« Poprzednie hasło: CZERWONOŻOŁTY | Następne hasło: [CZERWOTOCZYNA] » |
CZERWONY (986) ai
czerwony (534), czyrwony (452); czerwony PatKaz III (5), MetrKor, LibLeg (7), RejKup (2), MurzHist, MurzNT, GroicPorz, KrowObr (11), Leop (9), WyprKr (103), BibRadz (27), Mącz (47), Prot, HistRzym (2), BielSat, BielSpr (2), WujJud (2), BudBib (9), Strum, ZapMaz (2), BudNT, CzechRozm, ModrzBaz, SkarJedn, Oczko (4), Calag, KochPs (2), SkarŻyw (8), ZapKościer (14), MWilkHist (4), KochFr, KlonŻal (2), KochPhaen, ReszList (2), WerGośc, BielSen, KochPieś (2), PudłFr, BielRozm, GórnRozm (3), PaprUp (2), ZawJeft, ActReg (2), GostGosp, GórnTroas, WyprPl, LatHar (3), KołakSzczęśl; WujNT (5), WysKaz, SarnStat (22), WitosłLut, KmitaSpit, SkarKaz, CiekPotr, CzahTr, GosłCast, PaxLiz, KlonFlis (6), KlonWor (4), ZbylPrzyg; czyrwony March1, BartBydg (2), BielŻyw, GlabGad (10), KłosAlg (3), March3, RejRozpr, KromRozm III, RejWiz (13), RejZwierz, RejPos (12), HistLan (2), RejZwierc (9), StryjWjaz, GrabowSet; czerwony : czyrwony ZapWar (11 : 2), OpecŻyw (1 : 4), Murm (2 : 3), Mymer1 (1 : 1), FalZioł (3 : 238), LibMal (51 : 1), HistAl (3 : 8), LubPs (5 : 2), RejFig (2 : 3), BielKron (48 : 90), SienLek (30 : 32), GórnDworz (10 : 1), StryjKron (8 : 1), Calep (14 : 7).
-e- (58), -é- (42); -e- OpecŻyw, MurzHist, MurzNT, KochFr, WyprPl, GosłCast; -é- Strum, KochPhaen, PudłFr, ZawJeft, GórnTroas, też SienLek (13); -e- : -é- Mącz (42 : 5), Oczko (2 : 2), KochPs (1 : 1), KochPieś (1 : 1), SarnStat (6 : 15); -o- (85), -ó- (2); -o- : -ó- Oczko (3 : 1), KochPieś (1 : 1) (Cn e pochylone, o jasne).
comp i sup (1 + 2) (nå)czerwieńszy.
sg | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
m | N | czerwony, czerwieńszy | f | N | czerwonå, czerwona, czerwon(a) | n | N | czerwone, nåczyrwieńszé |
G | czerwonégo | G | czerwonéj | G | czerwonégo | |||
D | czerwon(e)mu | D | czerwon(e)j | D | czerwon(e)mu | |||
A | czerwony | A | czerwoną | A | czerwoné | |||
I | czerwonym, czerwon(e)m | I | czerwoną | I | czerwonym, czerwon(e)m | |||
L | czerwonym | L | czerwonéj, czerwony | L | czerwonym, czerwon(e)m |
pl | ||
---|---|---|
N | m pers | czerwoni, czerwięni |
m an | czerwoni | |
subst | czerwoné, nåczyrwieńszé | |
G | czerwonych, czerwonech | |
D | czyrwonym | |
A | m pers | czyrwon(e) |
subst | czerwoné | |
I | m | czerwon(e)mi, czerwonymi |
f | czerwonymi, czerwon(e)mi | |
L | czerwonych | |
inne formy | ||
sg G n skostn - z czerwona |
sg m N czerwony, czerwieńszy (99). ◊ G czerwonégo (58); -égo (6), -(e)go (52). ◊ D czerwon(e)mu (3). ◊ A czerwony (44). ◊ I czerwonym (24), czerwon(e)m (17); -ym RejZwierz, BielKron (2), Mącz (4), SienLek, RejZwierc (2), StryjKron (2); -(e)m ZapWar; -ym: -(e)m LibMal (3 : 1), WyprKr (9 : 15). ◊ L czerwonym (9). ◊ f N czerwonå (25), czerwona (1), czerwon(a) (70); ~ (attrib) -å (12); ~ (praed) -å (10), -a (1); -å : -a OpecŻyw (1 : 1). ◊ G czerwonéj (58); -éj (3), -(e)j (55). ◊ D czerwon(e)j (5). ◊ A czerwoną (96) [w tym: -a (21)]. ◊ I czerwoną (25). ◊ L czerwonéj (19), czerwony (1); -éj : -y LibMal (6 : 1); ~ -éj (1), -(e)j (18). ◊ n N czerwone, nåczyrwieńszé (31); -é (1), -(e) (30). ◊ G czerwonégo (29); -égo (3), -(e)go (26). ◊ D czerwon(e)mu (4). ◊ A czerwoné (37); -é (3), -(e) (34). ◊ I czerwonym (13), czerwon(e)m (2); -(e)m Murm; -ym : -(e)m FalZioł (2 : 1). ◊ L czerwonym (37), czerwon(e)m (4); -(e)m BudNT; -ym : -(e)m FalZioł (9 : 3). ◊ pl N m pers czerwoni (3) BielKron (2) ActReg, czerwięni (1) GórnDworz. m an czerwoni (1). subst czerwoné, nåczyrwieńszé (63); -é (4), -(e) (59). ◊ G czerwonych (127), czerwonech (1); -ych : -ech FalZioł (11 : 1). ◊ D czyrwonym (1). ◊ A m pers czyrwon(e) (1). subst czerwoné (58); -é (3), -(e) (55). ◊ I m czerwon(e)mi (6), czerwonymi (1); -(e)mi: -ymi KrowObr (1 : 1). f czerwonymi (2), czerwon(e)mi (2); -ymi StryjKron; -(e)mi FalZioł; -ymi : -(e)mi BielKron (1 : 1). ◊ L czerwonych (7). ◊ G sg n skostn z czerwona (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Mający barwę czerwoną lub zbliżoną do czerwonej (535)
- 2. Moneta; czerwieniec, dukat (150)
- 3. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (226)
- 4. n-loc (74)
- 5. n-ethn (1)
Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Edom (1): Edom wykłáda ſię cżerwony. BudBib I 13d marg.
W charakterystycznych połączeniach: czerwony(-a, -e) adamaszek (3), aksamit (jaksament) (17), atlas (hatlas)(4), bi(e)ret(ek) (bieryt) (4), cyrkuł (3), czapka (czapeczka) (10), delija, dublet, duszogrzejek, forbotki, glanc, gożdziczki, Grudziądz, hazuka (hozuka, azuka) (5), ipostasis (2), jablko (jabłuszko) (4), jagoda (jagodka) (5), jedwab (33), jutrzenka, kabat (3), kamień (7), kamyczek (2), kapica, karczma, karta (2), kierz, kitajka (10), kitliczka, kiwior, knecht, kołdra, korzeń, kredens, krew, krzyż(yk) (5), kwiat(ek) (3), letnik, listy, łzy, materac, materyja, mięso, miod, mocz (5), mszał, mur, mycka, namiot(ek) (2), nić (2), Nieszawa, nogawice, obłoczek, obręcz, odzienie(4), ogon(ek) (2), orwat owoc, paznochty, piasek (4), pierzyna, pismo, płaszcz (2), podusz(ecz)ka (2), postaw (3), pościel (3), potrawa, powroz, prątki, prążki, prześcieradło, pułbotki, puzdro, rana (3), ręcznik, rodzaj, rożyczka, rząd (2), rzecz (2), saczek, siodlo, skora (4), skornie (2), smalc (2), spodniczka, suk, suknia (sukienka) (14), sukno (3), szata (7), szatan, szkofija, sznur(ek) (12), sznurowanie, szpiklerz, tabin, tafta (5), taleta (2), tarcza, tlumo(cze)k (5), ubranie (4), uryna (10), wełna (2), wiśnie, woda (3), wor, zawoj, ziarno, ziele, ziemia (3), złotogłow, zorze (2), żupica (12), żywica (2); czerwony barzo (2), prawie (2), zbytnie.
»czyrwony jako cegła« (1): PIaſek w vrinie ieſt troiaki/ cżyrwony iako czegła. Drugi biały. Trzeci ciemny. FalZioł V 10v.
»czyrwony jako cynobr« (1): IEſth żywicza drzewa iednego cżyrwona iako Cinobr FalZioł III 30c.
»czerwona czapka, biret czyrwony« = kardynalskie nakrycie głowy (1 : 1): przeſto tzwarthy Innocentius Papieſz/ ty rzetzone Kárdynały tzerwonemi tzapkámi nádárzył áby ſię kośćioł Antykryſtow Swiećił KrowObr 35v; RejWiz 161.
»czerwona farba« [szyk 3 : 1] (4): Sinopis, Cinober/ rubriká/ yeſt czerwona fárbá do rozmáyitich rzeczy á zwłaſzczá do piſánia á drukowánia xiąk należąca. Mącz 395c, 52d, 367a; warzże rzepik w ocćie á tym ony ſtrupy zmyway: álbo wźiąwſzy dębnice od gárbárzá/ álbo czerwonéy fárby ſkórnéy/ bo pod tym wſzyſtkim rády kroſty podſycháią. SienLek 183.
»czerwony jakoby koral« (1): Muchomorká/ ieſt Bdłá wyſoka á podczás okrągła/ czérwona iákoby koral SienLek Y.
»jako krew czerwony« [szyk 2 : 1] (3): vźrzeli Moábitowie przećiwko ſobie wody cżerwone iáko krew [viderunt Moabitae econtra aquas rubras quasi sanguinem] Leop 4.Reg 3/22 [przekład tego samego tekstu] BibRadz 4.Reg 3/22; Mocz iáko kreẃ czyrwony/ známionuie niemoc ze krwie SienLek 26.
»czyrwony jako purpura« (1): MVrix ieſt małż morzki ktori też włazi w ſkorupę [...] gdy ią łupią żelazem, tedy łzy z ocżu cżyrwone iako purpura wypuſzcża FalZioł IV 37b.
»czerwony jako roża« (2): Mocz czyrwony/ iáko roża/ Ograżkę známionuie SienLek 26; Roseus – Czerwoni iako rozą, rumienni. Calep [928]a.
»szarłat czerwony« (1): Kárdynálſkie vbiory Szárłat tzerwony. KrowObr Ss.
»czerwone wino« = rubellum vinum Cn [szyk 16 : 12] (28): Też gdy vwarzyſz tho liſcie w cżyrwonym winie/ á gdyby thym rany ſwieże wymywał ciepło/ bez żadnych maſci ie zgoijſz FalZioł I 116a, I 64c, 116d, [1152]a, b, 142b (18); RejKup Rv; takież krwie nápuſzcżawſzy w wino z nich/ cżeſtował go miáſto cżyrwonego winá. BielKron 26v, 260v, 284v, 286, 286v, 331; Helveolum vinum, Brónatne wino/ to yeſt áni biáłe áni czerwone. Mącz 154c; Byłem tedy z ſwych Przodkow ſproſnym pogáninem/ Błagáiąc Bogá owcam y czerwonym winem. Prot B; Iábłecżnik/ gruſzecżnik/ ocet z tego dobry bywa: y wiśniány też może cżynić/ cżerwone wino będźie cudne GostGosp 132.
»czerwony wosk« = cera miniata Murm, Cn; miniatula cera Mącz, Cn [szyk 4 : 2] (6): Cera miniata. [.,.] Cżerwony woſk. Murm 193; Nalepſzy woſk bywa trochę cżyrwony cżyſty od brudu FalZioł IV 28a; Mącz 222c; thedyć ieſzcże nie to práwe ſláchectwo/ gdy cnotámi nie będzie ozdobione/ iż go ták zową/ álbo iż ſygnet z iákim herbem ná pálcu nośi/ álbo iż gi ná ſznorze ná ſzygi powieśi/ álbo iż ſie cżyrwonym álbo zielonym woſkiem piecżętuie RejZwierc 52; StryjKron 527 [2 r.].
»rydzy abo czerwony« (1): Smok ten ieſtći ſzátan/ rydzy ábo czerwony ode krwie świętych męczennikow WujNT 866.
»czerwony, szarłatny« [szyk 1 : 1] (2): Purpurasco, Stáwam ſie/ álbo poczinam być ſzárłatnym/ czérwonym. Mącz 332b, 331d.
»jasnobronatny z czerwonym« (1): Molochinus, Fárbá ſzárłatowey fárbie podabna [!]/ yáſnobronátna s czerwonym. Mącz 230a.
»czyrwony przyczyrń« (1): Mocz czyrwony przyczyrń/ známionuie niedoſtátek wątroby á zápalenie. SienLek 26.
»wino czerwone« (2): rubellum vinum, Czerwonáwe wino/ to yeſt nie práwie czerwone yákoby nápoły białe/ á nápoły czerwone. Mącz 359a.
»czyrwony i czarny« = ciemnoczerwony [szyk 1 : 1] (2): I też według powieſci Meſue: na przeciwko oſpiczam ieſt dobry ten proch/ ale thaki ma być obierany kthory by był wnątrz biały/ ale cżarny y cżyrwony ſą iadowithe. FalZioł I 63b, I 122d.
»barziej żołty niżli czerwony« (1): Inclinans magis ad crocum quam ad rubeum colorem Zda ſie bárziey żołty niżli czerwony. Mącz 57c.
W charakterystycznych połączeniach: czerwony(-a -e) białki (2), brwi, ciało, czoło (2), lice (3), nogi (2), nos, oko (12), powieki, spuchnienie, twarz (3), wargi, włosy.
»czerwony ze (a. od) wstydu« [szyk 1 : 1] (2): Iam to ták náſchwał vcżynił/ bo wielkie podobieńſtwo że tácy ſą oni [św. Piotr z Pawłem] w niebie/ iáko ie tu w. m. widzicie/ tho ieſth cżerwięni ze wſtydu/ przeto/ iż tácy ludzie iácyſcie w. m. koſcioł ich rządzą. GórnDworz R6; Od wſtydu twarz cżerwona KlonWor 3.
W charakterystycznym połączeniu: czerwoni Żydzi (5).
W charakterystycznych połączeniach: czerwony (-a, -e) bestyja, ciemię, głowa, jałowica (jałowka) (2), jaskołka, krowa (4), łuska, nos, ogon, oko (oczko) (5), pierze (2), ptak, robak, ryba, woł (2).
W charakterystycznych połączeniach: czerwona(-y) chorągiew (4), proporzec, strefa.
»lew czyrwony« (1): Láncżycka [ziemia na chorągwi nosi] theż puł Orłá białego/ á puł Lwá cżyrwonego/ w cżyrwonym polu z złotą koroną. BielKron 425.
»czyrwony orzeł« [szyk 1 : 1] (2): Kuiáwſka [ziemia na chorągwi nosi] puł Orłá Cżyrwonego/ y puł Lwá cżarnego grzbiety do ſiebie w koronie/ ná żołtym polu oboie. BielKron 425, 425.
»czerwone pole« [szyk 15 : 1] (16): Stąd Ceſarz włożył nań krolewſką koronę [...] y herby ludziom rycerſkiego ſtanu rozmáithe rozdał/ ná rycerſtwo paſał/ á ſámemu kazał noſić Lwá białłego w cżerwonym polu/ ktory ieſzcże y dziś noſzą za herb. BielKron 325; Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425, 425 [11 r.], 425v [3 r.].
»pole cżyrwone« (1): Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi á przez nozdrze kołko/ pole iáko ſzáchownicá białe y cżyrwone. BielKron 425.
»złoty czerwony« = aureus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep; aureus nummus Mącz, Cn [szyk 80 : 59] (139): Murm 196; Mymer1 41 v; BartBydg 16; dayże ſie tego napić poranu przed obiadem czo połtora złotego cżyrwonego zaważy z winem albo z piwem ciepło FalZioł V 83; KłosAlg G2; y przynyeſſly wyelkye dary Cessarzowy pyancz y dwadzieſczia Mysz srzebrnych a nakaszdey thyſſyąncz Czerwonych slothych LibLeg 9/50, 9/50, 10/62v, 97, 11/57v, 93, 98; LibMal 1544/79, 1545/96, 107, 1546/116v, 1547/133v (8); ZapWar 1548 nr 2667; MurzHist D2v; RejFig Aa7, Dd4; wazą zlotich czerwonich 585. Ktore czinią Talaŕ 921 27 WyprKr 22, 9v [2 r.], 10, 21v, 23 [2 r.], 23v (12); ále ſie to zmieniło prze łákomſtwo náſzych/ iż przyiecháli w cáłośći do Adrynopolá/ gdy dáli cłá po złothemu cżerwonemu od głowy ná kilku mieyſcách. BielKron 245v; ná oſtátek ſam Przemyſl włożywſzy do mieſzká pięć wielkich złothych cżerwonych/ y włożył iey w lewą rękę z mieſzkiem mowiąc BielKron 319; Krol Zygmunt dał mu záſię trzy ſoroki ták wybornych Sobolow/ iż każdy ſnich zá ſto cżyrwonych złotych ſzácowano. BielKron 414v, 26, 147, 197v, 204, 206 (39); Mącz 21b, 85c, 253d; SienLek 172; Ci práwi ktorzy fáłſzuią cżerwone złote/ poſpolicie im dáią táką fárbę/ iż ná poźrzeniu ieſzcże ſie lepſze zdádzą/ niż dobre. GórnDworz Q6, P3v, P4v, Q6 [2 r.], R4, T, T5; A iż cżyrwone złote przy ſwiecy ſie zdáło/ Bo ich w kupie niemáło na ſtole leżáło. HistLan C2v; RejZwierc 55; SkarŻyw 413, 414, 462; ZapKościer 1580/4, 1582/33v, 34, 1584/45, 51 [2 r.] (10); Franciſcus Cardinał Weneckiey Armaty Hetman/ co miał Turkom przewozu morſkiego bronić/ ſam práwie ich przewiozł w ſwoichże okrętách/ batách/ Gálerach/ á Turcy płáćili po czerwonemu złotemu od głowy. StryjKron 602 marg; WerGośc 253; PudłFr 34; GórnRozm E4v [2 r.]; PaprUp G3; ActReg 157; Calep 117b; Liczże/ áto maſz naprzod złotych śiedm czerwonych/ Siedm y dwádźieśćiá groſzy przyłoż záśię do nich/ Będźie ſpełná cztérnaśćie WyprPl B4v; 300, denárzow Zydowſkiey tey monety/ vczynią więcey nizli 37. czerwonych złotych. LatHar 704 marg; A przytym wedle obyczáiu dawnégo donum nuptiale złotych dwa tyśiącá czérwonych we złoćie doroczné/ Iéy Kró:M. ma bydź od nas náznáczoné. SarnStat 26; ZLoty Czérwony zá trzydźieśći groſzy ſzácowan bydź ma [Aureus ungaricalis 30 grossis aestimatur. JanStat 380]. SarnStat 275; Też vſtáwiamy z roſkazánia Krolá Iego M. Káźimiérzá: iż Sol innym ſpoſobem nie ma bydź do Węgier dawáná/ iedno kożdy Cętnar po cztérzy groſze/ któré ſą w złotym czerwonym [nisi quilibet centenarius per quatuor grossos in floren. aureis JanStat 38] SarnStat 373, 198, 275, 373, 376, 926 [6 r.] (19); CiekPotr 86; KlonWor 16.
»ryński czerwony złoty« (1): y ktemu Iurgielt mu náznáczył 4000. Rhińſkich czérwonych złotych, káżdy licząc po 28. groſ. SarnStat 1141.
»czerwony węgierski złoty« [szyk zmienny] (3): ze ssya iei dossycz stalo za czterzistha slothych czerwonych wagierskich ZapWar 1548 nr 2667; Cambire Hungaricum, Odmienić czerwony węgierski złoty. Mącz 32c, 222a.
»been czyrwony« = Valeriana officinalis L. (Rost: kozłek) (1): Potym przydaj [...] Been białego y cżyrwonego FalZioł II 17b.
»benedykta czyrwona« = Geum rivale L. (Rost: czyrwony kuklik) (1): Wezmi ſoku z kurzego ziela/ benedicti cżyrwoney/ grzybienia/ babki FalZioł V 109v.
»bielon czyrwony« = Hyoscyamus aureus L. (Rost) (2): cżarny bielon ieſt nagorſzy á naſzkodliwſzy á potym cżyrwony FalZioł I 65a, I 65a.
»bukwica czyrwona« = Betonica officinalis L. (Rost); betonica, psychotrophum, serratula Calep (4): Wezmi [...] ſzałwijey/ ſzawiny, bukwicze cżyrwoney/ ruty FalZioł V 91; Calep 129a, [871]a, [973]a.
»czyrwona bylica« = prawdopodobnie Tanacetum vulgare L. (Rost) (1): Też przyrodzoną chorobę paniam ku wyſzciu pobudza/ to ieſth gdy ią vwarzyſz w wodzie ſzcżyrwoną byliczą/ á thym tobie pani dymiona y maciczę będzie naparzała. FalZioł III [32]a.
»czyrwona cebula« = Allium Cepa L. (Rost) (1): zwłaſzcża cżirwona czebula á przedługowata ieſt mocnieyſza j oſtrſza niżli okrągła cebula y biała FalZioł I 27b.
»czyrwony dziewięciornik« = Eupatorium cannabinum L. (Rost) (1): Wziąż [!] [...] kokornaku okrągłego/ cżyrwonego dziewięciorniku FalZioł I 155b.
»czyrwona glika« = Berberis vulgaris L. (Rost) (2): Berberus. Piwnik albo cżirwona glika. FalZioł I 2Ią, I 21b.
»konicz czerwony« = Trifolium pratense L. (Rost: konik); koniczyna czerwona (2): Konicz. [errata: Konycz czérwony] Trifolium pratenſe SienLek 201v, X2.
»czerwony-(e) korzeń(ie)« = Rubia tinctorum L. (Rost); alcibiadion, anchusa, enchusa Calep (4): Piją téż ná to máść czerwoną z Aptéki/ ktorą ták czynią: Czerwoné korzenié w máiowym máśle ſmáżą/ á gdy lepſzą chcą mieć/ pśiego ſádłá przykłádáią SienLek 149; Anchusa – Czerwonij korzen. male quibusdam wołowi yezik. Calep 68b, 50a, 362b.
»czerwona lebiodka« = Origanum vulgare L. (Rost); conila, heracleon, origanum Calep [szyk 14 : 4] (18): Takieſz theż Lebiodka cżyrwona vwarzona w wodzie á oſlodzona, barzo ieſt dobra y ku omywaniu ciała w tey niemoczy, FalZioł V 83v, I 2b, 84a, 86b, 97a, 105b (14); Lebiótká biała y czerwona SienLek X2v; Conila – Pápie iáyca, czywoną [!] lebiotka. Calep 242a, 477a, [738]b.
»czerwona macica winna« = Vitis vinifera L. (Rost: winna macica) (1): Rubella, Czerwona máćicá winna. Mącz 359a.
»miętka czerwona« = Mentha gentilis L. (Rost) (2): Miętká czérwona/ Mentha rubea SienLek 238v, X3.
»mirra czyrwona« = Commifora Myrrha Engl. (Rost) (1): Wezmi kurzego ziela/ rzepiku/ diptamu białego/ mirri cżyrwoney. FalZioł V 113.
»czerwone psinki« [szyk 1 : 1] (2): Czerwone pśinki. Vitis ſylueſtris SienLek 210, X3v.
»roża czerwona« = Rosa gallica L. (Rost) [szyk 17 : 3] (20): Kthora woda ma być przyprawiona z temi zioły odmiękczaiączemi. Iako ieſt ſlaz, rumien woniaiączy/ ogrodny wyſoki ſlaz. roża cżyrwona, z ktorey na wſiach kmiotowny wieńcze wiją FalZioł V 19c, II 15d, 19c, V 42v, 43v, 44 (12); SienLek 64, 68v, X3v; Oczko 32v; y ták on kwiát cżyſtośći białey lilyey/ cżerwoną rożą á krwią męcżeńſką ozdobiony/ zapłátę y roſkoſzy nieſkázitelne v oblubieńcá ſwego nalaſł. SkarŻyw 487, 124; Nie ták śćkło przebijáią Roże białłe/ cżyrwone; Iák złośći popełnione/ Y myśli/ co powſtáią W ſercu mym/ przed twe oko wynikáią. GrabowSet Sv; Tákże brwi przymuſkiwáć/ trzebá by ſie łſnęły/ Wotką z Roży cżerwoney/ tym wdźięcnieyſze były. PaxLiz D2v.
»sandal czerwony« = Pterocarpus santalinus L. fil. (Rost) [szyk 14 : 3] (17): Cżyrwone Sandali ſą zimnieyſze niżli bałe [!] y niżli żołthe/ A ſą też barzo vżytecżne FalZioł III 11c; Albo wziąć kwiatu boragowego ſuchego [...] ſandalu cżerwonego FalZioł V 62v, I 21b, 43b, 45b, 116a, 130c (15); Bákár Sándalu cżyrwonego zá oſḿdźieſiąt fawow. BielKron 454v; ieſli áłunu troſzkę/ álbo mchu co ná dębie rośćie/ albo ſántálów czérwonych przydamy/ [...] bárzo dobrze będźie. Oczko 16v.
»czyrwona santa« = prawdopodobnie Marrubium vulgare L. (Rost: szanta) (1): Albo świeżą czyrwoną Sántę z wierćiawſzy pomázuy. SienLek 47.
»storak czyrwony, storaks czyrwona« = Styrax officinalis L. (Rost) (1 : 1): Lepſza ieſth ſtorax calamity cżyrwona dobra ieſt naprzeciwko zaziębieniu mozgu y naprzeciw iego mdłoſci FalZioł III 29a; á ſtłutz też ſtorak cżyrwony y węgla lipowego k temu wſzytkiemu prziłożić FalZioł III 30b.
»czyrwona tatarka« = Polygonum Fagopyrum L. (Rost) [szyk 1 : 1] (2): Zaſię ieſtli po zlężeniu niewiaſta puchhie/ thedy ma być cżyrwona tatarka w wodzie warzona/ z kminem kramnym/ á tey ſie ma napijać cżęſto. FalZioł V 27, V 27.
»wirzba czyrwona« = Salix purpurea L. (Rost) (1): wezmiż liſcia ſwieżego z młodey dębcżyny/ kadzidła białego, wirzby cżyrwoney liſcia/ Slazu wyſokiego/ warz tho wſzythko FalZioł V 101v.
»czerwone włoski« = prawdopodobnie Asplenium Trichomanes L. (Rost: matki bożej włoski); adiantum, callitrichon, capillus, trichomanes Calep (4): Adiantum – Czerwone włoski, Matkibozeij włoski, vkropek. Calep 23b, 152b, 161a, [1085]a.
»wołowy język czerwony« = Pulmonaria officinalis L. (Rost) (1): Wołowy ięzyk czerwony SienLek X4.
[»czerwone ziele« = Rubia tinctorum L. (Rost): ANCVSA AVRONOchia, Bugloſſa rubea. Czérwone źiele, Czérwony korzeń. UrzędowHerb 26a (Linde s.v. czerwienica).]
»żywokost czyrwony« = Potentilla Tormentilla Schrk. (Rost) [szyk 3 : 1] (4): Conſolida rubea. Zywokoſt czyrwony. FalZioł I 38b; CZyrwony żywokoſth Ieſt ziele podobne ku pięćperſthowi FalZioł I 38c, [+3]b, 38c żp.
»żywokost czyrwony« = Polygonum Bistorta L. (Rost) (1): Ieſt też drugy Zywokoſt cżyrwony ktory ma liſt podobny końſkiemu ſzcżawiowi FalZioł I 38c.
»kolera czyrwona« (2): Są vżythecżne naprzeciwko beleſciam [!] żołądkowym y wątrobnym ktora bywa z koleri cżyrwoney. FalZioł III 11c, I 90a.
»krew czyrwona« (2): Krew cżyrwona ſzarłatowey barwy/ gładka/ á gęſta, Przyrodzenie cżłowiecże zdrowe znamionuie. FalZioł V 59v; SienLek 33v.
»krost(k)a czerwona« = papula Calep [szyk 9 : 6] (15): Też wodka podrożnikowa s ſaletrą zmieſzana, ieſth dobra naprzeciwko trądowi/ to ieſt na cżirwone kroſty ktore bywaią na liczu gdy tym omywaſz licze cżęſto. FalZioł I 23d; Też naprzeciwko cżyrwonym kroſtam ktore ſie na twarzy vkazuią/ wezmi ſoli ſpaloney FalZioł III 3c, ‡4a, I 27c, 43b, 46c, 91d (12); Formicatio, vitium corporis, Niemoc nieyáka. Cum parva tubercula rotunda et pinguia corpus infestant, Gdy ſie ná ciáło nieyákie kroſtki cżerwone wyſypuyą. Mącz 134c; Kiedy páznogćie v pálcow będą błáde/ álbo śmláde/ á ná ćiele kroſtá czyrwona: vmrze do czwartego dniá. SienLek 23; Papula ‒ Kroſtka czerwona nacziele. Calep [753]a.
»czerwona maść« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 89v; RejWiz 73v; Piją téż na to máść czerwoną z Aptéki SienLek 149, 149 marg; ALe kto ſie chce tym dziwom przypátrzyć/ iáko ſie chudziná żywi/ idź ná Krákowſki rynek/ tám ſie nádziwuieſz/ áno iedná kiełbaſki ſmáży/ drugá gzelce przedáie/ [...] druga z ziołki y s cżyrwoną máſcią ſiedzi. RejZwierc 111v.
»czerwona niemoc, biegunka, choroba« = dysenteria Murm, BartBydg, Mącz; haemorrhois, profluvium sanguinis a. uentris, tormina Mącz; gonorrhoea Calep [szyk 64 : 12] (46 : 28 : 2): Murm 67 [2 r.]; BartBydg 43; Theż wino w ktorym wre tho ziele z ieleniem ięzikiem [.,.] zaſtanawia biegunkę krwawą to ieſt cżyrwoną niemocz. FalZioł I 27a; Theż biegunkę cżyrwoną zaſtanawia gdy thym zielem brzuch będzieſz okładał FalZioł I 95b, ++8e, I 12a, 14c, 20d [2 r.], 21b (48); Tedi przikazał Alexander cżyrpáć onę wodę/ ktorą piyąc Macedonowie mieli od niey biegunkę álbo cżyrwoną niemoc HistAl H4v; KrowObr 58; Olbráchth przyiechał do Krákowá nie wyieżdżał s niego do śmierći oycowey/ rychło potym oćiec iego w padł w chorobę cżyrwoną/ s ktorey co dáley to był mdleyſzy. BielKron 397v, 139v, 149, 355v, 389, 395v; Haemorrhois, Czerwona biegunká/ też nieyáki lodzay wężów bárzo yádowitych zá ktorego vkąſzeniem kreẃ ciecze á nie może być záſtánowiona. Mącz 152a, 98b, 132b, 151d, 458d [2 r.]; Ożánkę w piwie wárzyć/ áż do połowice wywre/ á onę polewkę pić/ mocnie to pićie biegunkę ſtánowi/ ták czerwoną iáko y białą, SienLek 102v, 20 marg, 99v, 102v [2 r.], Sv; RejPos 256v; WujJud 46; SkarŻyw 202; StryjKron 432; Calep 460a.
»czerwony suchy świerzb« [szyk zmienny] (3): Czerwony ſuchy świerzb/ thák léczyć maſz: pomázuy go piánámi końſkimi/ tedy go zbędźieſz SienLek 134, 134 marg, Tv.
»wrzedzienice czyrwone« (1): Tenże gnoy liſzaie goij/ y wrzedzienicze cżyrwone rozrywa przyłożony na wierzch. FalZioł IV 21c.
»czerwona (-y) glinka, ziemia, kamień« = Bolus (Rost); rubrica Mącz [szyk 5 : 2] (3 : 3 : 1): Wezmi terre Sigilate/ to ieſt cżyrwoney ziemie (w aptecze za małe pieniądze) y day iey wypić z winem FalZioł V 72v; bolus armenus, cinolea/ terra ſigillata/ ieſt czyrwony kamien w aptecze FalZioł V 96, III 36c, V 28v, 90; genus coloris ex Sandaracha Cerussa factus Nieyáka fárbá czerwonośći górney/ á z bleywáſu tákieſz z czerwoney glinki vcziniona. Mącz 367a, 359a.
»marmur czyrwony« = Marmor (Rost: marmur) (1): Páłacow w niey [w mieście Illium] było krolewſkich bez licżby. Vlice známienite. Dno z mármuru cżyrwonego. BielKron 55.
»żywe srebro czerwone« = Argentum vivum L. (Rost: żywe śrebro) (1): Iako z Auripigmenthu ſtaynem/ á z ſolą Armoniacum/ z żywem ſrebrem cżerwonem przyprawuią złoto/ kthore proſthemu cżłowiekowi ieſt trudne ku poznaniu FalZioł III 34b.
»perła czyrwona« = Meleagrina margaritifera Lam. (Rost: perła) (1): [Alonsus] puśćił ſie dáley do tego mieyſcá gdźie zową Kurtaná/ gdźie thám nálazł lud nági ále pobożny/ [...] brał od nich Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły BielKron 443v.
»Morze Czerwone« = Rubrum Mare Mącz, Calep, Vulg, PolAnt; Erythraeum Mare Mącz; mare Suph PolAnt [szyk 51 : 19] (70): BielŻyw 162; Ruſzywſzy ſie z onąd/ ciągnęli ná mieyſcá puſte do morzá cżyrwonego y do Arabiey HistAl M6, I7v, M4v, M5v; LubPs P3, P3v marg, Y2v [2 r.], dd5 [2 r.], gg2v; GroicPorz h3; á pátrząc ku więtſzemu nabożeńſthwu pobudzeni byli/ iż ie Pan Bog wywiodł zniewoley/ y Krolá Fáráoná nieprzyiaćielá ich w morzu tzerwonym vtopił. KrowObr 94, 63; Leop Num 21/14, Deut 1/40, 2/1, 3.Reg 9/26, Act 7/36; BudBib I 31, Ex 23/31, Deut 1/40, 2/1, I 158c marg, Sap 10/18, 1.Mach 4/9; Nigdyby byłá Perſya nie vznáłá mocy Alexándrá wielkiego/ by byli ſámi drogi nieukazáli do Grecyey. Sćiąga ſie tho kroleſtwo áż do cżerwonego morzá/ przeto zową morze Perſkie. BielKron 267v, 28v, 30v, 31 [2 r.], 42, 46v (24); Mącz 108c, 358d; RejPos 265; BudBib Iudith 5/12; BudNT Act 7/36; Oczko 9; bo wnet nád morzem cżerwonym/ Szemráli/ niepotrzebnie KochPs 160, 199; MEſraim wtory Syn Chamow opánował ty kráiny/ nád czyrwonym y miedzyziemſkim Morzem przy Niluſie Rzece/ ktore potym názwano Egiptem StryjKron 11; BielSen 13; KochPieś 40; ZawJeft 19; Calep 930a; GórnTroas 8; LatHar 632; KołakSzczęśl C3; WujNT Act 7/36, Hebr 11/29, Zzzzz3v.
Synonimy: 1. karmazynowy, purpurowy, purpurzany, szarłatny; a. rumiany; b. cisawy; 2. dukat, zest. »czerwony złoty«: »złota mińca«; 3.a. »been czyrwony«: kozłek, »benedykta czyrwona«: kuklik, »czyrwona glika«: piwnik, »czerwony korzeń«: marzana, »czerwona lebiodka«: »papie jajca«, »czerwone włoski«: »matki bożej włoski«, ukropek, »ziele czerwone«: marzana; b. »czerwona niemoc«: czyrwonka; c. »auripigmentum czyrwone«: arsenik, realgar, »czerwona glinka«: »pieczęcia ziemia«, »pieczętowana glina«, rubryka.
Cf BRUNATNOCZERWONY, CIEMNOCZYRWONY, [CZERLONY], CZERWCOWY, CZERWONOBRONATNY, CZERWONOFARBNY, CZERWONOG, CZERWONOGLINNY, CZERWONOŁBY, CZERWONONOSY, CZERWONOŻOŁTY, CZYRWONOCISAWY, JASNOCZERWONY, ŚMIADOCZERWONY
ZZa