Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MACZUŻKA

Następne hasło: MAĆKO »

MAĆ (135) sb f

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	mać	maciory
G	macierze, maciory	macior
D	macierzy, macierz(e)j
A	mać, macierz	maciory
I	macierzą	maciorami
L	macierzy
V	maci, mać

sg N mać (47). ◊ G macierze (15), [maciory]. ◊ D macierzy (13), macierz(e)j (1); -y : -(e)j BielŻyw (1:1). ◊ A mać (12), macierz (1); mać : macierz RejFig (2:1). ◊ I macierzą (20) [w tym: -a (2)]. ◊ L macierzy (13). ◊ V maci BielSat (1), mać GórnTroas (1). ◊ pl N maciory (4). ◊ G macior (5); -or (1), -(o)r (4). ◊ A maciory (1). ◊ I maciorami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Istota płci żeńskiej, która zrodziła potomstwo (134)
- a. O kobiecie (113)
  - Przen (4)
    - a) O ojczyźnie (3)
    - b) O lecie (1)
  - α. O Matce Bożej (3)
- b. O samicy zwierzęcia (21)
  - α. O matce pszczół (2)
2. Zestawienie: »mać winna« (1)

1. Istota płci żeńskiej, która zrodziła potomstwo (134):

a. O kobiecie (113): Dziećię iedno w ſzkole będąc/ A tám śię z inemi vcżąc: Inym żakom kśięgi kryło/ A ku máćierzy nosiło. BierEz L4; O dziewitzo przeſlawná matko ſmętnych macior OpecŻyw 131v; BielŻyw 48; RejŁas w. 40; RejJóz C; RejWiz 181v; Máć zábita ma być ſynowi płáconá choćiaby był Bękart. UstPraw D3v; RejFig Aa5, Bb3, Bb4v, Dd4 [2 r.], Dd7v; bogowie/ wſkazáli ták [...]/ áby puł roká álbo ſześć mieſięcy mieſzkáłá [Prozerpina] z mężem Plutonem w piekle/ á drugie puł roká z mácierzą w niebie. BielKron 21v; BOleſlaw śmiáły [...] wybran y koronowan ná kroleſtwo Polſkie w Gnieźnie z rádośćią poſpolitego ludu przy máćierzy Dobrogniewie BielKron 347v, 15, [85²]v, 100v, 123 [3 r.], 137v (27); HistRzym 14v, 36; Obćiągnie ſie ſznurámi/ ledwo dycháć może/ Láncuch wiśi ná ſzyi/ á v páſá noże. Wyſtawiáią máćiory na ſwe corki wiechy BielSat D2, D2; BielSpr 4v; PaprPan Hhv; KochTr 8; KochPieś 14; BielRozm 26 [2 r.]; GórnTroas 46; RybGęśli B2; KlonWor 63; [który [król] powinności swej nie czyniąc, dosyć pokwapił sie na [wezwanie] maciory, a tu zostawił wszystkich nas miedzy wilki w tak wielkim niebezpieczeństwie PismaPolit 628].

mać czyja [w tym: G sb i pron (9), ai poss (5), pron poss (3)] (17): Ia kom ya nyeszabyl slachethney yethvygy Maczyerze yanowe aszony rzeczonego Mykolagya ZapWar 1508 nr 2041; BielŻyw 122; LibMal 1546/117v; Słycháłám od ſwey mácierze/ Gdy ktora mowi pacierze/ W wigilią Andrzeiá ſwiętego/ Vyrzy oblubieńcá ſwego BielKom G4v; RejFig Bb4v; BielKron 23, 28, 151, 256v, 299 (11); Więc też niekiedy onych Cykonow máćiory/ Báchuſowi ſłużyły/ iątrewki y cory. KlonWor 6.

W połączeniach szeregowych (2): Bo to iſcie wielkie znamię Iż tak twoy ſtan ſnadz powſtanie Iż oćiecz/ bracia y ia mać Będżemyć ſie wſzytcży kłaniać RejJóz A6v; BielKron 445.

W porównaniach (2): BielKron 126v; tedy mu nielza/ iedno do kośćiołá Rzymſkiego/ iáko do máćierze dźiećię ná łono NiemObr 19.

W charakterystycznych połączeniach: mać cnotliwa, dobra, smętna, stara, uboga, zjęta troskami; ku macierzy podobny; mać pogrzebać, żegnać.

Przysłowie: Prawie iako mowią ſczedl ſię. Dyabel ſwą maczierza oba RejKup d7v.

Fraza: »mać urodziła (a. narodziła); mać co rodziła« (2;1): RejWiz 178; A życżyłbych by tá máć/ ieſzcże żywá byłá/ By tákich chociay żádnych/ więcey národziłá. RejZwierz 79; BielKron 360.

Zwrot: »być od inej macierze« (1): Lotárgius poimał oycá Ludwigá y wſádził do więzyenia/ boiąc ſie áby młodſzemu ſynowi imo ſtárſzego/ ktory był od iney mácierze/ Monárchiey nie ſpuśćił BielKron 170.

Wyrażenia: »krolowa mać« (1): wyiechał [królewic] y z Krolową máćierzą z Polſki záſię do Węgier BielKron 316v.

»mać niepłodna« (1): Ten máć niepłodną/ y ziętą troſkámi/ Lubémi ćieſzy zá czáſem dźiatkámi. KochPs 173.

»własna mać« (1): Mátká Dáryuſowá ktorą chował nie iáko więźniá ále iáko właſną máć/ gdy vſłyſzáłá o iego śmierći/ od żáłośći chciáłá ſobie śmierć zádáć BielKron 126v.

Zestawienie: »krzesna mać« (1): Commater, quae levat vel tenet puerum ad baptisandum, kmotra, crzesna macz, commatra BartBydg 253.

Szeregi: »ojciec, (a, albo, i) mać« (13): yako ya tho wyem ysz slachethna Dorothya [...] yesth wydana zamasz y wyposzazona oyczem y maczyerza ZapWar 1527 nr 2381; KlerPow 10; BielŻyw 44; Tákież gdy ktoremu Zydowi oćiec álbo máć vmrze/ nie będźie ſiedźiał ná żadney łáwie/ áni iadał ná ſthole/ iedno ná źiemi zá cáły mieſiąc BielKron 465, 10v, 28, 47, 165 [3 r.], 205; W téy krwi/ gdy grób poleieſz/ niech twa nogá brodźi. [...] Zaden oyćiec/ żadna máć/ płákáć iéy nie będźie. GórnTroas 25; KlonFlis H4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].

»syn i z macierzą« (1): Syn Skánderbegow/ y z maćierzą dokonał żywotá w Dáuniey BielKron 258v [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 9 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »po macierzy« [o pokrewieństwie] (4): RejWiz 168v; Abſalon vciekł do Ptolomeuſá krolá Geſſur dzyádá ſwego po mácierzy BielKron 71v, 104v, 159.

»po macierzy« [o dziedziczeniu; w tym 1 r. ironiczna gra słów, podstawiająca na miejsce znaczenia własciwego sens wtórny: powrót żony do matki, ij. rozpad małżeństwa] (2): tedy wnet powiedáią iż bárzo dobrze ſzłá/ bo ſie mu ieſzcże po mácierzy we dwu wſiach doſtánie. Ano dobrze powie iż ſzłá po mácierzy/ bo po roku nadáley/ álić náſz pan buia po miáſtecżkach/ á páni theż do pániey mátki ná mięſopuſty. RejZwierc 31.

W przen (4): Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/ Zá krótki czás ták wielką/ iáko máć powſtánie GórnTroas 40; GrabowSet D3v.

Wyrażenie: »mało iż nie z jednej macierze« = podobny (1): Máło iż [Szwed i Duńczyk] z Moſkwićinem nie z iedney mácierze RejZwierc 243.

Wyrażenie przyimkowe: »po macierzy« [o pokrewieństwie] (1):

~ Szereg: »po ojcu, po macierzy« (1): Boć ieſt po oyou kuflow/ po mácierzy dzbánkow/ A śiłá w tám tym kráiu tego herbu pánkow. RejWiz 167. ~

Przen (4):

a) O ojczyźnie (3): Nigdy by tey drogośći głodu nie vználi/ By mię iáko práwą máć/ wſzyſcy milowáli BielSat H2.

mać czyja (2): [Biskup Gedeon mówił do króla:] tyś ieſt ten ſyn dziedzić tey źiemie/ kthoryś ſwey máćierzy/ to ieſt źiemi Polſkiey/ ſzkodę przez okrućieńſtwo vdziáłał BielKron 356; BielSat H2.

b) O lecie (1): Táć [zima] zewſząd ludźie ćiśnie iák mácechá ſroga Z dobr wyżuwa/ ktore im dáie máć vboga. RybGęśli B4.

α. O Matce Bożej (3): RejFig Cc8; Pannę/ ktora w Bethleem porodzi/ Pánieńſtwu iey nigdy nie záſzkodzi. O ſwięta to doſtoyna ſzcżęſna máć/ Ktora mu ſwoy pokarm będzie dawáć BielKron 135.

mać czyja (1): Iáko maſz ono v Lukaſzá/ y był Ioſef y matká iego dziwuiąc ſię/ A po niżey. A nie porozumiał Ioſef y máć iego BudNT przedm C6.

b. O samicy zwierzęcia [w tym: w antropomorfizowanym tekście BierEz (3)] (21): Woł gdy wodę w káłuży pił/ Młode żábiętá potłocżył: Máć w ten cżás przy nich nie byłá/ Po ſwey potrzebie chodziłá. BierEz N4, L4v; może ie [jagnięta] w ſtayni otrębami albo mąką ięcżmienną albo drobnem ſiankiem karmić aż ſie z maciorami ieſć imą. FalZioł IV 1d, IV 1d; KochPs 151; Albo ieſli máć kózki odbieży ná ſtronie. KochMarsz 155; KochPieś 13; [[w kurniku] Jedną ławą gągawe zasiadły maciory RybWiersze 60].

mać czyja [w tym: ai poss (8), G pron (2),pron poss (1)] (11): BierEz N2; Kozlęćiá nie warz we krwi máćierze iego. BibRadz Ex 23/19; Mącz 81a. Cf Fraza.

Przysłowie: Delphinum notare [lege: natare] doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a.

Fraza: »daj, bodaj mu (a. im, a. jej) psia mać; daj mu psią mać« [przekleństwo] (5:1;2): Wſſytko chce bráć day mu pſią máć RejRozpr B2; Ale boday mu ták pſia máć Iákoć mu ſie wten czás chce ſpáć RejRozpr G4; Bo ſie ſami będą kliepacz Czi proſtaczi dai im pſia macz RejRozm 402; RejKup f5, 15, y3v, cc6; RejZwierz 142.

Wyrażenie: »końska mać« = kobyła (1): [Bolesław kazał wodzić klaczę około rynku i woźnemu wołać] iż tá końſka mać ktora wſzędzie ku potrzebie ſemną bywáłá/ godnieyſza ieſt tego złotogłowu BielKron 348v.

α. O matce pszczół (2): KochOdpr B4v; Zołny záſię łákome wpuſzcżáią ozory Do oká vlowego/ iedzą y máćiory. KlonWor 45.

[Szereg: »krol pszczelny albo maciora«: krol Pſczelny albo Máciorá nie ma żędłá. StryjKron 618 marg.]

2. Zestawienie: »mać winna« [poetyckie przekształcenie zestawienia »winna macica«] (1): Pokoy máć winną ſpłodźił/ y wzdęte iágody Wyćisł/ ſkąd leie w cżaſzę Syn Oycu moſzcż młody. RybGęśli B2.

Cf MATKA

AŻ