5v; WróbŻołt mm4; RejPs 198; Gdy oná [filozofia] yeſt yákoby mátká dobrzecżynyeyna y mowyenya. GliczKsiąż I3v; LubPs A3, I3, gg6v; BielKron 395; On [słońce] iáko Oćiec á ten [miesiąc] iáko Mátká SienLek 31; RejAp AA4, 100v; RejPos 224; áby tá ſwięta á ſławna oycżyzná náſzá/ á práwie iáko właſna mátká náſzá/ byłá ná lepſzey piecży v tych Polſkich ſynow ſwoich. RejZwierc 240; BudBib Eccli 15/2; CzechRozm 201 v; SkarJedn 105, 109, 397; Oczko 4v; SkarŻyw 143, 257, 333 [2 r.], 394, 459, 482, 601; GórnRozm N; GrochKal 17; GrabowSet L2v, S; LatHar 598; WujNT 787; JanNKar C2; IZ Kośćiół Boży iáko mátká dobra ma opátrzáć/ áby vbodzy [...]/ mieli ſie gdźie vczyć SarnStat 199; SkarKaz 85b; SkarKazSej 665a; KlonFlis C; Duchowieńſtwo/ vbodzy/ śieroty z wdowámi/ Iáko po mátce właſney zálaliſie łzámi. SzarzRyt D. Cf »miłować jako matkę«.

W charakterystycznych połączeniach: matka biedna, bogobojna, chora (2), chytra, cna (2), cnotliwa, czcigodna, dobra (2), droga (nadroższa) (7), kosztowna, ludzka, łaskawa, mężna, mężowa, miła (namil(ej)sza) (28), miłosierna (2), nędzna (2), niechędoga, nieszczęsna, niewinna, niewolna, osierociała, pieczołowita, płona, poczciwa, podejrzana, prawdziwa, sławna, smętna (4), smutna (5), sprosna, szczęśliwa (2), święta (5), troskliwa, uboga (3), ucieszna, uczciwa, wdzięczna (2), wielmożna, wierna, zacna, zła, zupełna, żałośliwa (żałosna, żałościwa) (3), żywa; matka nieboga (2), wdowa (2); matki chytrość, cnota, modły, narzekanie, nauka, opieka, pobożność, prośba, przyczyna, serce, rozkazanie, wesele, wola, zacność, zakon; miłość ku matce (2); u matki siedzieć; matce babić; matkę cieszyć (3), czcić (uczcić, wyrządzać) (7), frasować; za matkę znać; w matce leżeć.

Przysłowia: March3 V8v; Mądry ſyn ieſt oycowi/ weſołe kochánie/ Ale zaſię ſzalony/ mátce záſmucánie BielKom B6v.

Yacy ſą oiczowie matki/ take też y ich dziatki SeklKat F; Oto káżdy ktory mowi poſpolite przyſlowie/ ná ćię ie będzie przytacżał/ mowiąc: Iáka máthká táka y dziewká iey [Sicut mater, ita et filios suos]. Leop Ez 16/44.

Frazy: »matka poczęła (a. poczyna); poczęty w matce; w matce poczynać (a. zacząć) się« = mater concepit Vulg [szyk zmienny] (6;2;2): Pyerue ta myla panna byla począta w matcze ſwey szwyątey annye PatKaz II 62v; to uyedz ſlugo moya yſz ſkorom ſyą zacząla wmey matcze/ tedy bog oczyecz zeſlal trzytyſyącze anyolow PatKaz II 78; A mátká ma pocżęłá mię w mych grzechow ſproſnośći LubPs N4 [przekład tego samego tekstu Leop, RejPos, GrzegŚm, LatHar, SkarKaz 577a], Leop Ps 50/7; RejPos 49v; GrzegŚm A3v; LatHar 164; SkarKaz 515a, 577a, b.

»matka (ktora) urodziła (itp.); z matki urodzić (a. narodzić) się; z, od [jakiej, której] matki urodzony (a. narodzony); matka rodząca; (u)rodzenie z, od matki« = mater (quae) gignit Vulg, PolAnt; mater parit PolAnt; matre genitus Mącz [szyk zmienny] (19;11;11:1;2;1:1): PatKaz III 105v; Wſzakże nie dziw że tznotliwi býli/ Bo ſie z dobré matky narodzili KlerPow 3; FalZioł V 17b, d, 18c; SeklKat T4v; RejKup g2; KrowObr 180v; Y záſlę ćie y mátkę twoię ktora ćię porodziłá do cudzey źiemie Leop Ier 22/26, Ier 16/3; Ieſliby ćie też brát twoy od iedney mátki národzony/ [...] táiemnie podwodźił ku chwale Bogow cudzych BibRadz Deut 13/6, Ier 16/3; BielKron 27, 147v, 160v, 444; Mącz 334c; Iáko było nápiſano w zakonie Páńſkim Iż káżdy męſzcżyzná czo ſie naprzod vrodzi z mátki ſwoiey/ miał być oddan á poſwięcon Pánu. RejPos 55v, 56 [2 r.]; BielSpr b3; BudBib Ier 16/3, 20/14, 4.Esdr 2/2; BiałKaz I2; A niebo y źiemiá izali pocżątku nie máią/ tákże y rodzenie z mátki ná źiemi? CzechRozm 35, 34v, 35 [2 r.]; PaprPan A2; SkarŻyw 91, 200, 226, 307; StryjKron 76; CzechEp 258; KochJez B4v; NiemObr 146; ActReg 31; KochFrag 44; Inſza ieſt mátká rodząca/ á inſzy płod vrodzony. WujNT 787; SarnStat 237; CzahTr K2v, K3; GosłCast 61. Cf »by je jedna matka urodziła«.

»by je jedna matka urodziła« = bardzo podobni (1): Non tam ovum simile proverbium, Wielmi ſie k ſobie tráfili by ye yedná mátká vrodźiłá. Mącz 271c.

Zwroty:»być matką« = urodzić [szyk zmienny] (7): Mater matrima, Która yuż mátką yeſt á yey mátká yeſzcze żywá. Mącz 211a; Niewiáſtá nawięcey przeto zá Mąż iść ma/ áby mátką byłá KuczbKat 250; SkarŻyw 31, 63; A tego/ nie ſłycháło ludzkie pokolenie/ Zeby Pánną być mogłá/ ktora porodźiłá/ Albo też mátką bywſzy/ żeby pánną byłá. GrabowSet K; WujNT 195; SiebRozmyśl F3v.

»in(sz)ej matki być« [szyk zmienny] (5): RejJóz O6v; Gdy oćiec vmrze/ tedy ſynowie iego ſioſtry ſwe choćby też były inſzych mátek máią poſáżyć UstPraw B4, B4; Zápalił ſie Ammon [...] w miłośći przećiw ſieſtrze Thámmár/ ktora iney mátki byłá niż on BielKron 71; PaprUp B3.

»jednej matki być« = być rodzeństwem (też przyrodnim) [szyk zmienny] (2): GroicPorz ff4v; WIlżinſki Diedoſzycki/ iedney byli mátki/ Choć w oycżyznie od ſiebie/ rozne mieli tátki. RejZwierz 85.

»miłować jako matkę« (2): y miłował ią iáko mátkę/ á oná iego/ iáko ſyná. SkarŻyw 459, 333.

»mowić, nałajać, zadawać od matki« = zarzucać w złości nieprawe pochodzenie [szyk zmienny] (1:1:1): otoż/ áby doſtáli they ſławy/ cżynią/ im naygrubiey mogą/ y nietelko/ ieden drugiemu od máthki náłáie GórnDworz N2v; bo ſproſne ſłowá będzie mowił/ á wſzythko od pániey mátki. RejZwierc [782]v; ZapMaz II G 97/90.

»matce [czyjej] przyganić« = zarzucić niepewne pochodzenie (1): Gdy kto ſzláchcicowi y mátce iego przygáni. SarnStat 237.

»matkę ssać« (1): quandiu suxisti, Iákoś długo mátkę ſał. Mącz 427d.

[»[komu] matkę wspomnieć« = zarzucić niepewne pochodzenie: Gdy ſzlachcić ſzláchcicowi mátkę wſpomni/ co przepada TarnUst 124 (Linde).]

»z matki być wyrzazan« = być wyjętym z łona matki przez cesarskie cięcie (1): A kthorzy ſie tym obyczaiem rodzą thy łacinniczy Czeſarzmi Popolſzku [!] wyprothki albo wyrzezańcze zową/ Zkądże w Rzymie rod Czeſarzow powſthał/ bowiem pierwſzy thego gimienia był z mathki wyrzażan. FalZioł V 34v.

Wyrażenia: »matka brzemienna; matka brzemienną chodzi« (1;1): iż dziecię może ſie ktemu przyrodzić na kogo ſie matka brzemienna zapatrzy BielŻyw 67; choćby nim [Ezechiaszem] na ten cżás mátká brzemienną chodźiłá CzechRozm 141.

»na łonie matki« (2): Powiádam ći to nędzniku vbogi áby ſie precż odwroćił/ á vſpokoił ſie ná łonie mátki twoiey HistAl C4; GroicPorz mmv.

»matki mleko, pokarm« [szyk 3:3] (5:1): Bo mleko właſney matki: przyrodzeniu niemowiątku: barzo ſłuży FalZioł V 35v, V 35v [2 r.]; Iż dzyecyę gdy s cudzego/ á nye mátki właſney pokármu vżywa/ ſpolem theż byerze wſię zwycżay żywotá á obycżáyow. GliczKsiąż D3v; SkarŻyw 478 [2 r.].

»nagi jako się urodził od matki; jako [go] matka urodziła« (1;1): OpecŻyw 125; Gdy ie [Wyspy Kanaryjskie] Kolumbus napierwey nálazł/ chodźili nágo [ludzie] iáko ie mátká vrodźiłá bez wſtydu BielKron 448v.

»z niedobrej, niedobrej matki syn; z matki złej« = bękart; filius meretricis JanStat (1:1:1): Yáko bękárt á z nyedobrey matki ſyn/ wyemy tho ſámi [...]/ iż ták ſpryſkowáni ſą yáko wáłáſſe nozdrzá GliczKsiąż B2; SarnStat 238; Ktoś ieſt wierzę z mátki złey á oycá złodźieiá CzahTr K2v.

»matka niepłodna« [szyk 4:3] (7): PatKaz III 105v [2 r.]; RejPs 168; LubPs Z6; ArtKanc T19; Ktory mátce niepłodney/ dáie w domu z weſelem potomſtwo. LatHar 334, [+9].

»pani matka« [w tym: do własnej matki, w wołaczu (5)] (21): BielŻyw 133; Thy wſſziſtky rzeczi wyedzancz Krolyowa yey Mcz naſcha Myloſczywa pany matka waſſzey Krolyewſkyey Mczi ábiſſya wdzyerzawye ſſwoyey [...] zachowala LibLeg 11/134; GliczKsiąż E6; RejWiz 88, 88v, 90; RejFig Aa5, Aa6v; BielSat C; A ták pánie mátki/ á zwłaſzcżá ktore ſą przyrodzenia dobrego/ bárzoby dobrze áby ſámy dziatki ſwe y karmiły y wychowywáły. RejZwierc 6v, 7, 7v, 31, 31v, [782]v; SkarŻyw 224 [2 r.], 470; WisznTr 6; prożno mowiſz: corko nie czyń tego/ gdy corká rzecz [!] może: á wy páni mátko czemu to czynićie. SkarKaz 420b; CiekPotr 27.

bibl. [Ps 21/10‒11] »od piersi matki; jeszcze u piersi wisieć matki« = od niemowlęctwa, będąc niemowlęciem (3;2): Bowiem ty ieſtes ktoris mie wyrwał z żywota, nadzieio moia od pierſi matki moiey TarDuch A3; RejPs 103; LubPs Fv; Ieſzczem v pierśi wiśiał nędzney mátki ſwoiéy/ A iużem był w opiece/ liche dźiecko/ twoiey. KochPs 103; CzahTr B3.

»płod matki« (1): Oko ktore śię pośmiewa z oycá/ á ktore gárdźi płodem mátki ſwey/ niech go wykluią krucy KuczbKat 309.

»matka przyrodzona« (1): [Noemi] rzekłá świekrom áby ſie wroćiły do ſwych mátek przyrodzonych BielKron 52v.

peryfr. »mej matki syn« = ja (1): Ach nieſtetyż zła nowina Wyſſła na iney matky ſyna RejKup ee5v.

peryfr. »syn matki m(oj)ej (a. swej, a. tw(oj)ej)« = brat; filius matris meae Vulg, PolAnt [szyk 6:1] (7): WróbŻołt 49/20; ſtałem ſye iák cudzozyemyec miedzy bráty ſwemi/ Pyelgrzym v ſynow mátki ſwey LubPs P6v; Leop Ps 49/20, Cant 1/5; BibRadz Ps 69/9; BielKron 14v; Bráćia ſye mnie záprzeli/ mátki mey ſynowie KochPs 100.

peryfr. »matki pianorodnej syn« = Kupido (1): Cżáſem też na chćiwych łoniech grzeie Kupidyná/ Pobudza łucżnego mátki piánorodney ſyná. KlonŻal B4.

»matka własna« [śzyk 16:13] (29): FalZioł V 35v [2 r.]; á litowałem káżdego vpádku ich iako bych miał mátki właſney litowáć RejPs 51v; LibMal 1546/110, 111 [2 r.]; GliczKsiąż D3v; LubPs I3; prośili [...]/ áby ſie nád żoną y ſwymi dzyećmi zmiłował/ takież nád mátką właſną y nád inymi przyiaciołmi. BielKron 109v, 76v, 110, 145; RejAp AA4; RejPos 224, Ooo2v; A nákoniec by mátká właſna opuśćiłá właſne dzieciątko ſwoie/ ia nigdy nie opuſzcżę żadnego wiernego ſwego. RejZwierc 263, 240; CzechRozm 160; SkarŻyw 333; ZapKościer 1580/10, 1581/19v, 1582/27v, 31v [2 r.], 1584/45v [2 r.]; Matricida ‒ Morderz właſtnei matki. Calep 642b; SkarKaz 577b; SzarzRyt D.

»żywot matki; u matki w żywocie« = uterus a. venter matris PolAnt, Vulg [szyk 130:3] (135;1): OpecŻyw 11v, 35; PatKaz I 10v; ta panna myala bycz począta wzywoczye yey matky przeſz grzechu pyeruorodnego PatKaz II 48v, 19, 20, 21, 21v, 27 (43); yeſcze u matky wzyuoczye [...] pannye maryey byla wlana ſzwyatloſzcz wrozum mądroſcy od boga PatKaz III 111, 92v [2 r.], 94, 95v, 105v, 115; TarDuch A3; FalZioł V 14v, 15v, 16c, 21a, 29; BielŻyw 171; GlabGad C3; RejPs 31v [2 r.], 76v, 85v, 206v; HistAl B2; MurzNT Luc 1/15; KromRozm II m3v; LubPs Fv [2 r.], N3v, O3v, Q2v, eev; GroicPorz mmv; KrowObr 145v; Leop Eccle 5/14, Eccli 49/9, Is 49/1, Luc 1/15, Act 3/2, Gal 1/15; BibRadz I 143c marg; Iakob y Ezau bliźniętá záłeb (iż ták rzekę) chodźili w żywoćie mátki ſwey będąc OrzRozm G3v; OrzQuin S; HistRzym 37, 69; RejPos 9 [2 r.], 9v, 142, 151v, 153 (12); HistLan B3; BudBib Iob 31/18, Eccli 40/1, 49/9; CzechRozm 229v; KarnNap A4; KochPs 30; SkarŻyw 200, 307, 507; CzechEp 149, 338; GrabowSet B, F3, T2v; LatHar 686; WujNT Matth 19/12, Luc 1/15, Ioann 3/4, Act 3/2, 14/7, Gal 1/15; PowodPr 13; SkarKaz 515a [2 r.], 576b [2 r.], 577a [3 r.], b, 578a [2 r.], b; Trudno ſię tym wádźić/ ktorzy z iednego mátki żywotá wyſzli. SkarKazSej 671b; KlonWor 65.

Szeregi: »matka i cor(k)a; matka z corą« (3; 1): Zachoway we zdrowiu naſze paný/ Oyttza s ſinem y matkę s tzorami. KlerPow 11; GroicPorz gg4; MAſz rozmáitych cnot w tey mátce y corce iey Eufrázyey świetne przykłády SkarŻyw 227, 509. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 29 r.].

»matka i (albo, jako i) dziecię; matka i z dziećmi« [szyk 5:1] (4;2): CIęſzkie rodzenie cżęſtokroć na matki przichodzi: dla rozmagithych przycżyn/ tak z ſtrony matek, iako y z ſtrony dzieci. FalZioł V 17a, V 17d; BibRadz I 11c marg; SkarŻyw 347; a thę pyenądzyę spolecznyę Matka y sdzeczmy swemy wſzyęla ZapKościer 1585/56; KochFrag 54. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.; w przeciwstawieniach 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 131 r.].

»matka a(l)bo (i) mamka« = mater vel nutrix Mącz (3): Mącz 205d; Iako dźiećię napierwey ſię náuczy znáć mátkę ábo mámkę/ ktora ie pierśiámi y chlebem karmi SkarKaz 278b; SkarKazSej 665a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ociec, (a, a(l)bo, ani, i) matka; ociec z matką« = pater et mater PolAnt, Vulg, Mącz [szyk 278:37] (307;3): Wſſakes ty w ſtarym zákonie przykázál kożdému tzcitz matkę ij oyttza OpecŻyw 81v, 1v, 31, 45; PatKaz I 6, 7, 14; PatKaz II 21 [2 r.], 24v, 30v, 65v, 66 (12); PatKaz III 99; Murm 168, 170; HistJóz Dv, D3; KlerPow 10; FalZioł IV 50c; PLato mędrzec Attenſki, cżaſu Dariuſa krola Perſkiego ſie narodził, z oycża Ariſ[t]ona, á z matki Perictoniey BielŻyw 78, 1, 147; BielŻywGlab nlb 8; SeklWyzn f3v; LibMal 1547/132v, 1548/138v; SeklKat B2v, B3, F, G4v, H [3 r.]; HistAl A6v; KromRozm I K; MurzNT Mar 5/40; BielKom C2v; Doſićći yeſt żeć cudzy z háńbi y obmowi/ ále ocyec albo mátká zákrywáć ma. GliczKsiąż G4v, C, C7, C7v, Dv, D7 (11); LubPs, G2v [2 r.], Zv; GroicPorz C4v, ff2 [2 r.], ff4v [2 r.], gg [3 r.], gg4, 112v, oo4v; KrowObr 140v [3 r.], 141, 149 [4 r.], 149v marg, 180v (15); RejWiz 37v, 90; A przetoż opuśći cżłowiek oycá ſwego y mátkę/ á będzie ſie dzierżał żony ſwoiey/ y będą dwá w iednym ćiele. Leop Mar 10/7; Czći oycá twego/ y mátkę. Leop Mar 10/19, Iudic 14/16, 2.Reg 19/37, 4.Reg 3/13, Esth 2/7 [2 r.], Prov 6/20 (14); BibRadz Gen 2/24, Lew 19/3, Ios 6/23, Iudic 14/2, 3 (18); OrzRozm M4; BielKron 1v, 11v, 32v, 40, 51v (18); GrzegRóżn F3v; Parens, [...] Ociec y mátká. Mącz 278c, 14a, 40d, 136a, 160a, 211a, 278c, 509d; OrzQuin R3v; SienLek 30v, 31, 58; RejAp 110v; GórnDworz T2; A gdyż oycá niewiem áni mátki/ przetożćie proſzę day mię ná służbę HistRzym 34, 115v, 116v, 125v, 131 [2 r.]; RejPos 28, 42, 234, 255, Ooo2, Ooo2v, Ooo3; BiałKat 53v, 54; HistLan kt, A3v [2 r.], B2, B2v [2 r.], F2; KuczbKat 305; RejZwierc 178v [2 r.], [203], Bbb2; WujJud 144; RejPosWstaw 41v, [412]v, [413] [2 r.]; BudBib Ex 20/12, Lev 21/11, Deut 22/15, 27/16, Ruth 7/11 (12); BiałKaz I2; BudNT Mar 7/10 [2 r.], 11, 12, Luc 18/20, 1.Tim 1/9; CzechRozm 34v, 35 [3 r.], 135v; PaprPan O4v; SkarJedn 250, 315; KochPs 168; Słuchay ſynu roſkazánia oycá twego/ á nieodmiátay práwá mátki twey. SkarŻyw 456, 13, 46 [2 r.], 52, 59, 133 (22); Nie dopuśćiłáś nigdy mátce ſye fráſowáć/ Ani oycu myśleniem zbytnim głowy pſowáć KochTr 9; StryjKron 280; CzechEp 63, 172, 194; ZapKościer 1583/88v, 1587/70, 1588/77v [3 r.]; KochEpit A3v [2 r.]; KochWz 142 [2 r.]; ReszPrz 96; WerKaz 281, 282, 286; Opłákuiem powinnych/ y ták ſie nam godzi/ Lecż ſie powtore Oćiec z Mátką nieurodzi. WisznTr 8; ArtKanc M3, M4, M6v, V2v; BielRozm 30; GrabowSet B4; KochFrag 44; LatHar 113, 659 [3 r.]; KołakSzczęśl Bv; WujNT Matth 10/37, s. 44, Matth 15/4 [2 r.], 5 [2 r.], 19/5 (26); WysKaz 38, 43; SarnStat 237, 374, 590, 599, 635 (8); SkarKaz 43b, 44a [2 r.], b; CzahTr K2v; SkarKazSej 662b, 696b, 698a; Iáko Oycu y mátce imię y przezwiſko? Gdźie/ á pod ktorym Pánem máią ſwe śiedliſko? KlonWor 38, 65; PudłDydo B4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 26 r.; w przeciwstawieniach 2 r.]. Cf »z ojca i z matki«.

»ojcowski i matki« (1): iákoś mógł ták ſwoy ięzyk vhámowáć/ á miłość oycowſką/ y twey miłey mátki [...] wſobie vmorzyć SkarŻyw 136.

»matka i syn; matka z synem« = mater et filius PolAnt (3;2): HistAl E5v, E6; BudBib Gen 32/11; FOlguiąc Abram żenie/ tudźież Bożéy woléy/ Wygania mátkę z ſynem z domu poniewoléy KochMRot C2v; Ale ná ten czás/ y mátkę/ y ſyny Pożárłá wodá KochPieś 32. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniach niewpółrzędnych 127 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »z matki« = natychmiast po urodzeniu (1): O nieſzcżęſna godźino coś mnie w świát wydáłá/ Cżemuś nie rádniey z mátki do grobu podáłá? GrabowSet A4v.

»z matki« [o pochodzeniu] (5): DWoy ieſt rodzay Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá. Ieden z mátki ludzki y v świátá podły y wzgárdzony. SkarKaz 483a, 483a marg.

~Szereg: »z ojca i z matki« (3): CzechEp 64; Kánonię ná Tumách Szláchćicóm z oycá y z mátki, máią bydź dawáné. SarnStat 177, 207.~

»z strony matki« [o pokrewieństwie] (4): A s tąd że też bękárći wedle Práwá Mieyſkiego máią krewne/ ále po wrzećienie nie po mieczu/ to ieſt/ krewne s ſtrony mátki/ nie s ſtrony oycá. GroicPorz ff; RejAp 126; CzechRozm 150; CzechEp 303.

»po matce« [o dziedziczeniu] (3): BielKron 190; StryjKron 280; áby gdy mátká vmrze/ ſynowie nie mogli ſie od oycá vpomináć dóbr y dźiedźictwá w téy częśći/ która po mátce ná nie ſpádnie/ dotąd/ áżby drugą żonę poiął. SarnStat 588, 588, 631 [2 r.].

»po matce« [o pochodzeniu i pokrewieństwie] (12): BartBydg 250b; Bo on iedno po mátce/ ieſt zacnego rodu RejZwierz 21v; ten to Krol Alfonſus był dźiad po mátce krolowey náſzey Bony. BielKron 252v, 77, 162v, 376v; Matrueles, Od dwu ſióſtr dźiećy/ ciotczone dziećy rodzone po mátkách. Mącz 211b; SkarŻyw 242; KochEpit A3v; wſzákże przećię Elżbietá byłá krewna Pánnie Máriey po mátce WujNT 195; SarnStat 590, 635.

»w matce« = przed przyjściem na świat (5): Mnieć ieſzcze złość w mátce przeklęta záſtáłá KochPs 76; Więc iż Pánná bez zmázy/ choćia porodźiłá/ Owſzem cżyſtośći więtſzey niżli w mátce byłá. GrabowSet Kv; SkarKaz 515a, 576a, 579b.

W przen [w tym: czyja (20): pron poss (17), G sb (2), ai poss (1)] (65): WróbŻołt 112/9; Corką mátki twoiey ieſteś ty [Izraeł]/ ktora porzućiłá mężá ſwego/ y ſyny ſwoie Leop Ez 16/45, Iudic 5/7; A przetoż dźiś vpádnieſz [Izraelu] á prorok twoy z tobą iáko w nocy: á ia wykorzenię mátkę twoię. BibRadz Os 4/5; Mátká moiá y bráćia moi onić ſą ktorzy ſłowa Bożego ſłucháią y czynią mu doſyć. BibRadz Luc 8/21; Beſtia powiáda/ cżći oycá Benediktá/ oycá Antoniego/ mátkę Klarę/ Kunegundę/ y ine báby RejAp 110v; HistRzym 40, 73; Słuchayże iáko nád nim żáłobliwie płácże oná wdzyęcżna mátká twoiá/ nędzna duſzá twoiá RejPos 223, 223v [3 r.]; kthora [fortuna] ſie nam mátką być ozywa/ ále pewnie fáłecżną RejZwierc 178v; Spuſtoſzáły wśi w Izráelu ſpuſtoſzáły/ ażem wſtáłá (ia) Deborá/ wſtálám mátká w Izráelu. BudBib Iudic 5/7 [przekład tego samego tekstu Leop, LubPs gg6v (cf w porównaniu) SkarŻyw]; TAk mowi Iehowá. Gdzie ieſt liſt rozwodowy mátki wáſzey żem ią porzućił? [...] dla wyſtępkow wáſzych porzucona mátká wáſzá. BudBib Is 50/1 [przekład tego samego tekstu PowodPr 16]; BudNT Mar 3/34; CzechRozm 198; SkarŻyw 560; KochTr 6; Pátrzay iáko ſkocżna wierzbá od mátki odćiętá Wynika z máłego prętá. KlonŻal C2v, C2v; RybGęśli B4 [2 r.]; WujNT Matth 12/49, Mar 3/34, Luc 8/21, Aaaaaa; PowodPr 10, 16 [2 r.]; Ia [ojczyzna] niewinná/ iżem w dawániu mátką SkarKazSej 666b; KlonWor 63.matka czego (1): kto tego niewidźi [...] á iż Religio mátká Korony Polſkiey ieſt OrzRozm K4.

W połączeniach szeregowych (4): Puſſcżam to mimo ſie/ że nas [Pismo] cżyni ſláchćicámi/ á nie to tylko ále y krolewicámi/ á co więcżſſa y ſyny Bożemi/ bráty/ ſioſtrámi/ mátkámi/ Páná Chryſtuſowemi Leop *A3v; BudNT Mar 3/35; WujNT 133, Mar 3/35.

W przeciwstawieniu: »matka ... macocha« (1): Fortuná rádniey ieſt wicher á niżeli wiátr: [...] raz matká/ drugi raz mácochá KlonFlis B.

Szereg: »matka i (a) ociec« = mater et pater Vulg, PolAnt [szyk 2:2] (4): vmyſlila boga ſobie mietz za matkę ij ottza OpecŻyw 1v; Leop Ez 16/45; iż on [Bóg] záwżdy ieſt tobie tákim oycem/ y táką mátką/ iákim nigdy nie może być żadny ociec dzyatkom ſwoim RejPos Ooo2v; BudBib Ez 16/3.
a) W nawiązaniu do Apoc 17/5 (17): A by Rzym był onym Bábilonem wielkim/ o ktorym Ian S. piſze/ y mátką nietzyſtą/ y obrzydzenim ziemie/ y niewiaſtą/ która ſie opiłá Krwie Swiętych/ y krwie mętzennikow Páná Kryſtuſowych. KrowObr 25, 242; RejAp 142; NiemObr 161.

matka czego (13): Błogoſláwione otzy/ ktore widzą/ tę mátkę wſzelkiey nietzyſtośći/ y gniewu Bożego KrowObr 242, A3v, 28, 132, 234, 241v [2 r.]; A ná cżele iey [niewiasty] ieſt nápiſano/ to ieſt [...] mátká wſzego cudzołoſtwá y brzydliwośći ziemſkiey. RejAp 140, 142 [2 r.] Ee2; WujNT Apoc 17/5, Xxxxx2.

W charakterystycznych połączeniach: matka nieczysta (2), nierządna; matka (wszytkiej) brzydliwości (ziemskiej, ziemie) (5), wszego cudzołostwa, gniewu bożego, (wszelkiej) nieczystości (6), (wszytkich) obrzydliwości (obrzydzenia) ziemie (ziemskich) (3), ohydzenia ziemie, wszeteczeństw(a) (2).

b) W nawiązaniu do Gal 4/26 [czyja: G sb i pron (3), pron poss (2)] (5): Ale oná wyſoka Ieruzálem/ wolnać ieſt/ kthora ieſt mátką wſzytkich nas. BibRadz Gal 4/26; SkarJedn 37; SkarŻyw 206; WujNT Gal 4/26; Ieruzálem mátká náſzá/ mowi Apoſtol/ nád wſzytki matki czći y ſzánowánia godná. SkarKazSej 665b.
Przen (256):
a) Opiekunka, tj. kobieta troskliwa jak matka (1):

W przeciwstawieniu: »pani ... matka« (1): Nie Pániąć nam ále Mátką byłá RybWit C2.

b) O kobiecie nie mającej dzieci (2): A wy będzyecie mowić/ iż to błogoſłáwione mátki były/ ktore nigdy nie rodziły [Beatae steriles, et ventres, qui non genuerunt Vulg Luc 23/29]/ á iż nie poznáły tákiego okrućieńſtwá nád dzyatkámi ſwemi. RejPos 100, 106.
c) O kościele (102):
α) W stosunku do wiernych [w tym: czyja (21): pron poss (18), G sb i pron (3)] (50): OpecŻyw 128v; KromRozm I F4; niech mi Krowicki odpuſći/ ieſli zápomniawſzy przyiáźni iego/ poczćiwoſći máthki ſwey przećiw iemu bronić będę. OrzList e3v; RejAp 100v, 103, 104v; BiałKat 386; SkarJedn 7 [2 r.], 402; ále gdzie ieſt Kátholicki kośćioł. bo to ieſt właſne imię tey świętey matki wſzytkich nas SkarŻyw 279, 510; ále vczy [Chrystus] przekłádáć mátkę duchowną wſzytkich wiernych/ która ieſt kośćioł powſzechny/ [...] nád rodzice y krewne ćieleſne. WujNT 136.

W charakterystycznych połączeniach: matka duchowna wszytkich wiernych, opatrzna, ostarzała, porzucona, święta (7); matki imię, nauka, poczciwość, przykazanie; matkę miłować, prześladować; na matkę się targnąć.

Fraza: »matka (po)rodziła; z matki się urodzić« (2;1): Tenże kośćioł mátką ſię teſz zowiąc/ dáie znáć iż ſię pirwey z mátki vrodzić y ieý dziećięćiem zoſtáć [...] káżdy muśi. SkarJedn 7; Poznaſz iáko tá mátká kośćioł Rzymſki odpocżątku święte rodziłá SkarŻyw A3v, A3v.
Wyrażenia: »matka (to jest) kośćioł (a. cerkiew) (święty(-a))« [w tym: chrześcijański (5), rzymski (3), boży (2), katolicki (1), powszechny (1): = mater Ecelesia JanStat [szyk 26:2] (28): WróbŻołt Q5v, Y3; SeklKat a4; KromRozm I F4; LubPs A4v [2 r.]; OrzList e3v; dwá Biſkupowie [... ] ięli proſić mátki świętey cerkwie Krześćiáńſkiey/ áby tego [króla] racżyłá dopuśćić ná kroleſtwo koronowáć. BielKron 329; HistRzym 40, 64v, 108v; WujJud 25v, 189, 264v; SkarJedn 3, 10, 237; ktore [świętych Bożych] iedná mátká kośćioł święty Katolioki w Chryſtulie porodziłá SkarŻyw A3v; ná náuce Mátki ſwey Kośćiołá Rzymſkiego polegał SkarŻyw 203, A3v, 456, 510 marg; Mátká opátrzna kośćioł Chrześćiáńſki/ nie wſzytkiego pokłádu ſwego/ przed wſzytkimi wywiera NiemObr 85; LatHar 566; SarnStat 190, 897, 898; vpominałem áby obie mátce ſwoie kośćioł Boży y oyczyznę/ w iednym końcu złączone/ wiernie y vprzeymie miłowáli SkarKaz )(2v.

»na łonie matki« (1): ábyſmy [...] y ná łonie mátki tey/ przykłádem wſzytkich S. ſtárych oycow odpocżywáli. SkarJedn 148.

»syn matki swej« = brat czyli współwyznawca (1): Záprawdęć niemieli przecż ći tey burdy cżynić zápámiętáli ſynowie Máthki ſwey/ mielić folgowáć mdłośći Koſciołá Bożego. SarnUzn C3.

»żywot matki« (1): W thobiem ia ieſth potwierdzon z żywotha Z koſcioła ſwiętego, z zywotha matki moiey [ex utero de ventre matris meae] WróbŻołt 70/6.

Szeregi: »matka i nauczycielka« (1): vſtáwiamy áby po Rzymſkim kośćiele (ktory zá poſtánowienim páńſkim nád innymi wſzytkimi/ porządney mocy ma przodkowánie/ iáko mátká y náucżyćielká wſzytkich wiernych Chryſtuſowych) miáłá pierwſze mieyſce Cárogrocka SkarJedn 261.

»ociec, (i) matka« [szyk 6:1] (7): Nyemać ten oycá Bogá/ kto nyema mátki koſćyołá KromRozm I F4 [przekład tego samego tekstu KromRozm I, KromRozm III, SkarJedn 4], F4; KromRozm III F5, Q2v; WujJud 189; O iako dobro y miło ieſt bráćiey/ y iednego oycá Iezuſa Chryſtá/ y mátki iedney kośćiołá powſzechnego dziećiom/ w iednośći y zgodzie mieſzkać. SkarJedn 3, 4.

β) W stosunku do Chrystusa (2): OpecŻyw 36v; Tu iuż rozumieſz żeć [Chrystus] nie opuśći nigdy they mátki á tey oblubienice ſwoiey RejAp 100v.
γ) O kościele rzymskim w stosunku do innych kościołów i wyznań chrześcijańskich [w tym: czyja (31): G sb (16), pron poss (15)] (50): Ach nieſtetys/ wybornieś śię niebożę Franciſzku ku matce świętyi [Kościołowi rzymskiemu] nawrocił MurzHist D2v; ábyś przecżytáć y vważyć racżył: á tym ktorzy Greckiego odſzcżepieńſtwá bronią/ á S. nie pokalány kośćioł Piotrá S. mátkę wſzytkiego Chrześćiańſtwá/ weſpołek z heretyki hidzą/ mieyſcá nie dawał SkarJedn A5; iſz Rzymſka [stolica] záwżdy rodzi iáko płodna/ pogáńſtwá do domu Bożego przycżyniáiąc: á Cárogrocka iáko od mátki ſwey odſtąpiłá/ ták przeklęſtwo niepłodnośći wzięłá SkarJedn 398, A3v [2 r.], 151, 245, 326 [2 r.], 372 (14); dla cżego też kośćioł Rzymſki/ mátką wſzytkich kośćiołow názywáli. NiemObr 53; ReszPrz 30, 105; WujNT 288; PowodPr 32.

matka nad czym (1): [dlatego papież ma] I kośćioł Rzymſki zwáć matką y Miſtrzową nád inſzymi kośćioły ſwięthymi krześćijáńſkimi? KrowObr 25.

W charakterystycznych połączeniach: matka miła, przejednana, stara, zasłużona; matka wszy(s)tkiego chrześcijaństwa (3), wszy(s)tkich (wszech) (inszych) kościołow (11); matka nad inszymi kościoły; od matki oddzielić się; matce uwłoczyć; ku matce nawrocić się (2); matkę hańbić, sromocić, uczyć.

Wyrażenie: »matka kośćioł (święty)« [w tym: rzymski (7)] [szyk 8:2] (10): MurzHist D2v; zá zdánim S. Zboru ſurowie roſkázuiem/ áby ſię tego więcey nie ważyli: ále ſię z kośćiołem S. Rzymſkim zmátką ſwoią/ iáko ſynowie poſłuſzeńſtwá zgadzáli. SkarJedn 260, 269, 308, 326, 334, 372, 388, 393; y máwiał onich [heretykach]: iſz iáko wśćiekli pśi na ſwe ſię goſpodarze tárgáią/ ták oni ná ſwego Páná/y ná mátkę kośćioł S. z ktorey ſię vrodzili. SkarŻyw 119.
Szeregi: »matka i głowa« [szyk 3:1] (4): Rzymſki koććioł [!] bedąż [!] głową y mátką kościołow/ ma być bez cżłonkow y bez corek? SkarJedn 249, 105, 249, D3.

»matka i mistrz« (1): ktorą [naukę] gdy inne kośćioły opuśćiły/ y od Rzymſkiego ſię kośćioła mátki y miſtrzá ſwego oddzielili/ dane ſą pogáńſtwu ná pośmiech y vpadek. SkarJedn 308.

»matka i mistrzowa (a. mistrzyni)« [szyk 9:1] (10): ieſli tylko Rzymſki kośćioł ſam ieſt mátką y miſtrzową powiedz mi? KrowObr 24, 24 [2 r.], 24v [4 r.], 25, Rr4; Swięty Powſzechny y Apoſtolſki Kośćioł Rzymſki/ wſzytkich Kośćiołow mátką y miſtrzynią być wyznawam WujJud 27.

»ociec i matka« (1): Powádzili ſię Grekowie z Láćinniki/ bráćia iednego Oycá Chryſtuſa/ y iedney Mátki Kośćiołá S. SkarJedn 334.

αα) Iron. ze stanowiska innowierczego (6): Ty to wiáry z ktorymi ſię tá miłá Mátká/ przed więtſzą cżęśćią dźiatek ſwych kryie/ ábo ſą z pocżtu rzecży zbáwiennych: ábo ſą tákowe bez ktorych ludźie zbawieni być mogą. NiemObr 85, 85 [2 r.].
Wyrażenie: »matka rzymska« (3): Nie vmiał Páweł ś. tych práktyk Włoſkich mátki Rzymſkiey/ ktora miſternie ſwoie towáry pokrywáć zwykłá. NiemObr 87, 86, 87.
d) O ojczyźnie (w tym: o Polsce (65)) [w tym: czyja (33): pron poss (30), G sb i pron (3)] (77): GroicPorzRej C4; Zelżoná ieſt niepomáłu mátká wáſſá/ [...] otho oſtátecżnieyſſa będzie miedzy narody/ y opuśćiáłá/ niedrożna/ y ſucha. Leop Ier 50/12; BibRadz Ier 50/12; Brutus rozumieiąc iż zyemiá ich przyrodzona ieſt práwa mátká/ ſkoro przyſzedł do Włoſkiey zyemie cáłował mátkę/ to ieſt zyemię Włoſką/ w ktorey ſie vrodził y wychował. BielKron 105v; Zgáſłá w nas ku ſwey mátce miłosć ſtárodawna. Prot Dv, Dv [2 r.]; Chcąc my kmiotkom folgowáć/ y ſwoiemu ſtanu/ Po dwu groſzu matce ſwey/ zlożym ná rok z lanu. BielSat L4 [idem BielSjem], H2v; RejZwierc 222v, 253; BielSjem 27; O nieużyte/ twárde/ zákámiáłe Dzieći koronne/ ná mátkę niedbáłe GrochKal 23; Phil N4; VotSzl B4; CzahTr G3; Są drugie łáncuchy do ſpoienia pokoiu y zgody wáſzey/ z ſtrony miłey oyczyzny/ y korony tey mátki náſzey SkarKazSej 672b, 665b [3 r.], 666a [3 r.], b [5 r.], 667a [2 r.], 668b, 674a; SapEpit B. [Cf c) α) »matka kościoł« SkarKaz )(2v].

W przeciwstawieniu: »matka ... macocha« (2): RejRozpr K2v; Nie táka to oyczyzná wáſzá: mátką wam ieſt/ á nie mácochą. SkarKazSej 666a.

W charakterystycznych połączeniach: matka chora, cna, czujna, dobra, miła (namilsza) (9), pierwsza, posromocona, prawa, spolna, uboga, zasłużeńsza, zelżona, żałosna; matki dobrodziejstwa, doległości, krzywdy, obłupienie, szkody; matkę czcić, na baczności mieć, miłować.

Fraza: »matka rodzi« (1): Rodźi wam tá mátká mężne y mądre y ſzczęśliwe hetmány SkarKazSej 667a.
Wyrażenia: »matka Polska« (1): Od tego cżaſu kſiążętá Sląſkie wielką waźń [!] wźięły ná Polaki/ y Niemcy ſie podziáłáli ſwoię mátkę Polſkę opuśćiwſzy. BielKron 373. Cf też Personifikacje.

»matka Rzeczpospolita« [szyk 3:1] (4): máło ich widáć/ áby s práwey chući opátrowáli doległośći tey mátki ſwiętey ſwoiey Rzecżypoſpolitey. RejZwierc 188v; PaprUp Kv; VotSzl D, Dv.

Szeregi: »matka, (i) ojczyzna« [szyk 5:3] (8): VotSzl A2v; Maćie iednego páná y krolá/ iedny práwá y wolnośći/ iedny ſądy y trybunały/ iedny ſeymy koronne/ iednę ſpolną mátkę/ oyczyznę miłą SkarKazSej 672b, 664a, 665b marg, 666a, 670b, 673a, 705a.

»rodzicielka i matka« (1): Wnieśli/ niewdźięcżni/ nieſzcżeſną ſwą zbroię/ Ná rodźićielkę/ y ná mátkę ſwoię GrochKal 24.

Personifikacje (w BielSat I–N i BielSjem z dodatkowym odcieniem znaczeniowym ‘dobrotliwa kobieta’) [w tym: czyja (8): pron poss (7), G pron (1)] (22): A z nas káżda będzie śpiewáć ſioſtrá/ Gaude mater Poloná noſtrá. Iáko naſzy przodkowie śpiewáli/ Ktorzy ćiebie mátkę miłowáli. BielSat H2V, [I4], L3v, NA; Gdy z obcych źiem zwycżáie wy do mnie wnaſzaćie/ Wiedzćie/ że mię ná ſztuki mátkę ſwą tárgaćie. BielSen 12; IEy miłość Páni náſzá/ mátká miłośćiwa/ Ieſt żeńſkiemu narodu wſzech fortun życżliwa BielSjem 15, 11, 13, 26, 30.

W charakterystycznych połączeniach: matka miła (3), miłościwa (3); upominanie matki; matkę miłować, na sztuki targać.

Wyrażenia: »matka Polska« [szyk: 4:1] (5): Mátká Polska mowi: dáiąc błogoſłáwieńſtwo corkam ſwym. BielSat H2v, [I4]v; A mátká iey záś Polſká ták odpowiedziáłá BielSen 13; BielSjem 4, 14.

»matka własna« (1): Otośćie mię mátkę ſwą właſną opuśćili/ A cudzych źiem zwycżáiow y ſpraw ſie nápili. BielSen 11.

»matka ziemia polska« [szyk 3:2] (5): BielSat [I4], L3v marg, L4 marg; Mátká Ziemiá Polska/ vcży Białegłowy walcżyć. BielSjem 31, 13.

Szereg: »matka z syny« (1): Polſka mátká to ieſt z ſwymi ſyny. BielSen 10.

α) W nawiązaniu do znaczenia przen. ‘ziemia’ [w tym: czyja pron poss (3)] (4): Z rudy ſwey przyrodzoney/ naſzey miłey mátki/ Potrzebnieyſzeć żelázo/ niżli ſrebrne ſtátki. BielSat L4v [idem BielSjem 28]; Przyłoż k źiemi vcho ſwe/ á mátkáć poſzepce Iák wiele nieprzyiaćioł po iey grunćie depce. BielSjem 32, 28, 31.
e) O ziemi [tym: czyja (6): G sb i pron (5), pron poss (1)] (16): Przeto Gárnce pobożnie ludźiom przedawáią/ Iz máteryą dármo od mátki miewáią. BielSat C3 [idem BielRozm ], C3; od tego dniá ktorego wyſzli z żywotá mátki ſwey/ áſz do tego cżáſu/ ktorego ſię wrocą do oney ktora ieſt mátką wſzytkich. BudBib Eccli 40/1; BielRozm 20 [2 r.]; GrabowSet V3.
Fraza: »matka rodzi (a. porodziłá); z matki zrodzić się« (2;1): BierEz Cv; oná cie máthká porodziłá kthora kámienie y drzewá ná ſwiát wypuſćiła HistAl I8v; BielSen 11.
Wyrażenia: »matka wszy(s)tkich rzeczy (rodzących się), wszystkorodna« [szyk 4:1] (4:1): BierEz Cv; BielŻyw 136; Parens cunctorum terra, Ziemiá wſziſtkich rzeczy mátká. Mącz 278c; Oczko 3v; Synowie/ ktorzyśćie ſą właſni moi mili/ Y zemnie wſzyſtkorodney mátki ſie zrodzili BielSen 11.

»ziemia matka« [szyk 3:2] (5): BierEz Cv; Ale piſzą być napirwey dzyewkę Melliſeuſowę Melliſę ná kápłáńſtwo bogini Weſte/ to ieſt mátce zyemi/ obroćić y poświęćić. BielKron 24v, 23v; PaprPan Hh2; KlonWor 76.

f) O naturze [w tym: czyja (1)] (3): Ia też záſię tegożbym chciał po W. M. ábyś pilnym okiem weźrzał ná ſpráwy Nátury/ mátki nas wſzytkich GórnDworz X6.

matka czego (1): bo ſie to s tym nie rymuie/ áby oná [natura] kthora ieſt mátką wſzytkiego dobrá/ miáłá ſie ná to rádą/ y śiłą ſwą náſádzić/ ábyſmy my ták wiele złego mieli GórnDworz H8v.

W przeciwstawieniu: »macocha ... matka« (1): Náturá mácochą iemu nie byłá/ ále táką matką/ iż co ſobie cżłowiek ieden od niey żędáć może/ to wſzytko iemu byłá dáłá/ hoyną ręką. GórnDworz B7.

g) Przyczyna, warunek; coś, co jest konieczne dla istnienia czegoś innego (34):

matka czego (32): GlabGad B4, K4v; Ta [liczba dwoje] ieſth matka wſzitkich żiwiołow KłosAlg A2; OrzQuin A3; bowiem ono [ciepło przyrodzone] ieſt Mátką przyrodzenia. SienLek 2v; Oná [miłość niebieska] ieſt mátką roſkoſzy/ pokoiu/ ćichośći/ dobrothliwośći GórnDworz Mm6v; RejPosWstaw 44; Ia [mądrość] ieſtem mátká piękney miłośći/ bogoboynośći/ poznánia/ y nádzieie świętey. BudBib Eccli 24/20, Tob 4/14; ModrzBaz 34, 55v, 82v; SkarJedn 143, 399; SkarŻyw 235, 411; KochMRot Cv; Y powiáda/ iż ieſt lepſzy y zacnieyſzy ośieł/ niżeli pijánicá káżdy/ bo to ieſt mátká wſzelákich niecnot. WerGośc 214, 203, 226, 254; Lákomſtwo nieſpráwiedliwośći mátká/ á wſzego złego przycżyná. GostGosp 2; GrabowSet E2v; KołakSzczęśl C4; WujNT 740; SarnStat 113, 144, 593; SkarKaz 638b; wyrzuććie kácerſtwá/ ktore ſą wſzytkiey niezgody mátką SkarKazSej 661a, 675a marg, 687a marg.

matka czemu (1): Częſto wielki doſtátek/ mátká zbytkóm bywa GosłCast 37.

W przeciwstawieniu: »matka ... ociec« (2): Lecz herezye oycá máią odſtępſtwo/ á mátkę niepoſłuſzeńſtwo, SkarKazSej 687a, 687a marg.

W charakterystycznych połączeniach: matka białości, bogobojności, cichości, cnot (wszy(s)tkich) (6), dobrotliwości, głodu, herezyi (2), jedności kościoła, pięknej miłości, nadzieje świętej, niechęci, wszelakich niecnot (2), wszytkich niemocy, niesnaskow, niesprawiedliwości, niewstydliwości, (wszytkiej) niezgody (4), odszczepieństwa, spokojnego państwa, pokoju, poznania, rozkoszy (2), rozmnożenia, rozterku, wojny, polskiej wolności, wszelakiej wszeteczności, zdrowia, wiela (niezliczonych) złości (2); matka zbytkom.

Wyrażenie: »matka płodna« (1): ony wſzytki godowniki ku wierze pobudził/ która ieſt mátką bárzo płodną wſzytkich cnot inych RejPos Wstaw 44.
h) Wartość, którą się kieruje w postępowaniu [w tym: czyja (1)] (6): Widząc iż ſyny wpráwił w tákową robotę/ Owę pánią zá mátkę przydał im Bog cnotę PaprUp E3.

matka komu (1): Przyrodzenie ieſt ſwowolnemu mátká/ Sumnienie ſrogi złośćiwemu tátká. RejZwierc 223v.

W przeciwstawieniu: »matka ... tatka« (1): RejZwierc 223v cf matka komu.

Wyrażenia: »pani matka« (1): A namilſza ſwawola práwa páni mátká/ Tá złego przyrodzenia doucży oſtátká. RejWiz 101.

»własna matka« (3): Cnotę zá właſną mátkę dał Bog Tárłom práwie. PaprPan N, Ev, O2.

i) Najbogatsza część kraju [czyja] (1): Inſułá Gotlándyey ná przećiwko Gottiey [...] we wſzytkim obfita/ dla tego ią zową mátką Szweciey. BielKron 293.
j) Rdzenna kraina (w stosunku do prowincyj) (1): V Rzymian trzymał ieden cáłą Prowincyą/ [...] Wyſpy morſkie/ Libyą/ Poeny/ Numidią/ Y ſąśiádę Gállią/ Mátkę Itálią. KlonWor 13.
k) Najważniejsze miasto; stolica [czego] (2): cżemu chceſz przewroćić mátkę wſzytkich miaſt Izráelſkich [matrem in Israel 2. Reg 20/19] [tu o mieście Abel cieszącym się autorytetem moralnym] BielKron 73; Gdźie ná ſkále Smokorodney mátká Polſkich grodow/ Grunt Sármátſkich narodow. KlonŻal B4v.
l) Większy zbiornik wodny w stosunku do mniejszych (o głównej rzece lub morzu) (4): Brdá ſobą Wiſłę wſpiera ná pułnocy [...] Dogadza mátká choćia ſtárſza corze/ W byſtrym vporze. KlonFlis G2v, F2, Gv.

matka czego (1): by yako morze yeſt matka wſzytkych uod tak marya matka kozdey laſky PatKaz III 113v.

ł) Jednostka nadrzędna (1):
Wyrażenie: »własna matka« (1): Biſkupſtwo też y Kościol Chełmienſki do właſney Mátki Gnieznienſkiego Arcibiſkupſtwá przywrocon StryjKron 647.
m) Roślina wyróżniająca się wyjątkowymi właściwościami leczniczymi (2):
Zestawienie: »matka wszytkich zioł, [zielna]« (2): MAruna albo bylicza/ abowiem ſą ſobie podobne w włoſnoſciach według Pandecti/ zową ią matka wſzitkich zioł FalZioł I 83a, I 91a; [BYlicę/ niektorzy zowią Matką źielną/ á to dla iey wielkiey mocy Cresc 1571 271 (Linde).]
n) Uniwersytet (prawdopodobnie przez nawiązanie do określenia „alma mater”) [czyja] (1): KV reformowániu Akádemiiey Krákowſkiey mátki náſzey [Universitate Cracovien. matre nostra JanStat 222]/ y dla przymnożenia prowentów Lektoróm/ [...] obiecał [arcybiskup gnieźnieński] ſto Dukatów we złoćie z ſtrony kośćiołá Gnieźnieńſkiégo SarnStat 197.
o) Bogini [czego] (3): Cererę boginią brzuchá być powiádaſz y Wenerę/ przeto iż byłá mátká niecżyſtoſći [mater luxuriae] HistAl Kv.
Wyrażenie: peryfr. »matka miłości« = Wenus (2): Przyzwól/ o mátko miłosći/ Száfárko tróſk y rádosći: Ták po świećie niechay wſzędźie Twoiá władza wieczna będźie. KochFr 98, 96.
p) [Żyła pośrodkowa przedramienia, odłokciowa, łokcia: zową tę żyłę [medyjanę] wſzyſtkiego ćiáłá poſpolitą/ drudzy wielką żyłą/ drudzy ią theż zową mátką dla iey wielkich pożytkow SienHerb 419a.]
α. O Ewie jako matce wszystkich żyjących [w tym: czyja (8): pron poss (4), G sb (4)] (9): PatKaz II 72; PatKaz III 92v; BibRadz Gen 3/20; BielKron 2; CzechRozm 155v; SkarŻyw 112; EWA/ wſzytkich rodzáiów mátká/ ſłuſznie w tych Hiſtoriach piérwſzé mieyſce záſtępuie. KochWz 135.
Szereg: »ociec z matką« (1): ktory [grzechy] Iádam Oćiec náſz w ráiu náprzećiwko Pánu Bogu vtzynił/ z mátką náſzą pierwſzą Iewą KrowObr 225.
W przen [czego] (1): Dzyeuyąthe bog uyedzyal yſz eua myala bycz matka wſzytkych grzechow ſwych ſynow PatKaz III 91.
β. O Matce Boskiej [w tym: czyja (790): pron poss (342), G sb i pron (236), ai poss (212)] (997): preto go [Józefa] też bog vcżcijł/ ijż go ſobie ij ſwé milé matki opiekunem wybrál. OpecŻyw 5; a tak gorzko placżątz matka ſyna/ na gorę Kalwarié prowadzila OpecŻyw 137v, 7, 11v, 13, 15, 16v [2 r.] (136); OpecŻywSandR nlb 3v [2 r.], 4, 4v, 5, 5v; cryſtus myal matką od kozdego grzechu nyeuynną PatKaz I 13v, 4, 4v, 5 [2 r.], 8v, 9 (16); [Syn Boży] chczyal myecz matką czlouyeka doktorey myal wzyuot ſtąpycz zmayeſtatu boſtwa ſwego PatKaz II 45v, 24, 24v, 26v, 30v, 31 [3 r.] (47); PatKaz III 89v, 93, 95 [2 r.], 101v, 106 (13); TarDuch A8v, B5, C3v, C5, C6v [2 r.] (11); WróbŻołt nn; KromRozm II r4v; LubPs hhv; KrowObr 146 [2 r.], 152v; Leop Ioann 19/25 [2 r.], 26 [2 r.]; Y oznaymiono mu [Jezusowi] to mowiąc: Mátká twa y braćia twoi ſtoią ná dworze chcąc ſię z tobą widźieć. BibRadz Luc 8/20, Matth 1/18, Luc 8/19, Act 1/14; BielKron 134, 138, 138v [2 r.], 141v; Abowiem nie práwie był ſyn cżłowiecży/ ácż był práwym cżłowiekiem ze krwie mátki ſwoiey oney pánny/ przez Duchá ſwiętego dziwnie ſpráwiony RejAp 14, 111v; GOdy sſtháły ſie były w Kanye Gálileyſkyey/ á byłá tám y mátká Iezuſowá RejPos 41v, 28, 28v, 29v, [36]v, 38 (18); BiałKat 226; GrzegŚm 47; Bo Angioł Pánnie Máryey mátce ták zwiáſtował: Oto pocżnieſz w żywoćie/ y porodźiſz ſyná/ á imię iego Iezus názowieſz, KuczbKat 25; RejPosWstaw [414], [1432]; Bo y Tertullian ták rozumiał iákoby Pan Ieſus tylko z mátki ćiáło miał BudNT Ii3v, przedm c6, Mar 3/31, 32; Dla cżego też Pánnę Máryą/ nie tylko zową mátką Iezuſową/ ále też y ſámego Bogá Oycá: także też y świętey Troyce CzechRozm 194v, 129 [2 r.], 131, 131v, 145v, 153 (15); KarnNap F2v; SkarJedn 308; Bez pochyby/ wielki to był cżłowiek/ ktorego cnoćie mátká zbáwićielowá y cżyſtość iey zwierzoná ieſt. SkarŻyw 245; poſtánowił ſobie Bernárdyn/ ſobotę kożdą Bogu pośćić/ ná pámiątkę przecżyſtey Mátki SkarŻyw 459, A5v, 112 [3 r.], 113 [3 r.], 135, 171 marg (23); MWilkHist F3v, F4, F4v, G [2 r.], Gv, G2v [2 r.], G3; CzechEp 65, 80, 83, 149, 161 (11); NiemObr 138 [2 r.], 144; ReszPrz 43; ReszList 149; WerKaz 279; Ták Pánná vẃierzywſzy [Anjołowi]/ wnetki przyzwoliłá/ Aby mátką zoſtáłá ták zacnego Syná ArtKanc A4, B10, C16v, D10 [2 r.], D13, E10; ZawJeft 42; GrabowSet V3v; Ciebie potym do niebá mátkę ſwą wprowádźił LatHar 523; Pátrz iáko P. Iezus mátká iego idą z rodu zacnego. LatHar 683 marg, 7, 14, 29, 221, 257 [2 r.] (30); iż ćiáło ſwe święte przewiodł przeze drzwi zámknione/ przez kámień grobowy/ y przez nienáruſzoną zupełność Pánny Mátki ſwoiey WujNT 81, Matth 1/18, s. 3, Matth 12 arg, 46, 47 (43); SarnStat 370; SiebRozmyśl B [2 r.], F2v, F3v, H4v [2 r.], K2 (10); PowodPr 34; Kto ná vbogą mátkę [...] pátrzy: niech drugie oko ná oycowſki iego rodzay obroći SkarKaz 484a, 45a [2 r.], 161a, b, 483a, 489b (22); SkarKazSej 685b; KlonWor ded **2v [2 r.]; PAnno bezrowna/ [...] Przedźiwna mátko ſtworzyćielá ſwego. SzarzRyt A2.

matka komu (16): botz by to był dziw wielki/ ijżby ty będątz mnie matką wielkié miloſci/ niemialaby cirpietz będątz przy méy ſmierci wielkié boleſci. OpecŻyw 81v, 6v, 7, 17, 147; byla rada w boſthwye o yeſzcze przed wſzemy uyeky kto ma ſynu boſkyemu matką bycz PatKaz II 30, 26v, 40, 51v, 74v, 81, 82v; PatKaz III 89v; SeklWyzn F; KrowObr 154v; Weſel ſię gdyś cżći doſtáłá/ Ześ mátką Bogu zoſtáłá LatHar 495.

matka czemu (1): Przeto ią Pan z łáſki ſwoiey á s przeźrzenia ſwego racżył vcżynić być błogoſłáwioną á godną mátką ciáłu ſwoiemu ſwiętemu. RejPos 304v.

W przeciwstawieniu: »matka ... ociec« (3): PatKaz III 108; iż iáko nie od mátki ále od Oycá niebieſkiego/ wziął moc czynienia cudow WujNT 310, 431.

W charakterystycznych połączeniach: matka błogosławiona (nabłogosławieńsza) (11), chwalebna (przechwalebna, (prze)nachwalebniejsza) (7), (na)czyst(sz)a (przeczysta, naruszenia nie mająca, nie poruszona, bez skazy) (20), dostojna ((prze)nadostojniejsza) (5), lutościwa, łaski pełna, miła(namil(ej)sza) (73), miłosna, miłościwa (pełna miłości, miłosierna) (4), nasłodsza, niepokalana (2), niewinna (od każdego grzechu) (4), pilna (2), płaczliwa (2), pokorna (3), przedziwna, przeźrzana (2), smutna (smętna) (19), uboga (ubożuchna) (9), udręczona (2), wierna (3), żałobliwa (3), żałosna (żałościwa, żałości pełna) (3); matka baranka niepokalanego, Boga (żywego) (7), Chrystusowa (2), Jezusowa (Jezusa, Jezukrystowa) (14), mistrza, odkupiciela wszego świata, Pana (Jezusa) Pańska) (14), stworzyciela, Syna Bożego (6), zbawiciela (zbawicielowa) (2); matki boleść, dostojność (2), dziewictwo, godność, niewinność, panieństwo (3), pokora, prośba, przyczyna, sława (2), smutek (smętek, zasmucenie) (5), świątość (2), udręczenie, wniebowzięcie, zacność, zasługa (3), żałość (2); (ku) matce podobny (podobien) (3); matkę czcić (4), od grzechu zachować, (wy)sławiać (3); za matkę mieć (3), przeźrzeć (2), przyjąć, wybrać; matką gardzić; matką sobie obrać (wybrać, wziąć) (31).

Zwroty: »z matki narodzić (a. urodzić) się [w tym: z jakiej (3)]; [narodzenie z matkiej]; matka (ktora) porodziła« [szyk zmienny] (4; 2): Kryſtus ſyn boży s cżyſté ij nie poruſſoné matki vrodziwſſy ſie krol krolow/ ij pán wſſytkich panow/ wſtál od wiecżerzé OpecŻyw 91v; PatKaz II 45v; SkarŻyw 1, 393, 486; Iáko mátká bez przykłádu porodźiłá ſprawcę ſwego/ ták wierzyć mamy/ iż oćiec nie wymownie vrodźił ſpołwiecżnego CzechEp 257; [z ktorych ſię ſłow pokázuie/ że Chryſtus był przed národzenim z Mátkiey OstrowKsięgi 320].

»pierś (a. piersi) (od) matki pożywać« [szyk zmienny] (3): any by ſluſſalo ſynu bozemu pyerſzy pozyuacz oth nakazoney mathky PatKaz II 70v; SkarŻyw 2; ArtKanc C4.

»u matki w żywocie mieszkać« (1): Iezus mily wten cżas v matki w żywocie mieſſkál wedle biegu cżlowiecżego/ cżekaiątz mieſiątza dziewiątego. OpecŻyw 14.

Wyrażenia: »matka bostwa« (8): y ta panna [lege: tę pannę] wradzye boſtwa ſwego od uyekow vybral y gotoual bycz mathką boſthwa PatKaz II 41v, 24, 32, 43v, 48, 48v, 51, 53v.

»matka człowieczeństwa« (9): PatKaz II 30v, 45v, 51; Bo ácż niektorzy to widzenie Apoſtołá tego tey niewiáſty przycżytali pánnie Máriey dziewicy mátce cżłowiecżeńſtwá Páná náſzego RejAp 99; RejPos 269v, 303 marg, 307, 322v; RejZwierc 129.

»matki łon(k)o« (3): Iuż ku twey matki lonu Iezu racż przyſtąpitz/ botz bez twé oblicżnoſcij niechce matuchna bytz OpecŻyw 20v, 18 [2 r.].

»poczęcie z matki« (1): Sluſalo aby tego czlouyeka criſtuſa począczye bylo ſtakyey matky PatKaz III 117.

»święta (a. naświętsza, a. prześwięta) matka« [szyk 38:23] (61): PowUrb +2v; PatKaz II 71; TarDuch C5v, C8v; Panowye rada naſza dvchowna y swieczka y Boyarowie prziszyagamy milemv bogv y yego naſzwyathſzey mathcze y wſthkiem [!] szwyanthem LibLeg 6/158v; RejPs 67v, 126; Anyoł też mátce yego ſwyętey opowyedźyał/ iż będźye krolował w domu Yakobowym KromRozm III Ev; RejWiz 36; Leop VV v; Iż oná ſwięta mátká iego nic nie myſląc áby ſie tám to ſwięte dzyecię národzić miáło/ muſiáłá idź/ cżyniąc doſyć powinnośći ſwoiey/ w cudzy kray RejPos 19, 20v [2 r.], 21 [3 r.], 28v [2 r.], 29v, 30v [2 r.] (31); SkarŻyw 27, 171, 172; WisznTr 8, 13; LatHar 336, 480, 514, 548, 550, 680; SiebRozmyśl D4v, G; SkarKaz 38b, 41b, 45a [2 r.], 577b, 580a, b.

»żywot matki« (3): RejPos 80; Chryſtus ſkoro ſię w náturę náſzę wćielił: y w żywoćie mátki ſwey nie prożnował SkarKaz 577a, 576a.

Zestawienia: »Matka Boska« (2): O matko wſſytka boſká/ iakożes ty ſſcżeſná OpecŻyw 20v; SkarŻyw 244.

»Matka Boża« = Dei mater Murm, Mymer1 [szyk 142:5] (147): a dla tego nad wſſytki ieſt vcżtzioná ij powyſſona/ bo krolewą niebieſką ij matką bożą zoſtala. OpecŻyw 3, 2v [2 r.], 12, 146, 151, 151v (10); OpecŻywSandR nlb 5; my braczva myla y ſyoſtry yeſly brzegu zbauyenya uyecznego doycz chczemy bozey matky maryey ſthworzenye a począczye chwalmy PatKaz I 3, 1, 9, 10, 18v; y wzbudzyl duch ſzwyąty uyelkye ueſele wboſtwye ſwym zwybranya maryey bycz matką bozą PatKaz II 48v, 40v, 43v, 44v, 46, 52 [2 r.] (36); PatKaz III 88 [2 r.], 89, 89v [2 r.], 90 [2 r.], 90v (17); Dei mater. Gottes mutter. Mátká boża. Murm 1; Mymer1 2v; SeklWyzn e4v; RejJóz C6v; RejKup g8v; KrowObr 164; Mącz 393d; RejZwierc 234v; WujJud 26v; SkarJedn 232; A ktoby ſpytał cżemv ſię z tákiey pánny národził/ ktora iuſz mężá miáłá: niechże wie/ y z świętych Doktorow/ iſz to P. Bog vcżynił naprzod ná obronę ſławy/ y zdrowia/ y beſpiecżnośći mátki Bożey. SkarŻyw 242, 112 marg, 119 marg, 120 [2 r.], 167 [2 r.], 185 (20); ReszPrz 37; ArtKanc B2; PaprUp I2; LatHar 7 [2 r.], 67, 263, 331, 357 (15); WujNT 195 marg, 293, 533; SiebRozmyśl F3v; Niech nie rownáią ſłońcá z gwiazdámi: naświętſzey mátki Bożey z innemi niewiáſtámi. SkarKaz 549b, 40b, 489b marg, 549b, 576a, b (18); Widźiałem/ pry/ pod láſem miłą Mátkę Bożą. A Báby ſię/ ſłucháiąc onych báśni/ trwożą. KlonWor 46. Cf pozostałe Zestawienia.

»u Matki Bożej« = w kościele pod wezwaniem Matki Bożej (2): W ten cżás gdy ten poſeł Pápieſki klęcżał w łáwkach v mátki Bożey w Rynku Krákowſkim/ poſeł Maxymilianá Ceſárzá [...] wyrzućił go z łáwki BielKron 407, 397.

»dzień nawiedzenia Matki Bożej« = święto kościelne obchodzono 2 lipca (2): NA DZIEŃ NAWIEDZENIA MATKI BOZEY, EWANGELIA V LVKASZA W I. SkarKaz 576, 576 żp.

»dzień oczyścienia przenaświętszej Matki Bożej« = święto kościelne obchodzone 2 lutego, zwane też dniem Matki Boskiej Gromnicznej (1): Ná dźień Gromnic abo ocżyśćienia przenaświętſzey Matki Bożey kazanie krotkie. SkarŻyw 111.

»dzień poczęcia Matki Bożej« = święto kościelne obchodzone 8 grudnia (1): Ná dźień poczęćia mátki Bożey. SkarKaz 577a marg.

»wiilija Matki Bożej« = dzień poprzedzający święto Matki Bożej (1): w Wigilie Mátki Bożey/ y Apoſtolſkie/ y przednieyſzych świąt nie ſkładáłá [włosienicy]. SkarŻyw 160.

Szeregi: »dziecię (a. dzieciątko, a. pacholę) i matka; dziecię (i) z matką« = puer et mater PolAnt, Vulg; puer cum matre Vulg [szyk 31:1] (22 : 10): OpecŻyw 24 [2 r.], [27], [27]v; PatKaz II 58, 58v; MurzNT Matth 2/20, 21; BielKron 138v; Wſthań á weźmi dzyecię y mátkę iego/ á iuż idź do zyemie Izráelſkyey RejPos 25v [przekład tego samego tekstu MurzNT Matth 2/20, BudNT Matth 2/20, WujNT Matth 2/20]; ktora [gwiazda] ieſzcże nie doſzedſzy miáſtá/ ſtánęłá nád onym nędznym domkiem/ gdzie było ono ſwięte dzyecię y s pánną mátką ſwoią. RejPos [36]v, 24v, 25, 25v [2 r.], 35v; BudNT Matth 2/20, 21; SkarŻyw 27, 244 [2 r.]; NiemObr 144; LatHar 530, 531; WujNT przedm 33, Matth 2/11, 13, 14, 20, 21, s. 9 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 6 r.].

»matka i dziewica« (1): á zwłaſzczá [mniej trzymać mamy] o tey mátce y dźiewicy nád wſzytkie ludźie y ányoły przebłogoſłáwioney? SkarKaz 579b.

»ociec, (i, a) matka« = pater et mater Vulg [szyk 5:2] (7): a to kiedy [Jezus] przed zloſliwym Heródem z ſwé oytcżyzny gdzie ſie narodzil/ z vbogą matką ij oyttzem vciekál. OpecŻyw 28; PatKaz I 10v; NiemObr 142; Oycá máiąc w niebie/ tu mátkę ná źiemi/ Władnie po wſzem świećie to nadrożſze Dźiećię ArtKanc B12; WujNT Luc 2/33, Ioann 6/42; SkarKaz 43b. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»panna i (a) matka; matka z panną« [szyk 9:3] (10;2): PatKaz II 45, 66v; Iáko y Anyoł w onym poſelſtwie kthore miał s táiemnośći Troyce ſwiętey do pánny á do mátki iego/ powiedzyał RejPos 17, 199; Więc mátká z pánną ſpolnie/ wtore ziednocżenie/ A tego/ nie ſłycháło lndzkie pokolenie/ Żeby Panną być mogłá/ ktora porodźiłá GrabowSet K, K; LatHar 156, 232, 483, 550; WujNT przedm 27, s. 310.

»matka i (po)rodzicielka« (3): PatKaz II 66v; PatKaz III 106v; Abowiem tá według náuki piſmá S. mátką y rodzićielką Bożą prawdźiwą ieſt. LatHar 475.

»syn(aczek), (ani, i, jako i, tak) matka; syn (i) z matką« [szyk 14:3] (11;6): Y cżemus takmiérz zloſniku przeklęty nie przedál z ſynem matki? OpecŻyw 85, [27]v, 82v, 88, 89, 146v, 147; PatKaz II 62; SeklWyzn a4; KrowObr 163; SkarŻyw 171, 243; LatHar 7; ſłuſznie kośćioł ś. iáko pámiątki ſyná Bożego/ ták matki iego [...] w tenże pocżet świąt krześćiáńſkich pokłádá. PowodPr 50; SkarKaz 39b, 576b, 581b. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 52 r.].

W przen (1): Pan Kryſtus przypowieść o roznym náſieniu wykłáda/ Mátkę y bráćią vkázuie/ przez Morze ſie wioząc obudzony/ wiátrom y Morzu roſkázuie [cf Mátká moiá y bráćia moi ći ſą/ ktorzy ſłowá Bożego ſlucháią/ á cżynią ie. Luc 8/21] Leop Luc 8 arg.
αα. Jako opiekunka i orędowniczka wszystkich ludzi [w tym: czyja (105): G sb i pron (42), ai poss (36), pron poss (27)] (200): Panno cżiſtá Maria matko miloſciwá/ k tobie dzis iuż wolámy/ nábożnie ſpiewámy/ wezrzy na lud placżliwy OpecŻyw 17v; O dziewitzo przeſlawná matko ſmętnych macior OpecŻyw 131v, 11, 20v, 85, 86, 92v (15); yſz czyą bog vybral od uyekow yzbyſz byla matka naczyſthſcha a ludzkyego rodzayu yednaczka a rzecznyczka PatKaz I 18, 2, 3v, 18v; PatKaz II 34v, 76v; my theſz wlaſcze panną maryą podobną mamy za matką myecz PatKaz III 132v, 107, 123, 124v, 130, 149, 153v [2 r.], 154 [2 r.]; LibLeg 6/77v; RejPs 69; LibMal 1549/149; KromRozm I Ev; ále ná iego [Krystusa] mieyſce Pánnę Máryą Mátkę iego rzetznitzką y iednatzem vtzynili KrowObr 42; Vkaſz gdzie Kryſtus Syn Boży/ mátkę ſwoię roſkazał krześćijáńſkim ludziom názywáć zbáwićielką KrowObr 165v, 89, 155v, 160 [2 r.], 164v [3 r.], 165v (19); RejAp 100v; RejPos 29v marg, 304; Acżkolwiekem ſię y Mátki Chryſtuſowey záprzał/ wſzákże iſz ona ieſt obroną wſzytkich grzeſznych: będę iey prośił/ áby ſię zámną do ſwego miłego Syná wſtáwiłá SkarŻyw 172, 111, 112 [2 r.], 120, 172, 357, 358; SkarŻywBog 357; Pánno wielebna/ á tegoż Sędżiego Mátko: Nádźieio cżleká vpádłego GrabowSet X4, L2v, X3; Day nas zá duchowne ſyny wielce miłośierney mátce twey/ áby o nas ſtáránie cżyniłá LatHar 29; przez modlitwy namilſzey mátki twoiey/ Pánny wiekuiſtey Máryey/ y wſzyſtkich wybránych twoich/ rácż odpuśćić mnie grzeſznemu grzechy LatHar 147, 37, 38, 40, 72, 155 (23); WujNT Luc 1/43, s. 195 [2 r.], 242, 309; Modlitwy bárzo piękné do Páná twoiégo: Tákże y do naświętſzéy Pánny mátki iego. SiebRozmyśl A3v, A3v, B, D4v, Fv, F3v (9); Ale inney wyżſzey czći iey y tytułu nie naydę iedno ten: Mátko Bogá mego/ zmiłuy ſię nádemną. SkarKaz 579b; Chryſtus przez mátkę cżyni ludziom dobrodzieyſtwá SkarKaz 579b marg, 45a, b [2 r.], 121a, 161b, 576b (14).

matka czego (38): Przeto rzecżnicżko ſwiętá/ tegos doſtoyna abys byla matką laſki ij miloſierdziá/ aby przez cię byli zbawienij ludzie OpecŻyw 183v, 145v, 158v, 185; PatKaz I 14v; marya matko laſky matko myloſyerdzya ty nas od nyeprzyaczyela ſtrzezy PatKaz III 91, 91 [2 r.], 92v, 106v [3 r.], 113v; Tyś ieſt páni/ mátká nádzieie náſzey. KrowObr 164v, 155v, 162, 164, 164v [2 r.], 168, 171v, 176v; SkarŻyw 174, 393, 460; MArya/ mátko litośći/ Wſpomni ná twe troſkliwośći LatHar 496, 8, 54 [2 r.], 70 [2 r.], 478, 482 (11); WujNT 398.

matka komu (2): dla tego to vczynił/ áby nam byłá miłośćiwſzą Mátką/ doznániem trudnośći y ćięſzkośći około dźiatek SkarKaz 45a, 489b.

W charakterystycznych połączeniach: matka anjelska, błogosławiona (6), cudna, człowiecza, dobrotliwa, dostojna (przenadostojniejsza) (2), droga, miła (namilsza) (7), miłościwa (4), miłosierna (3), naczystsza (3), nasmutniejsza, niepokalana (2), Boga pełna, pełna boleści, łaski pełna, pocieszna, przeczysta (8), przenajjaśniejsza, przenasławniejsza, przenawyższa, rozkoszna, szczęsna, uboga, wielebna (2), wierna (2), zwolona, żałościwa; matka Boga (mego) (3), Krystusowa (2), litości, (kożdej) łaski (10), (wszelkiego) miłosierdzia (25), nadzieje naszej, odkupiciela (2), odpuszczenia, opuściałych, osierociałych, Pana (mego, naszego) (18), sędziego (2), wszystkich sierot ubogich, Syna Bożego, (wszystkiej) Trojce (2), wszechmocnego, zbawienia (wiecznego) (2), (wszech) żywiących (2), żywota; matki modlitwa (2), opieka (2), przyczyna (10), wstawowanie się, zasługi (3).

Wyrażenie: »wszech matka« (1): O námileyſſy Iánie mow ſemną wſſech matką náſmutnieyſſą OpecŻyw 109v.
Zestawienia: »Matka Boska« (2): OpecŻyw 190; WItay gwiazdo morſka/ Wierna Mátko Boſka LatHar 405.

»Matka Boża« [szyk 30:2] (32): Záſztzyć nas práwicą twą mátko Boża podzćie kniey wſzyſcy robotnicy y ſmutni/ á oná ochłodzenie y poćieſzenie da duſzam wáſzym KrowObr 152, 162; O przyczynie y wſtáwowániu ſię zá nas grzeſzne przecżyſtey Mátki Bo[ż]ey/ vmieymy wiele ſobie obiecowáć. SkarŻyw 174, 172 marg, 198, 298, 308, 319 (11); O Pánno/ ná rátunk/ mnie záwżdy chętliwa/ Corko Boża/ Boża mátko dobrotliwa/ Teraz/ teraz/ ocży rácż też ſkłonić ſwoie GrabowSet R4v; LatHar +12, 7, 8 [2 r.], 47, 48 (15); Dokąd Węgierſka źiemiá wiárę Kátolicką ſtátecżnie trzymáłá/ á oſobliwą Pátronkę y obroncę Mátkę Bożą y w poſpolitey Myncy ſwey wyznawáłá PowodPr 32; Márya mátká Boża nowa Iewá/ matká żywiących SkarKaz Oooo2a; SkarKazSej 685b.

Szeregi: »matka i krolowa« [szyk 1:1] (2): [Maria rzeczona krółową, bo Bóg] grzeſznykom wlzytkym za matką y krolouą dal PatKaz III 131v; przycżyń ſię zá námi goſpodze y Páni y Krolowa y Mátko. SkarŻyw 393.

»syn, matka« (2): Syn męką/ mátká prośbą/ duſzy twoiéy godzą. SiebRozmyśl A3v; SkarKaz 579b. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 16 r.].

b. O samicy zwierzęcia [w tym: w antropomorfizowanym tekście BierEz (13)] [w tym: czyja (10): pron poss (8), G pron (2)] (37): Kruk gdy niegdy niemocen był/ Swoiey mátki bárdzo prośił. Iżeby ſie nie ſmućiłá BierEz K3v; Piegzá Więc potym przyleći/ Zbieżáły śię k niey iey dzieći: [...] Mátce tę rzecż powiedáiąc/ Iż śię groźi chłop żytá żąć BierEz O, H3v, K3v, L4v [2 r.], M2, N2 (13); Teſz wzwyerzątkach uydzymy yſz ſyą ych uyele poczyna y rodzy przeſz matky y zlączenya PatKaz III 102v, 102v; iż by gim [kaczętom] też matka zdechła/ thedy ony ſamy ſie pożywić mogą. FalZioł IV 18a, IV 2a [2 r.], 10a, 22c; OrzList h4; Iáko też y iágniątká w nawiętſzym zámieſzániu poznawáią głos mátek ſwoich RejPos 124; BudBib Deut 22/6; KochTr 3; GórnTroas 54 [2 r.].

W porównaniu (1): Piſzcżę/ iák ptáſzę/ od mátki zgubione GrabowSet G4v.

Wyrażenie: »mleko matki« (2): Nie warz koźlego mięſá w mleku mátki iego BielKron 36v, 464v.
Szeregi: »ociec i matka« (1): Wydźieráią [kukułcze pisklęta] dźiedźicom w onym ćiemnym leśie/ Co im Oćiec y mátká do noſká przynieśie. KlonWor 61.

»matka i rodzic« (1): iáko iáſzcżurki iádowite mátki y rodźice ſwoie kąſáią/ ták oni dáleko ieſzcże oſtrzey/ [...] Miſtrze y Miniſtry ſwoie ReszPrz 61.

»matka z synmi« (1): á matká będzie ſiedziec ná ptaſzętach álbo ná iáycach/ niemaſz wziąć mátki z ſynmi [matrem cum filiis] BudBib Deut 22/6.

α. Matka pszczół (5): PatKaz III 102v; Bo ieſlić mátká zginie/ pcżoły pewnie ſpádną RejZwierc 253.

W porównaniach (3): Poſłały nas do ćiebie/ náſze przyiaćiołki/ Byś nas ták ſpráwowáłá/ iáko mátká pſzcżołki. BielSat [I4] [idem BielSjem]; BielSen 11; BielSjem 13.

2. Kobieta nie będąca rzeczywistą matką, lecz spełniająca funkcje do niej zbliżone; przybrana matka [w tym: czyja: pron poss (12)] (26): OpecŻyw 148; TarDuch D4v; Leop Act 2/27; Eduxit mater pro sua, Wychowáłá yą mátká yáko ſwą właſną. Mącz 323a; LatHar 282; Wielka cześć Ianowá/ że mu dał mátkę ſwą zá mátkę. WujNT 383, Ioann 19/27, s. 381 marg; SiebRozmyśl D4v. [Wszystkie użycia niefrazeologiczne (z wyjątkiem Mącz) są przekładem Ioann 19/27 lub nawiązaniem do tego miejsca].
Wyrażenia: »najemna matka« = mamka (1): á inſſey nayemney máthce nye zlecáć [chowania dziecięcia]/ ktora wtym nye ták ſie pilną á życżliwą okaże/ iáko kiedy właſna. GliczKsiąż D3v.

»nowa matka« = macocha (1): Noverca, Nowa mátká/ Mácochá Mącz 251d.

»stara matka« = babka; avia Mącz (5): Mamma Graece, Latine Avia, Stára mátká/ Bábá. Mącz 205d, 22a [2 r.], 204c [2 r.].

Zestawienie: »matka krzesna« [szyk 2:1] (3): Arbiter initiationis, Krzeſny ocieć/ álbo/ mátká krzeſna. Mącz 14a, 40d; StryjKron 547.
Szereg: »ociec i matka« (1): Mieyże w vcżćiwośći świekrá twego y świekrę twoię/ ktorzyć teraz będą oycem y mátką [parentes tui] BibRadz Tob 10/13.
α. Sposób zwracania się do dawnej piastunki [w wołaczu] (5): KochOdpr Bv; O mátko/ mátko moiá/ toś mię opuśćiłá. (‒) Opuśćiłám/ á lecąc práwiem ſie kwápiłá. GosłCast 48, 28, 37, 48.
3. Przełożona, zwierzchniczka (7):
a. W zakonie [w tym: czyja: pron poss (2)] (5): W niedzielę tyło [!] ſzły do kośćiołá/ przy ktorego boku mieſzkáły. káżda rotá ſzłá zá ſwoią mátką. SkarŻyw 141; przełożona zezwáłá wſzytki śioſtry mowiąc: obierayćie ſobie mátkę ná moię mieyſce SkarŻyw 227, 179 marg.

matka czego (2): Kśienie y Mátki pierwſze kláſztorow pánieńſkich w Niemcech z Angliey. SkarŻyw 518 marg, 518.

Szereg: »matka a (i) ksieni« [szyk 1:1] (2): ktore wſzytki były wpiśmie vcżone/ y mátkámi/ á kśieniámi wiela klaſztorow w niemcech [...] zoſtáły. SkarŻyw 518, 518 marg.
b. Zestawienie: »matka czeladna, [domowa]« = gospodyni, też żona (2): A wſzákoż dobra małżonká ſłuſznie może być miánowána pánią domu/ y mátką cżeládną WerKaz 287, 288 marg; [(nagł) Czo Zenie w iey domoſtwie [...] prziſłuſza. (‒) WSzełka ſtatecżna/ a bogoboyna/ Krzeſcianſka Matka domowa/ w tym ſię pilnie ma zachować: w cżym ſię zachowawa iey bogoboyny a krzeſcianſki goſpodarz/ to ieſt, ma też zupełną wiarę mieć/ że ſtadło iey Małżenſkie w którem żiwie: ſwięte ſtadło ieſt Ekonom G2v, G3 [2 r.]].
4. Macica (1): Uter, vel uterus, Mátká/ máćicá. Mącz 509d.
5. Zestawienie: »perłowa matka« = muszla mięczaków lub wewnętrzna warstwa muszli (1): Conchae cytheriacae, Morskie żółwie którzy perły rodzą/ Perłowa mátká. Mącz 62c; [figura z perłowej matki InwMieszcz 1553 nr 53].
6. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (31):
»Matki Bożej len (a. lnek)« = Linaria vulgaris Mill. (Rost); lnica pospolita, roślina z rodziny psiankowatych (Solanaceae); linaria FalZioł, SienLek [szyk 5 : 1] (6): FalZioł +4a, I 78d, 79 żp, 79a; Lnek panny Marijey/ álbo máthki Bożey. SienLek 239, X3.

»Matki Bożej włoski« = Asplenium trichomanes L. (Rost) a. Asplenium ruta-muraria L.; bylina z rodziny paprotkowatych (Polypodiaceae), zanokcica skalna a. murowa; callitrichon, capillus (veneris) Mącz, Calep; adiantum politrichon Calep, Cn (25): Wezmi Izopu/ matki bożey włoſek/ ſzańthy/ kwiatkow Fijolkowych, podbiału FalZioł V 82, +5d, I 7b, 26c [3 r.], d [2 r.], 27a [2 r.] (17); Capillus veneris, herbae species, Murna rutá ale właſniey Mátki Bożey vłóski Mącz 34c; nátrzyſz máthki bożey włoſkow/ z náśienim Koźiorożcowym/ z kwiećiem Lubſzczykowym y rumnowym SienLek 47v, 94v, 115; Calep 23b, 152b, 161a, 819b.

Synonimy: 1. mama, rodzica, rodzicielka, rodziczka; 3. abbatyza, ksieni, opacicha, pryjoryni, przeorusza; 6. »Matki Bożej włoski«: »czerwone włoski«, »murna ruta«, ukropek.

Cf MACICA, MACIERZYZNA, MAĆ, MATKOBOJCA, MATKOBOJSTWO, MATKOMORDERCA, [MATKOROZBOJNIK]

AŻ