[zaloguj się]
[pdf]

CZERWONY (986) ai

czerwony (534), czyrwony (452); czerwony PatKaz III (5), MetrKor, LibLeg (7), RejKup (2), MurzHist, MurzNT, GroicPorz, KrowObr (11), Leop (9), WyprKr (103), BibRadz (27), Mącz (47), Prot, HistRzym (2), BielSat, BielSpr (2), WujJud (2), BudBib (9), Strum, ZapMaz (2), BudNT, CzechRozm, ModrzBaz, SkarJedn, Oczko (4), Calag, KochPs (2), SkarŻyw (8), ZapKościer (14), MWilkHist (4), KochFr, KlonŻal (2), KochPhaen, ReszList (2), WerGośc, BielSen, KochPieś (2), PudłFr, BielRozm, GórnRozm (3), PaprUp (2), ZawJeft, ActReg (2), GostGosp, GórnTroas, WyprPl, LatHar (3), KołakSzczęśl; WujNT (5), WysKaz, SarnStat (22), WitosłLut, KmitaSpit, SkarKaz, CiekPotr, CzahTr, GosłCast, PaxLiz, KlonFlis (6), KlonWor (4), ZbylPrzyg; czyrwony March1, BartBydg (2), BielŻyw, GlabGad (10), KłosAlg (3), March3, RejRozpr, KromRozm III, RejWiz (13), RejZwierz, RejPos (12), HistLan (2), RejZwierc (9), StryjWjaz, GrabowSet; czerwony : czyrwony ZapWar (11 : 2), OpecŻyw (1 : 4), Murm (2 : 3), Mymer1 (1 : 1), FalZioł (3 : 238), LibMal (51 : 1), HistAl (3 : 8), LubPs (5 : 2), RejFig (2 : 3), BielKron (48 : 90), SienLek (30 : 32), GórnDworz (10 : 1), StryjKron (8 : 1), Calep (14 : 7).

-e- (58), -é- (42); -e- OpecŻyw, MurzHist, MurzNT, KochFr, WyprPl, GosłCast; -é- Strum, KochPhaen, PudłFr, ZawJeft, GórnTroas, też SienLek (13); -e- : -é- Mącz (42 : 5), Oczko (2 : 2), KochPs (1 : 1), KochPieś (1 : 1), SarnStat (6 : 15); -o- (85), -ó- (2); -o- : -ó- Oczko (3 : 1), KochPieś (1 : 1) (Cn e pochylone, o jasne).

comp i sup (1 + 2) (nå)czerwieńszy.

Fleksja
sg
mNczerwony, czerwieńszy fNczerwonå, czerwona, czerwon(a) nNczerwone, nåczyrwieńszé
Gczerwonégo Gczerwonéj Gczerwonégo
Dczerwon(e)mu Dczerwon(e)j Dczerwon(e)mu
Aczerwony Aczerwoną Aczerwoné
Iczerwonym, czerwon(e)m Iczerwoną Iczerwonym, czerwon(e)m
Lczerwonym Lczerwonéj, czerwony Lczerwonym, czerwon(e)m
pl
N m pers czerwoni, czerwięni
m an czerwoni
subst czerwoné, nåczyrwieńszé
G czerwonych, czerwonech
D czyrwonym
A m pers czyrwon(e)
subst czerwoné
I m czerwon(e)mi, czerwonymi
f czerwonymi, czerwon(e)mi
L czerwonych
inne formy
sg G n skostn - z czerwona

sg m N czerwony, czerwieńszy (99). ◊ G czerwonégo (58); -égo (6), -(e)go (52). ◊ D czerwon(e)mu (3). ◊ A czerwony (44). ◊ I czerwonym (24), czerwon(e)m (17); -ym RejZwierz, BielKron (2), Mącz (4), SienLek, RejZwierc (2), StryjKron (2); -(e)m ZapWar; -ym: -(e)m LibMal (3 : 1), WyprKr (9 : 15). ◊ L czerwonym (9). ◊ f N czerwonå (25), czerwona (1), czerwon(a) (70); ~ (attrib) -å (12); ~ (praed) -å (10), -a (1); -å : -a OpecŻyw (1 : 1). ◊ G czerwonéj (58); -éj (3), -(e)j (55). ◊ D czerwon(e)j (5). ◊ A czerwoną (96) [w tym: -a (21)]. ◊ I czerwoną (25). ◊ L czerwonéj (19), czerwony (1); -éj : -y LibMal (6 : 1); ~ -éj (1), -(e)j (18). ◊ n N czerwone, nåczyrwieńszé (31); -é (1), -(e) (30). ◊ G czerwonégo (29); -égo (3), -(e)go (26). ◊ D czerwon(e)mu (4). ◊ A czerwoné (37); -é (3), -(e) (34). ◊ I czerwonym (13), czerwon(e)m (2); -(e)m Murm; -ym : -(e)m FalZioł (2 : 1). ◊ L czerwonym (37), czerwon(e)m (4); -(e)m BudNT; -ym : -(e)m FalZioł (9 : 3). ◊ pl N m pers czerwoni (3) BielKron (2) ActReg, czerwięni (1) GórnDworz. m an czerwoni (1). subst czerwoné, nåczyrwieńszé (63); -é (4), -(e) (59). ◊ G czerwonych (127), czerwonech (1); -ych : -ech FalZioł (11 : 1). ◊ D czyrwonym (1). ◊ A m pers czyrwon(e) (1). subst czerwoné (58); -é (3), -(e) (55). ◊ I m czerwon(e)mi (6), czerwonymi (1); -(e)mi: -ymi KrowObr (1 : 1). f czerwonymi (2), czerwon(e)mi (2); -ymi StryjKron; -(e)mi FalZioł; -ymi : -(e)mi BielKron (1 : 1). ◊ L czerwonych (7). ◊ G sg n skostn z czerwona (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Mający barwę czerwoną lub zbliżoną do czerwonej; rubeus Mymer1, Mącz, Calag, Cn; ruber Mącz, Calep, Cn; rubens, rubidus, rubricosus Mącz, Cn; rubicundus Calep, Cn; ignescens, punicus Mącz; carbunculans, carbunculosus, haematinus, phoeniceus, robus, rubellianus, rubellus, rubicundulus, sanguinolentus Cn (535): a téż tam byly dwa wielkié kamienie cżyrwony ij biály/ na cżyrwonym ſiedziál Pilát/ a na biálym ſtál Iezus OpecŻyw 132v, [127]v [2 r.], 128; á tak ſthego oley będzie cżyrwony/ á ku wielu potrzebam barzo dobry FalZioł I 69a; WIſnie białe ſą mięſiſte/ cżyrwone/ gdy vzrzałe tedy ſą ſlodkie FalZioł III 21b; ym złoto nacżirwieńſze tym nalepſze FalZioł III 34b; Carbunculus ieſth kamień drogi barzo cżyrwony FalZioł IV 49d; CInobr bywa vdziałany z ſiarki y z żywego ſrebra á ieſth cżyrwony FalZioł IV 51d; Też vrina cżyrwona/ nieprzednie gruba. Obphitoſć krwie znamionuie FalZioł V 5v; á k temu iż onemu choremu będą ſie przed ocżyma vkazować iakie cżyrwone rzecży. FalZioł V 7; Też blado żołtą Ipoſtaſis/ ieſt gorſza niżli cżyrwona FalZioł V 10; Wezmi kielko zioł cżyrwonych, Iako ieſth marzana/ bukwicza/ vpłocż dobrze/ á vpłokawſzy: odrzy ſkorkę wierzchnią z marzany FalZioł V 113, I 6b, 38c [2 r.], 62d, 63b, 71a (49); anym mv wziąl siodla czervonego vyschithego yadvabiem czervonem hy zielonem ZapWar 1534 nr 2443, 1537 nr 2495, 1540 nr 2580, 1542 nr 2556; krew brunatna ta ieſt dobra, ale zbytnie cżyrwona iakoby gorączo żołta znamionuie zbytek kolery, GlabGad E5v, D4v, E5 [2 r.], I6v, L6v; MetrKor 59/76v; jeſth pacholek viſſoky chodzy wſukny czerwony przez Rąkawow wczapcze narzynaney theſch czerwoney. LibMal 1543/75v; Item Nogawicze vkradl czerwone ſukyenne kthore przedal z a 10 gr LibMal 1550/153v, 1543/74v, 75, 1544/78, 81, 81v (41); RejRozpr I2v; Wſytko Srebrne aż wiecż nazbyt Mſſał axamitny Cżerwony Cżiſczie Srebrem obłożony. RejKup t6v; HistAl K7v, M7v; I zewlekłwſzygo/ oblekli j wſzatę czerwoną [chlamydem coccineam] (marg) ſkárłatną abo purpurzaną (‒) MurzNT Matth 27/28; Y wyele ludźi mnima iżeby było [slońce] czyrwone/ álbo złotey bárwy KromRozm III B8v; Thenże Papieſz dał tym Mnichom tzarne płaſztze/ á ná tzarnych płaſztzách tzerwone krzyże. KrowObr 136v, 135v, 197v, 239 [2 r.]; Miedzy tym záſię były fiołecżki drobne [...] Lilium konualium/ gożdzicżki cżyrwone/ Przeſadzáne białemi / práwie nápełnione. RejWiz 23v; Więc rożycżki nadobne miedzy nimi ſtoią/ Y białe y cżyrwone ná poły ſie dwoią; RejWiz 64v, 23v [2 r.], 24v, 43, 53, 57 [2 r.], 125v; Vdziáłał y drugie przykryćie Przybytku z ſkor báránich cżerwonych [de pellibus arietum rubricatis] Leop Ex 36/19, Lev 14/6; PAsz na tkaniczi zlotei s forbotky czerwonemi. WyprKr 25; HAzuka. Axamitu Carmezinu czerwonego WyprKr 78; Poscziel Kitaiczana czerwona. Pierzin czerwonich Kitaiczanich naſzipanich 3. WyprKr 96; Poduſek Axamitnich czerwonich do kolebek ſeſcz WyprKr 112, 18, 25v, 27, 28, 30v [3 r.] (89); Nábiorą złotá/ Hiácyntu/ ſzárłatu/ iedwabiu czerwonego [vermiculum cocci]/ lnu ćienkiego. BibRadz Ex 28/5, Ex 28/6, 8, 15, 35/6, 23 (18); Ná tey ſzácie ma być druga ſzátá zwirzchu krotka nád koláná co z napięknieyſzych farb/ to ieſt/ s ſztuki modrego złotogłowu/ s cżyrwonego mienionych farb BielKron 34; Ten theż wyſep s przyrodzenia rodźi Maſtykę/ Aloes/ Cynámon/ Imbier/ y źiárná cżyrwone nád Pierz gorzkie BielKron 441 v; przyſzliſmy [...] Potym do mieyſcá iednego ktoreſmy przezwáli caput rubrum/ iż tám źiemiá cżyrwona. BielKron 452; W tym morzu nie ieſt wodá cżyrwona iáko drudzy mnimáią BielKron 457v, 35v, 36v, 37, 46v, 47v (23); Carbunculosa arena, Piaſek w którym pełno yeſt czerwonych kámiczkow. Mącz 38a; Miniatus liber, Xięgi ktore ſą y tám y ſám czerwonym piſmem/ to yeſt rubriką pomázáne. Mącz 222d; Sarda, Nieyáki rodzay czerwonego kámieniá. Mącz 368c, 120a, 154c, 358d [2 r.], 359a [4 r.], b [2 r.]; Czyſtą ránę po thym poznáć/ kiedy cżyrwona á niebárzo wilka áni ſucha. SienLek 147v; Oléy Migdałowy ták czyń: Obłuṕ ié zſkory czerwonéy á wierć ié ſucho/ álbo tłucz SienLek 161, 26 [2 r.], 27v [3 r.], 147, 169, 178v, Yv; A to iuż ieſt práwi/ rząd cżerwony gotowy/ y niemoże być nád ten cudnieiſzy GórnDworz P8; HistRzym 68; thedy on nieborak ocżyſciony przynośił mu ná ofiárę dwa wroblá żywe/ ſznur cżyrwony/ drzewo Cedrowe/ wiązánkę Izopu. RejPos 214v, 47 [2 r.], 47v, 103v [2 r.], 215, 316; tedy ty ine przypadki ſą práwie iáko cżyrwony ogon v złey ſzkápy. Bo fárbuy go ty iáko chceſz/ vmáluy go iáko chceſz/ gdzie cnoty nie máſz/ przedſię ſzkápá ſzkápą. RejZwierc 90; Then ſie nadobnie vpſtrzy y zbrámuie/ Kto ſie od złośći s ſwey cnoty hámuie. [...] Snádnie rozeznáć s cżyrwonym modrego Snadź ieſzcże ſnádniey złego á dobrego. RejZwierc 222; Są tyránnowie cżyrwone iábłuſzká/ Z wirzchu nadobne we wnątrz leśna gruſzká. RejZwierc 226, 31, 110v; á then wiátr poſpolićie s przyrodzenia ſwego thęgo wieie/ cżerwone zorze miewa y proch z źiemie bierze BielSpr 44, 51 v; Cżemu cżerwone odzienie twoie [Quαre rubrum est vestimentum tuum] BudBib Is 63/2, Gen 25/30, I 13d marg [2 r.], Ex 25/5, Is 63/1; Strum Nv; ZapMaz III G 1/113v [2 r.]; StryjWjaz Cv; tenże záſię w wiecżor chodźi w Tureckiey fáłſzurze/ w kołpaku/ w pułbotkách cżerwonych ábo białych. ModrzBaz 51; Calag 399b; SkarŻyw 312 [2 r.]; ZapKościer 1579/1 [2 r.]; Iaćiem Kryſtus zbáwićiel wybrány/ oglądayćie w moim ćiele rány/ iákoć cżerwone/ w wielki piątek ná krzyżu ſzcżynione. MWilkHist Lv; KochFr 49; KlonŻal D3v; ReszList 159, 166; W czérwonéy czapce chodźił [incipit pieśni] KochPieś 21; PaprUp L3; Moi Pieszy Błekitni, iuz się rozeszli wszyscy [...]. Czerwoni też oni Knechci częsc się ich rozeszło, częsc pozdychało, chorobami ygłodem ActReg 27; Calep 929b [2 r.]; LatHar 318; SkarKaz 7b; GosłCast 57; Lecż gdy kmiotkowie naydą ſwoie Gęgi/ Dádzą fliſowi niepobożne ćięgi. Gdy ćiecże z bieſag cżerwona żywicá/ Doydą Więc licá. KlonFlis F3v; Wnet zátym vyźrzyſz Nieſzáwę cżerwoną/ Sżpiklerzow długim rzędem obſádzoną KlonFlis Gv, G3, G3v, Hv, H3v; Biała ábo czerwona ſukienká tá tobie By namniey nie záwádźi/ nie łáiewá ſobie. ZbylPrzyg B2v.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Edom (1): Edom wykłáda ſię cżerwony. BudBib I 13d marg.

W charakterystycznych połączeniach: czerwony(-a, -e) adamaszek (3), aksamit (jaksament) (17), atlas (hatlas)(4), bi(e)ret(ek) (bieryt) (4), cyrkuł (3), czapka (czapeczka) (10), delija, dublet, duszogrzejek, forbotki, glanc, gożdziczki, Grudziądz, hazuka (hozuka, azuka) (5), ipostasis (2), jablko (jabłuszko) (4), jagoda (jagodka) (5), jedwab (33), jutrzenka, kabat (3), kamień (7), kamyczek (2), kapica, karczma, karta (2), kierz, kitajka (10), kitliczka, kiwior, knecht, kołdra, korzeń, kredens, krew, krzyż(yk) (5), kwiat(ek) (3), letnik, listy, łzy, materac, materyja, mięso, miod, mocz (5), mszał, mur, mycka, namiot(ek) (2), nić (2), Nieszawa, nogawice, obłoczek, obręcz, odzienie(4), ogon(ek) (2), orwat owoc, paznochty, piasek (4), pierzyna, pismo, płaszcz (2), podusz(ecz)ka (2), postaw (3), pościel (3), potrawa, powroz, prątki, prążki, prześcieradło, pułbotki, puzdro, rana (3), ręcznik, rodzaj, rożyczka, rząd (2), rzecz (2), saczek, siodlo, skora (4), skornie (2), smalc (2), spodniczka, suk, suknia (sukienka) (14), sukno (3), szata (7), szatan, szkofija, sznur(ek) (12), sznurowanie, szpiklerz, tabin, tafta (5), taleta (2), tarcza, tlumo(cze)k (5), ubranie (4), uryna (10), wełna (2), wiśnie, woda (3), wor, zawoj, ziarno, ziele, ziemia (3), złotogłow, zorze (2), żupica (12), żywica (2); czerwony barzo (2), prawie (2), zbytnie.

Przysłowie: Non liberat podagram calceus, Proverb. Nie vczini głupiego doktorem długa ſuknia/ ani czerwony bieryt. Mącz 31b.
Wyrażenia: »barwa, farba, maść czerwona« = ignescens color, punieus color Mącz [szyk 11 : 4; w tym szyk odwrotny tylko z „barwa”] (11 : 2 : 2): Mymer1 19v; Też cżyrwoney barwy Ipoſtaſis. Znamionuie długoſć niemoczy á ſurowiznę materijey: z ktorey niemocz pocbodzi. FalZioł V 10, IV 31d, 56c, V 2v, 6v; KłosAlg Gv; przetho náoſtathek wtory Páweł Papieſz/ ku ćći ſwoiey/ y ſámi Kárdynali/ y konie ich/ w Szárłat álbo w tzerwoną bárwę przybrał KrowObr 35v; Barwá tá płowa ábo czerwona znáczy grzech Kośćiołá iego/ ktory nośi na ſobie BibRadz I 88d marg; Purpurá/ tá też idzie z Fenicyey/ piſzą niektorzy/ iż Purpurá od ſłońcá bliſkośći fárbę bierze. Z Afryki dawa fárbę fiołkową/ á Tyrus cżerwoną. BielKron 267; Ignescens color, Ogniowa czerwona máść. Mącz 165a, 331d; BudBib Sap 13/14; CzechRozm 23; WitosłLut A5.

»czyrwony jako cegła« (1): PIaſek w vrinie ieſt troiaki/ cżyrwony iako czegła. Drugi biały. Trzeci ciemny. FalZioł V 10v.

»czyrwony jako cynobr« (1): IEſth żywicza drzewa iednego cżyrwona iako Cinobr FalZioł III 30c.

»czerwona czapka, biret czyrwony« = kardynalskie nakrycie głowy (1 : 1): przeſto tzwarthy Innocentius Papieſz/ ty rzetzone Kárdynały tzerwonemi tzapkámi nádárzył áby ſię kośćioł Antykryſtow Swiećił KrowObr 35v; RejWiz 161.

»czerwona farba« [szyk 3 : 1] (4): Sinopis, Cinober/ rubriká/ yeſt czerwona fárbá do rozmáyitich rzeczy á zwłaſzczá do piſánia á drukowánia xiąk należąca. Mącz 395c, 52d, 367a; warzże rzepik w ocćie á tym ony ſtrupy zmyway: álbo wźiąwſzy dębnice od gárbárzá/ álbo czerwonéy fárby ſkórnéy/ bo pod tym wſzyſtkim rády kroſty podſycháią. SienLek 183.

»czerwony jakoby koral« (1): Muchomorká/ ieſt Bdłá wyſoka á podczás okrągła/ czérwona iákoby koral SienLek Y.

»jako krew czerwony« [szyk 2 : 1] (3): vźrzeli Moábitowie przećiwko ſobie wody cżerwone iáko krew [viderunt Moabitae econtra aquas rubras quasi sanguinem] Leop 4.Reg 3/22 [przekład tego samego tekstu] BibRadz 4.Reg 3/22; Mocz iáko kreẃ czyrwony/ známionuie niemoc ze krwie SienLek 26.

»czyrwony jako purpura« (1): MVrix ieſt małż morzki ktori też włazi w ſkorupę [...] gdy ią łupią żelazem, tedy łzy z ocżu cżyrwone iako purpura wypuſzcża FalZioł IV 37b.

»czerwony jako roża« (2): Mocz czyrwony/ iáko roża/ Ograżkę známionuie SienLek 26; Roseus – Czerwoni iako rozą, rumienni. Calep [928]a.

»szarłat czerwony« (1): Kárdynálſkie vbiory Szárłat tzerwony. KrowObr Ss.

Zestawienia: »czerwone szkło« = haematinon Calep, Cn; haematinum vitrum Cn (1): Haematinon - Czerwone ſzkło. Calep 469b.

»czerwone wino« = rubellum vinum Cn [szyk 16 : 12] (28): Też gdy vwarzyſz tho liſcie w cżyrwonym winie/ á gdyby thym rany ſwieże wymywał ciepło/ bez żadnych maſci ie zgoijſz FalZioł I 116a, I 64c, 116d, [1152]a, b, 142b (18); RejKup Rv; takież krwie nápuſzcżawſzy w wino z nich/ cżeſtował go miáſto cżyrwonego winá. BielKron 26v, 260v, 284v, 286, 286v, 331; Helveolum vinum, Brónatne wino/ to yeſt áni biáłe áni czerwone. Mącz 154c; Byłem tedy z ſwych Przodkow ſproſnym pogáninem/ Błagáiąc Bogá owcam y czerwonym winem. Prot B; Iábłecżnik/ gruſzecżnik/ ocet z tego dobry bywa: y wiśniány też może cżynić/ cżerwone wino będźie cudne GostGosp 132.

»czerwony wosk« = cera miniata Murm, Cn; miniatula cera Mącz, Cn [szyk 4 : 2] (6): Cera miniata. [.,.] Cżerwony woſk. Murm 193; Nalepſzy woſk bywa trochę cżyrwony cżyſty od brudu FalZioł IV 28a; Mącz 222c; thedyć ieſzcże nie to práwe ſláchectwo/ gdy cnotámi nie będzie ozdobione/ iż go ták zową/ álbo iż ſygnet z iákim herbem ná pálcu nośi/ álbo iż gi ná ſznorze ná ſzygi powieśi/ álbo iż ſie cżyrwonym álbo zielonym woſkiem piecżętuie RejZwierc 52; StryjKron 527 [2 r.].

Szeregi: »czyrwony i brunatny« (1): Więc iágodki rozlicżne miedzy nimi wſzędzye/ Cżyrwone y brunatne/ káżde w ſwoim rzędzye. RejWiz 24v.

»rydzy abo czerwony« (1): Smok ten ieſtći ſzátan/ rydzy ábo czerwony ode krwie świętych męczennikow WujNT 866.

»czerwony, szarłatny« [szyk 1 : 1] (2): Purpurasco, Stáwam ſie/ álbo poczinam być ſzárłatnym/ czérwonym. Mącz 332b, 331d.

W przen (5): Pomyſliwſzy też tobie/ iż nośimy cżyrwoność grzechow ſwoich/ [...] by były nacżyrwieńſze/ iáko śnieg nam wybielić obiecáć racżył RejPos 258.
Wyrażenie: »czerwony jako czerwiec, szarłat« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Będąli grzechy wáſſe iáko Szárłat/ wybielone będą iáko ſnieg: á ieſli będą ták cżerwone iáko Cżerwiec [rubra quasi vermiculus]/ iáko báwełná ták zbieleią. Leop Is 1/18; BielKron 94; RejPos 342; By były grzechy wáſze cżerwone iáko ſzárłat/ będą białe iáko śnieg. WysKaz 25.
α. Na oznaczenie intensywności barwy albo odcieni lub kolorów łączonych (19): ten kamień ma żelazną barwę zmieſzana [!] z żyłami cżyrwonemi FalZioł IV 53a; Iedno iż vrina Kijanos tak rzecżona: ieſt nieiednakiey barwy/ abowiem mieſtczem ieſt cżarna/ mieſtczem cżyrwona/ mieſtczem też zielona/ y też mieſtczem ołowianey barwy. FalZioł V 6v; Mącz 224a; StryjKron 777 [2 r.].
Wyrażenie: »czerwona barwa, farba« [szyk 1 : 1] (1 : 1): KAmienia tego ieſt rodzaiow pięć/ á z nich nalepſzy ieſth kthori ſie w Indij rodzi/ maiąc barwę cżyrwoną/ zmieſzaną z rożaną y z Fijołkową barwą. FalZioł IV 48a; Mistus candore rubor, Znieſzána [!] czerwona fárbá s białością/ to yeſt záwadza ſie białośći miedzy czerwonym. Mącz 224a.
Zestαwienia: »z biała czerwony« (1): Odzyenye yako ſukyenką myala zbyala czeruona PatKaz III 122.

»jasnobronatny z czerwonym« (1): Molochinus, Fárbá ſzárłatowey fárbie podabna [!]/ yáſnobronátna s czerwonym. Mącz 230a.

»czyrwony przyczyrń« (1): Mocz czyrwony przyczyrń/ známionuie niedoſtátek wątroby á zápalenie. SienLek 26.

»wino czerwone« (2): rubellum vinum, Czerwonáwe wino/ to yeſt nie práwie czerwone yákoby nápoły białe/ á nápoły czerwone. Mącz 359a.

Szeregi: »czerwony, (a) biały; czerwony z białym« [szyk 3 : 2] (4; 1): Ten korzeń ieſt cięſzki á nie ma w ſobie dziurek/ á gdy gi przełomiſz iedno cżyrwone żyłecżki z białemi weſpołek mieſzane FalZioł III 5a, IV 58b; KItlik drugi Axamitni czarni, na niem feretow okrąglich plaſkich niemalich s czerwonem a bialem smalczem WyprKr 29v, 62; Mącz 359a.

»czyrwony i czarny« = ciemnoczerwony [szyk 1 : 1] (2): I też według powieſci Meſue: na przeciwko oſpiczam ieſt dobry ten proch/ ale thaki ma być obierany kthory by był wnątrz biały/ ale cżarny y cżyrwony ſą iadowithe. FalZioł I 63b, I 122d.

»barziej żołty niżli czerwony« (1): Inclinans magis ad crocum quam ad rubeum colorem Zda ſie bárziey żołty niżli czerwony. Mącz 57c.

a. O skórze, oczach i włosach człowieka; rumiany, zaczerwieniony, rudy (44): March1 A2; Nyemyala teſz lyſouatych albo prauye czeruonych [włosow] PatKaz III 119v; Vargy czeruone a nyeyako oth pyeſnale albo czyelyſte tak yſz nyſſa uarga uyączſſa byla nyſzly uyſſa PatKaz III 121v; Oſſa albo pſzcżoła gdy vkąſi, thedy bywa ſpuchnienie gorącze á cżyrwone FalZioł IV 28c; Plinius piſze/ gdy kto cżyrwone ocży ma/ albo opuchłe powieki thedy ſkorę oney riby macżaiącz w mleku niewieſciem: vzdrawia. FalZioł IV 39a, IV 36c, V 5v, 13v; Brwi cżyrwone cżłowieka nie wſtydliwego vkazuią zawiſnego/ obmowcę GlabGad N5; Tak zaſię nos zawſze cżyrwony poſiniały, albo też cżyrwonoſcią zepſtrzony, vkazuie cżłowieka vcżćywego GlabGad N8v, N7; March3 T7; Dzyewká co cżerwone nogi miáłá. DZiewká práłá ná lodu/ Więc cżerwone nogi/ Vźrzał ieden RejFig Aa4v, Dd2v; Lice czyrwone śilnie z záćmienim nieiákim wzroku/ á s ćięſzkośćią oddychánia/ á ktemu Omienienie: Trądu ſye trzebá oſtrzegáć SienLek 20v; Cżyrwone białki w oczu/ á żyły krwáwe w ćięſzkiey niemocy: złe zná. SienLek 22v; A známioná zbytku/ ty ſą/ ćiáło czyrwone/ pełne żyły wypięte SienLek 29v, 19v, 20v marg, 39v, 63v [2 r.], 67v (14); By był Białobocki zgołá rzekł/ iż s tych cżerwonych twarzy/ każ wáſzá K. M. pocżynić rzędy/ było by było doſyć trefnie GórnDworz P8; HistRzym 69v; MWilkHist K4; Bo ćię płácże ſam płácż náwet/ cżerwone powieki Lzámi obfitemi będźie odwilzał na wieki. KlonŻal D4.

W charakterystycznych połączeniach: czerwony(-a -e) białki (2), brwi, ciało, czoło (2), lice (3), nogi (2), nos, oko (12), powieki, spuchnienie, twarz (3), wargi, włosy.

Wyrażenia: »barwa czerwona« (1): Pyerue pytanye yakyey byla baruy na ſkorze abo na czyele/ yeſzly baley [!] albo cz〚y〛arney albo czeruoney abo ſzmyeſzaney PatKaz III 119.

»czerwony ze (a. od) wstydu« [szyk 1 : 1] (2): Iam to ták náſchwał vcżynił/ bo wielkie podobieńſtwo że tácy ſą oni [św. Piotr z Pawłem] w niebie/ iáko ie tu w. m. widzicie/ tho ieſth cżerwięni ze wſtydu/ przeto/ iż tácy ludzie iácyſcie w. m. koſcioł ich rządzą. GórnDworz R6; Od wſtydu twarz cżerwona KlonWor 3.

W przen (6): ták zależy ná krola áby był cżyſty/ iaſny w cnotach/ á w ſromiezliwoſći cżerwony/ to ieſt áby ſluſznych rzecżi nie przeſtępował/ á záſię nieſluſzne opuſzcżáiąc. HistAl G3v; Nápletli też Zydowie o nim wiele ſwoim piſánim/ iákoby on trzymał Zydowſką wiárę/ y stámtąd (mnimam) rozumieią powſtáć cżyrwone Zydy/ ktorzy máią poſieść wſzytek świáth/ y obroćić ná Zydowſką wiárę BielKron 462, 125v marg, 465v [3 r.].

W charakterystycznym połączeniu: czerwoni Żydzi (5).

α. Na oznaczenie odcieni (2):
Zestawienie: »z czerwona biały« (1): yakyey byla baruy na ſkorze abo na czyele [...] y kladzye voyczyech ſczeruona byaley czudney barzo to yeſth byala rumyona PatKaz III 119.
Szereg: »więcej czerwony niżli biały« (1): Ręka iaſna á trochę rumiana cłowieka dobrych obycżaiow znamio. Ieſtli więcey cżyruona niżli biała tedy vkazuie krwie mnoſtwo GlabGad P2v.
b. O skórze, sierści, upierzeniu i oczach zwierząt (28): Iszem ya nyezayął krovy Czyrvoney blandney wewsy wczaykach ZapWar 1508 nr 1963; yakom ya nyezabyla yemv volv czervonego ZapWar 1533 nr 2483, 1508 nr 1963, 1526 nr 2346, 1543 nr 2507, 1545 nr 2632; Rubiculus. [...] Płoćycá. ſczyrwonem otzkyem. Murm 94; Wężownik s konikiem zakopany wziemię/ robaczy ſie ſnich cżynią cżyrwone y zielone FalZioł I 126d; IAſkołek rodzay ieſt nie ieden/ niekthore ſą czo ſie w domiech legą/ ty ſą cżarne á pod garłem throchę cżyrwone. FalZioł IV 24c; IAſicz ieſt riba rzecżna y ſthawowa, łuſkę ma na ſobie białą ſzyroką/ ocży y ſkrzele cżyrwone, á przeto ieſt rzeczona iakoby od cżyrwonych ocżu FalZioł IV 41d, IV 35d, 41d [2 r.]; przylecieli wielcy ptacy cżerwoni/ á noſi v nich y nogi cżarne HistAl H7, M3; BielKron 36, 441v; Phoenicopterus, Ptak z rodu orlego czerwone pierze máyąci ktorego yęzik niewymownie ſmáczny yeſt ku yedzeniu. Mącz 298c, 298c; RejZwierc 157v; Y widźiałem niewiáſtę śiedzącą na czerwoney beſtyey [sedentem super bestiam coccineam] WujNT Apoc 17/3; CzahTr D3; Zdybie cżáſem Cietrzewiá z cżerwonym ćiemieniem/ W złotogłow vbránego/ z ſzárłatnym grzebieniem. KlonWor 35, 21.

W charakterystycznych połączeniach: czerwony(-a, -e) bestyja, ciemię, głowa, jałowica (jałowka) (2), jaskołka, krowa (4), łuska, nos, ogon, oko (oczko) (5), pierze (2), ptak, robak, ryba, woł (2).

Wyrαżenie: »barwa czyrwona« (1): á on ptak miał ná głowie grzebień podobny pawowemu [...]/ ſam był wſzyſtek bárwy cżyrwoney álbo iáſno brunathney HistAl L2v.
Szereg: »czerwony albo jasnobrunatny« (1): HistAl L2v cf Wyrażenie.
W przen (1): TAkież Pies idźie zá nim/ z róznych gwiazd złożony/ Bó brzuch v niego śmiády: lecz w pyſku czérwony KochPhaen 13.
α. Na oznaczenie kolorow łączonych (1): [Pstrąg] Ieſt podobny ku Loſoſiowi poſthawą ſwoią/ iedno łuſki ma na ſobie miedzy białemi cżyrwone FalZioł IV 44d.
c. W emblematach (30): SLawá tá pyęknie ieździ/ ná Koniu vbránym/ A s proporcem cżyrwonym/ kwiatki zmálowánym. RejZwierz 114; Sądecka [ziemia na chorągwi nosi] ſzcżyt rozdzyelony/ ná práwey ſtronie trzy ſtrefy cżyrwone á trzy żołte BielKron 425; Mamy gośćiá niewdźięcżnego Iezuſa Názáráńſkiego. Z chorągwią iákąś cżerwoną Krzyżem nápiecżętowáną. MWilkHist E; StryjKron 527 marg, 777; Wnet im wodza iednego Tripſá poimano/ Kilkánaśćie chorągwi cżerwonych doſtano. KmitaSpit Cv.

W charakterystycznych połączeniach: czerwona(-y) chorągiew (4), proporzec, strefa.

Wyrażenia: »czyrwony gryf« [szyk 1 : 1] (2): Pruſki Miſtrz poſłał krolowi dwu poſłu s tarcżámi/ s ktorych ieden Krolá Rzymſkiego był/ [...] drugi Szcżećińſkiego Kſiążęćiá z Gryfem cżyrwonym w białym polu BielKron 383v, 425v.

»lew czyrwony« (1): Láncżycka [ziemia na chorągwi nosi] theż puł Orłá białego/ á puł Lwá cżyrwonego/ w cżyrwonym polu z złotą koroną. BielKron 425.

»czyrwony orzeł« [szyk 1 : 1] (2): Kuiáwſka [ziemia na chorągwi nosi] puł Orłá Cżyrwonego/ y puł Lwá cżarnego grzbiety do ſiebie w koronie/ ná żołtym polu oboie. BielKron 425, 425.

»czerwone pole« [szyk 15 : 1] (16): Stąd Ceſarz włożył nań krolewſką koronę [...] y herby ludziom rycerſkiego ſtanu rozmáithe rozdał/ ná rycerſtwo paſał/ á ſámemu kazał noſić Lwá białłego w cżerwonym polu/ ktory ieſzcże y dziś noſzą za herb. BielKron 325; Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425, 425 [11 r.], 425v [3 r.].

α. Na oznaczenie kolorów łączonych (3): Piſze Rychárdus ſzeroko ty rzecży/ tákież Kuſpinian/ [...] przekłádáiąc Ceſárſkie pocżty nád ine/ koſzthem y wielkośćią/ Niemce zbroią/ Włochy á Hiſzpany vrodą/ Węgry świethłnośćią [!] y końmi/ bo mieli proporce białe á cżerwone BielKron 414.
Wyrażenia: »barwa czerwona« (1): Zá tymi ſzło pułcżwártá ſtá Huſárow z drzewcy/ ná ktorych były proporcżyki iedwabne/ bárwy cżerwoney y białłey BielKron 328v.

»pole cżyrwone« (1): Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi á przez nozdrze kołko/ pole iáko ſzáchownicá białe y cżyrwone. BielKron 425.

2. Moneta; czerwieniec, dukat (150): Trzy Tysiące Czerwonych wypádło s kálety. BielSat B3 [idem BielRozm 12]; Potym gdy zámknął tedym dziurką záglądáłá/ Y kilkám kup cżyrwonych ná ſtole záyrzáłá. HistLan C2v; BielRozm 12; SarnStat 1273.
Zestawienia: »floren czerwony« [szyk 2 : 1] (3): KłosAlg F4v; A ktoraby strona tego rozdzialu, a ugody nie trzimala, przepada Iego Msci Panu Woiewodzie Pomorſkiemu flor. 100 czerwonych. ZapKościer 1580/7v, 1579/1.

»złoty czerwony« = aureus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep; aureus nummus Mącz, Cn [szyk 80 : 59] (139): Murm 196; Mymer1 41 v; BartBydg 16; dayże ſie tego napić poranu przed obiadem czo połtora złotego cżyrwonego zaważy z winem albo z piwem ciepło FalZioł V 83; KłosAlg G2; y przynyeſſly wyelkye dary Cessarzowy pyancz y dwadzieſczia Mysz srzebrnych a nakaszdey thyſſyąncz Czerwonych slothych LibLeg 9/50, 9/50, 10/62v, 97, 11/57v, 93, 98; LibMal 1544/79, 1545/96, 107, 1546/116v, 1547/133v (8); ZapWar 1548 nr 2667; MurzHist D2v; RejFig Aa7, Dd4; wazą zlotich czerwonich 585. Ktore czinią Talaŕ 921 27 WyprKr 22, 9v [2 r.], 10, 21v, 23 [2 r.], 23v (12); ále ſie to zmieniło prze łákomſtwo náſzych/ iż przyiecháli w cáłośći do Adrynopolá/ gdy dáli cłá po złothemu cżerwonemu od głowy ná kilku mieyſcách. BielKron 245v; ná oſtátek ſam Przemyſl włożywſzy do mieſzká pięć wielkich złothych cżerwonych/ y włożył iey w lewą rękę z mieſzkiem mowiąc BielKron 319; Krol Zygmunt dał mu záſię trzy ſoroki ták wybornych Sobolow/ iż każdy ſnich zá ſto cżyrwonych złotych ſzácowano. BielKron 414v, 26, 147, 197v, 204, 206 (39); Mącz 21b, 85c, 253d; SienLek 172; Ci práwi ktorzy fáłſzuią cżerwone złote/ poſpolicie im dáią táką fárbę/ iż ná poźrzeniu ieſzcże ſie lepſze zdádzą/ niż dobre. GórnDworz Q6, P3v, P4v, Q6 [2 r.], R4, T, T5; A iż cżyrwone złote przy ſwiecy ſie zdáło/ Bo ich w kupie niemáło na ſtole leżáło. HistLan C2v; RejZwierc 55; SkarŻyw 413, 414, 462; ZapKościer 1580/4, 1582/33v, 34, 1584/45, 51 [2 r.] (10); Franciſcus Cardinał Weneckiey Armaty Hetman/ co miał Turkom przewozu morſkiego bronić/ ſam práwie ich przewiozł w ſwoichże okrętách/ batách/ Gálerach/ á Turcy płáćili po czerwonemu złotemu od głowy. StryjKron 602 marg; WerGośc 253; PudłFr 34; GórnRozm E4v [2 r.]; PaprUp G3; ActReg 157; Calep 117b; Liczże/ áto maſz naprzod złotych śiedm czerwonych/ Siedm y dwádźieśćiá groſzy przyłoż záśię do nich/ Będźie ſpełná cztérnaśćie WyprPl B4v; 300, denárzow Zydowſkiey tey monety/ vczynią więcey nizli 37. czerwonych złotych. LatHar 704 marg; A przytym wedle obyczáiu dawnégo donum nuptiale złotych dwa tyśiącá czérwonych we złoćie doroczné/ Iéy Kró:M. ma bydź od nas náznáczoné. SarnStat 26; ZLoty Czérwony zá trzydźieśći groſzy ſzácowan bydź ma [Aureus ungaricalis 30 grossis aestimatur. JanStat 380]. SarnStat 275; Też vſtáwiamy z roſkazánia Krolá Iego M. Káźimiérzá: iż Sol innym ſpoſobem nie ma bydź do Węgier dawáná/ iedno kożdy Cętnar po cztérzy groſze/ któré ſą w złotym czerwonym [nisi quilibet centenarius per quatuor grossos in floren. aureis JanStat 38] SarnStat 373, 198, 275, 373, 376, 926 [6 r.] (19); CiekPotr 86; KlonWor 16.

~ Wyrażenie: »czerwony złoty dukat« (1): iáko czerwony złoty Ducat záważy Oczko 38.
Szereg: »talar, (i, albo) czerwony złoty« (5): LibMal 1552/169; Lecż wáſzy Miniſtrowie nie ſą proſtacy/ ktorzy ſie gdy krzcżą groſzá wſtydzą/ ále tálar albo cżerwony złoty bárzo rádźi wezmą. WujJud 161v; A maſz wyborną monetę Táláry/ Cżerwone złoté. MWilkHist C4; GórnRozm C4v; SarnStat 247. ~

»ryński czerwony złoty« (1): y ktemu Iurgielt mu náznáczył 4000. Rhińſkich czérwonych złotych, káżdy licząc po 28. groſ. SarnStat 1141.

»czerwony węgierski złoty« [szyk zmienny] (3): ze ssya iei dossycz stalo za czterzistha slothych czerwonych wagierskich ZapWar 1548 nr 2667; Cambire Hungaricum, Odmienić czerwony węgierski złoty. Mącz 32c, 222a.

3. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (226):
a. bot. (99):
»babka czerwona« = Plantago media L. (Rost) (3): Gdy koń ma krſzczycę/ [...] thedy w wodźie warz Bábkę czerwoną/ á niedáy mu inégo nic pić iedno onę iuchę przez trzy dni SienLek 182; Bábká czerwona/ Plantago rubea, quibusdam media dicta. SienLek 252, X.

»been czyrwony« = Valeriana officinalis L. (Rost: kozłek) (1): Potym przydaj [...] Been białego y cżyrwonego FalZioł II 17b.

»benedykta czyrwona« = Geum rivale L. (Rost: czyrwony kuklik) (1): Wezmi ſoku z kurzego ziela/ benedicti cżyrwoney/ grzybienia/ babki FalZioł V 109v.

»bielon czyrwony« = Hyoscyamus aureus L. (Rost) (2): cżarny bielon ieſt nagorſzy á naſzkodliwſzy á potym cżyrwony FalZioł I 65a, I 65a.

»bukwica czyrwona« = Betonica officinalis L. (Rost); betonica, psychotrophum, serratula Calep (4): Wezmi [...] ſzałwijey/ ſzawiny, bukwicze cżyrwoney/ ruty FalZioł V 91; Calep 129a, [871]a, [973]a.

»czyrwona bylica« = prawdopodobnie Tanacetum vulgare L. (Rost) (1): Też przyrodzoną chorobę paniam ku wyſzciu pobudza/ to ieſth gdy ią vwarzyſz w wodzie ſzcżyrwoną byliczą/ á thym tobie pani dymiona y maciczę będzie naparzała. FalZioł III [32]a.

»czyrwona cebula« = Allium Cepa L. (Rost) (1): zwłaſzcża cżirwona czebula á przedługowata ieſt mocnieyſza j oſtrſza niżli okrągła cebula y biała FalZioł I 27b.

»czyrwony dziewięciornik« = Eupatorium cannabinum L. (Rost) (1): Wziąż [!] [...] kokornaku okrągłego/ cżyrwonego dziewięciorniku FalZioł I 155b.

»czyrwona glika« = Berberis vulgaris L. (Rost) (2): Berberus. Piwnik albo cżirwona glika. FalZioł I 2Ią, I 21b.

»konicz czerwony« = Trifolium pratense L. (Rost: konik); koniczyna czerwona (2): Konicz. [errata: Konycz czérwony] Trifolium pratenſe SienLek 201v, X2.

»czerwony-(e) korzeń(ie)« = Rubia tinctorum L. (Rost); alcibiadion, anchusa, enchusa Calep (4): Piją téż ná to máść czerwoną z Aptéki/ ktorą ták czynią: Czerwoné korzenié w máiowym máśle ſmáżą/ á gdy lepſzą chcą mieć/ pśiego ſádłá przykłádáią SienLek 149; Anchusa – Czerwonij korzen. male quibusdam wołowi yezik. Calep 68b, 50a, 362b.

»czerwona lebiodka« = Origanum vulgare L. (Rost); conila, heracleon, origanum Calep [szyk 14 : 4] (18): Takieſz theż Lebiodka cżyrwona vwarzona w wodzie á oſlodzona, barzo ieſt dobra y ku omywaniu ciała w tey niemoczy, FalZioł V 83v, I 2b, 84a, 86b, 97a, 105b (14); Lebiótká biała y czerwona SienLek X2v; Conila – Pápie iáyca, czywoną [!] lebiotka. Calep 242a, 477a, [738]b.

»czerwona macica winna« = Vitis vinifera L. (Rost: winna macica) (1): Rubella, Czerwona máćicá winna. Mącz 359a.

»miętka czerwona« = Mentha gentilis L. (Rost) (2): Miętká czérwona/ Mentha rubea SienLek 238v, X3.

»mirra czyrwona« = Commifora Myrrha Engl. (Rost) (1): Wezmi kurzego ziela/ rzepiku/ diptamu białego/ mirri cżyrwoney. FalZioł V 113.

»czerwone psinki« [szyk 1 : 1] (2): Czerwone pśinki. Vitis ſylueſtris SienLek 210, X3v.

»roża czerwona« = Rosa gallica L. (Rost) [szyk 17 : 3] (20): Kthora woda ma być przyprawiona z temi zioły odmiękczaiączemi. Iako ieſt ſlaz, rumien woniaiączy/ ogrodny wyſoki ſlaz. roża cżyrwona, z ktorey na wſiach kmiotowny wieńcze wiją FalZioł V 19c, II 15d, 19c, V 42v, 43v, 44 (12); SienLek 64, 68v, X3v; Oczko 32v; y ták on kwiát cżyſtośći białey lilyey/ cżerwoną rożą á krwią męcżeńſką ozdobiony/ zapłátę y roſkoſzy nieſkázitelne v oblubieńcá ſwego nalaſł. SkarŻyw 487, 124; Nie ták śćkło przebijáią Roże białłe/ cżyrwone; Iák złośći popełnione/ Y myśli/ co powſtáią W ſercu mym/ przed twe oko wynikáią. GrabowSet Sv; Tákże brwi przymuſkiwáć/ trzebá by ſie łſnęły/ Wotką z Roży cżerwoney/ tym wdźięcnieyſze były. PaxLiz D2v.

»sandal czerwony« = Pterocarpus santalinus L. fil. (Rost) [szyk 14 : 3] (17): Cżyrwone Sandali ſą zimnieyſze niżli bałe [!] y niżli żołthe/ A ſą też barzo vżytecżne FalZioł III 11c; Albo wziąć kwiatu boragowego ſuchego [...] ſandalu cżerwonego FalZioł V 62v, I 21b, 43b, 45b, 116a, 130c (15); Bákár Sándalu cżyrwonego zá oſḿdźieſiąt fawow. BielKron 454v; ieſli áłunu troſzkę/ álbo mchu co ná dębie rośćie/ albo ſántálów czérwonych przydamy/ [...] bárzo dobrze będźie. Oczko 16v.

»czyrwona santa« = prawdopodobnie Marrubium vulgare L. (Rost: szanta) (1): Albo świeżą czyrwoną Sántę z wierćiawſzy pomázuy. SienLek 47.

»storak czyrwony, storaks czyrwona« = Styrax officinalis L. (Rost) (1 : 1): Lepſza ieſth ſtorax calamity cżyrwona dobra ieſt naprzeciwko zaziębieniu mozgu y naprzeciw iego mdłoſci FalZioł III 29a; á ſtłutz też ſtorak cżyrwony y węgla lipowego k temu wſzytkiemu prziłożić FalZioł III 30b.

»czyrwona tatarka« = Polygonum Fagopyrum L. (Rost) [szyk 1 : 1] (2): Zaſię ieſtli po zlężeniu niewiaſta puchhie/ thedy ma być cżyrwona tatarka w wodzie warzona/ z kminem kramnym/ á tey ſie ma napijać cżęſto. FalZioł V 27, V 27.

»wirzba czyrwona« = Salix purpurea L. (Rost) (1): wezmiż liſcia ſwieżego z młodey dębcżyny/ kadzidła białego, wirzby cżyrwoney liſcia/ Slazu wyſokiego/ warz tho wſzythko FalZioł V 101v.

»czerwone włoski« = prawdopodobnie Asplenium Trichomanes L. (Rost: matki bożej włoski); adiantum, callitrichon, capillus, trichomanes Calep (4): Adiantum – Czerwone włoski, Matkibozeij włoski, vkropek. Calep 23b, 152b, 161a, [1085]a.

»wołowy język czerwony« = Pulmonaria officinalis L. (Rost) (1): Wołowy ięzyk czerwony SienLek X4.

[»czerwone ziele« = Rubia tinctorum L. (Rost): ANCVSA AVRONOchia, Bugloſſa rubea. Czérwone źiele, Czérwony korzeń. UrzędowHerb 26a (Linde s.v. czerwienica).]

»żywokost czyrwony« = Potentilla Tormentilla Schrk. (Rost) [szyk 3 : 1] (4): Conſolida rubea. Zywokoſt czyrwony. FalZioł I 38b; CZyrwony żywokoſth Ieſt ziele podobne ku pięćperſthowi FalZioł I 38c, [+3]b, 38c żp.

»żywokost czyrwony« = Polygonum Bistorta L. (Rost) (1): Ieſt też drugy Zywokoſt cżyrwony ktory ma liſt podobny końſkiemu ſzcżawiowi FalZioł I 38c.

b. lek. (105):
»bolączka czyrwona« (1): Drugie znamię, Gdyby ſie k tey to febrze wydała bolącżka cżyrwona/ albo cżarna pod pazuchą prawą albo lewą FalZioł V 66v.

»kolera czyrwona« (2): Są vżythecżne naprzeciwko beleſciam [!] żołądkowym y wątrobnym ktora bywa z koleri cżyrwoney. FalZioł III 11c, I 90a.

»krew czyrwona« (2): Krew cżyrwona ſzarłatowey barwy/ gładka/ á gęſta, Przyrodzenie cżłowiecże zdrowe znamionuie. FalZioł V 59v; SienLek 33v.

»krost(k)a czerwona« = papula Calep [szyk 9 : 6] (15): Też wodka podrożnikowa s ſaletrą zmieſzana, ieſth dobra naprzeciwko trądowi/ to ieſt na cżirwone kroſty ktore bywaią na liczu gdy tym omywaſz licze cżęſto. FalZioł I 23d; Też naprzeciwko cżyrwonym kroſtam ktore ſie na twarzy vkazuią/ wezmi ſoli ſpaloney FalZioł III 3c, ‡4a, I 27c, 43b, 46c, 91d (12); Formicatio, vitium corporis, Niemoc nieyáka. Cum parva tubercula rotunda et pinguia corpus infestant, Gdy ſie ná ciáło nieyákie kroſtki cżerwone wyſypuyą. Mącz 134c; Kiedy páznogćie v pálcow będą błáde/ álbo śmláde/ á ná ćiele kroſtá czyrwona: vmrze do czwartego dniá. SienLek 23; Papula ‒ Kroſtka czerwona nacziele. Calep [753]a.

»czerwona maść« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 89v; RejWiz 73v; Piją téż na to máść czerwoną z Aptéki SienLek 149, 149 marg; ALe kto ſie chce tym dziwom przypátrzyć/ iáko ſie chudziná żywi/ idź ná Krákowſki rynek/ tám ſie nádziwuieſz/ áno iedná kiełbaſki ſmáży/ drugá gzelce przedáie/ [...] druga z ziołki y s cżyrwoną máſcią ſiedzi. RejZwierc 111v.

»czerwona niemoc, biegunka, choroba« = dysenteria Murm, BartBydg, Mącz; haemorrhois, profluvium sanguinis a. uentris, tormina Mącz; gonorrhoea Calep [szyk 64 : 12] (46 : 28 : 2): Murm 67 [2 r.]; BartBydg 43; Theż wino w ktorym wre tho ziele z ieleniem ięzikiem [.,.] zaſtanawia biegunkę krwawą to ieſt cżyrwoną niemocz. FalZioł I 27a; Theż biegunkę cżyrwoną zaſtanawia gdy thym zielem brzuch będzieſz okładał FalZioł I 95b, ++8e, I 12a, 14c, 20d [2 r.], 21b (48); Tedi przikazał Alexander cżyrpáć onę wodę/ ktorą piyąc Macedonowie mieli od niey biegunkę álbo cżyrwoną niemoc HistAl H4v; KrowObr 58; Olbráchth przyiechał do Krákowá nie wyieżdżał s niego do śmierći oycowey/ rychło potym oćiec iego w padł w chorobę cżyrwoną/ s ktorey co dáley to był mdleyſzy. BielKron 397v, 139v, 149, 355v, 389, 395v; Haemorrhois, Czerwona biegunká/ też nieyáki lodzay wężów bárzo yádowitych zá ktorego vkąſzeniem kreẃ ciecze á nie może być záſtánowiona. Mącz 152a, 98b, 132b, 151d, 458d [2 r.]; Ożánkę w piwie wárzyć/ áż do połowice wywre/ á onę polewkę pić/ mocnie to pićie biegunkę ſtánowi/ ták czerwoną iáko y białą, SienLek 102v, 20 marg, 99v, 102v [2 r.], Sv; RejPos 256v; WujJud 46; SkarŻyw 202; StryjKron 432; Calep 460a.

»czerwony suchy świerzb« [szyk zmienny] (3): Czerwony ſuchy świerzb/ thák léczyć maſz: pomázuy go piánámi końſkimi/ tedy go zbędźieſz SienLek 134, 134 marg, Tv.

»wrzedzienice czyrwone« (1): Tenże gnoy liſzaie goij/ y wrzedzienicze cżyrwone rozrywa przyłożony na wierzch. FalZioł IV 21c.

c. min. (10):
»auripigmentum czyrwone« = Arsenium rubrum (Rost: realgar); złotokost (związek arsenu z siarką) (1): Wezmi auripigmentum cżyrwonego albo thego ktori zową po łacinie Citrinum/ kruſzczu moſiędzowego/ grinſzpanu/ wſzytkiego rowno FalZioł V 102.

»czerwona (-y) glinka, ziemia, kamień« = Bolus (Rost); rubrica Mącz [szyk 5 : 2] (3 : 3 : 1): Wezmi terre Sigilate/ to ieſt cżyrwoney ziemie (w aptecze za małe pieniądze) y day iey wypić z winem FalZioł V 72v; bolus armenus, cinolea/ terra ſigillata/ ieſt czyrwony kamien w aptecze FalZioł V 96, III 36c, V 28v, 90; genus coloris ex Sandaracha Cerussa factus Nieyáka fárbá czerwonośći górney/ á z bleywáſu tákieſz z czerwoney glinki vcziniona. Mącz 367a, 359a.

»marmur czyrwony« = Marmor (Rost: marmur) (1): Páłacow w niey [w mieście Illium] było krolewſkich bez licżby. Vlice známienite. Dno z mármuru cżyrwonego. BielKron 55.

»żywe srebro czerwone« = Argentum vivum L. (Rost: żywe śrebro) (1): Iako z Auripigmenthu ſtaynem/ á z ſolą Armoniacum/ z żywem ſrebrem cżerwonem przyprawuią złoto/ kthore proſthemu cżłowiekowi ieſt trudne ku poznaniu FalZioł III 34b.

d. zool. (12):
»koral czyrwony« = Corallium nobile L. (Rost) [szyk 9 : 2] (11): Wezmi ſokn [!] babcżanego weſpołek y znaſieniem babcżanem/ y bolum armenum z apteki ſpoł dragmy/ Koralow cżirwonech też połdragmy FalZioł I 14c; NAprzod Koral cżyrwony na proch ſtarty/ á z wodą albo z wodką babcżaną na nocz pity/ znakomicie broni vſikania we ſpaniu. FalZioł V 85, II 15a, IV 52a [2 r.], V 28v, 63, 70, 70v, 82v; SienLek 75.

»perła czyrwona« = Meleagrina margaritifera Lam. (Rost: perła) (1): [Alonsus] puśćił ſie dáley do tego mieyſcá gdźie zową Kurtaná/ gdźie thám nálazł lud nági ále pobożny/ [...] brał od nich Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły BielKron 443v.

4. n-loc (74): A thák gdy ſie piſáło/ látá 1538. ćiągnął [Wołoski] s ſwymi ludźmi na Podole/ ſpalił Cżyrwone/ Iágielnice dobywał/ tákież Cżarnokoźiniec. BielKron 424.
Zestawienia: »Czerwony Kościoł« (3): V Nadarziczkiego plebana Bil po wiwolanyv ſwym zzyemye dwa razy wczerwonym koſzczielye LibMal 1546/122v, 1546/111v; [Kościoły nakładem Piotra Duńczyka budowane] w Nyſie/ w Chotlewie/ w Normbergu v mniſzek/ w Rábinie/ w w [!] Cżerwonym kośćiele/ w Láwinie/ dwá/ mniſzki y fárę/ w Leżowie/ przed Krobią S. Egidziego. BielKron 354v.

»Morze Czerwone« = Rubrum Mare Mącz, Calep, Vulg, PolAnt; Erythraeum Mare Mącz; mare Suph PolAnt [szyk 51 : 19] (70): BielŻyw 162; Ruſzywſzy ſie z onąd/ ciągnęli ná mieyſcá puſte do morzá cżyrwonego y do Arabiey HistAl M6, I7v, M4v, M5v; LubPs P3, P3v marg, Y2v [2 r.], dd5 [2 r.], gg2v; GroicPorz h3; á pátrząc ku więtſzemu nabożeńſthwu pobudzeni byli/ iż ie Pan Bog wywiodł zniewoley/ y Krolá Fáráoná nieprzyiaćielá ich w morzu tzerwonym vtopił. KrowObr 94, 63; Leop Num 21/14, Deut 1/40, 2/1, 3.Reg 9/26, Act 7/36; BudBib I 31, Ex 23/31, Deut 1/40, 2/1, I 158c marg, Sap 10/18, 1.Mach 4/9; Nigdyby byłá Perſya nie vznáłá mocy Alexándrá wielkiego/ by byli ſámi drogi nieukazáli do Grecyey. Sćiąga ſie tho kroleſtwo áż do cżerwonego morzá/ przeto zową morze Perſkie. BielKron 267v, 28v, 30v, 31 [2 r.], 42, 46v (24); Mącz 108c, 358d; RejPos 265; BudBib Iudith 5/12; BudNT Act 7/36; Oczko 9; bo wnet nád morzem cżerwonym/ Szemráli/ niepotrzebnie KochPs 160, 199; MEſraim wtory Syn Chamow opánował ty kráiny/ nád czyrwonym y miedzyziemſkim Morzem przy Niluſie Rzece/ ktore potym názwano Egiptem StryjKron 11; BielSen 13; KochPieś 40; ZawJeft 19; Calep 930a; GórnTroas 8; LatHar 632; KołakSzczęśl C3; WujNT Act 7/36, Hebr 11/29, Zzzzz3v.

5. n-ethn (1):
Zestawienie: »Ruś Czerwona« (1): Polacy/ Slężacy/ Ruś biała y cżerwona/ Pánonnowie/ Pomorzánie [...] wiárę Chrześćáńſką przyimowáć/ á z ćiemnośći pogáńſkiey wychodzić/ na iáſność prawdy Ewánieliey świętey pocżęli. SkarJedn 224.

Synonimy: 1. karmazynowy, purpurowy, purpurzany, szarłatny; a. rumiany; b. cisawy; 2. dukat, zest. »czerwony złoty«: »złota mińca«; 3.a. »been czyrwony«: kozłek, »benedykta czyrwona«: kuklik, »czyrwona glika«: piwnik, »czerwony korzeń«: marzana, »czerwona lebiodka«: »papie jajca«, »czerwone włoski«: »matki bożej włoski«, ukropek, »ziele czerwone«: marzana; b. »czerwona niemoc«: czyrwonka; c. »auripigmentum czyrwone«: arsenik, realgar, »czerwona glinka«: »pieczęcia ziemia«, »pieczętowana glina«, rubryka.

Cf BRUNATNOCZERWONY, CIEMNOCZYRWONY, [CZERLONY], CZERWCOWY, CZERWONOBRONATNY, CZERWONOFARBNY, CZERWONOG, CZERWONOGLINNY, CZERWONOŁBY, CZERWONONOSY, CZERWONOŻOŁTY, CZYRWONOCISAWY, JASNOCZERWONY, ŚMIADOCZERWONY

ZZa