[zaloguj się]
[pdf]

RUMIANY (75) ai

rumiany (67), rumiony (8); rumiony LibMal, PatKaz III (4), GórnDworz; rumiany : rumiony GlabGad (6:1), SienLek (3:1).

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie); rumiony z tekstów nieoznaczających ó lub oznaczających niekonsekwentnie.

comp: rumieńszy (5); -e- (2), -(e)- (3).

Fleksja
sg
mNrumiany fNrumianå, rumian(a), rumieńsz(a) nNrumiané
G Grumianéj, rumieńszéj Grumianégo
D Drumianéj D
Arumiany Arumianą, rumieńszą A
Irumianym Irumianą Irumian(e)m
V V Vrumieńszé
pl
N m pers rumiani, rumi(e)ni, rumieńszy
subst rumiané
G rumianych
A subst rumian(e)
I m rumian(e)mi
inne formy
G sg n skostn - z rumianå

sg m N rumiany (14). ◊ A rumiany (2). ◊ I rumianym (1). ◊ f N rumianå (6), rumian(a), rumieńsz(a) (12). ◊ G rumianéj, rumieńszéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ D rumianéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A rumianą, rumieńszą (3). ◊ I rumianą (1). ◊ n N rumiané (6); -é (2), -(e) (4). ◊ G rumianégo (1). ◊ I rumian(e)m (1). ◊ V rumieńszé (1). ◊ pl N m pers rumiani (1) ModrzBaz, rumi(e)ni (1) RejZwierc, rumieńszy (1). subst rumiané (10); -é (1), -(e) (9). ◊ G rumianych (2). ◊ A subst rumian(e) (2). ◊ I m rumian(e)mi (1). ◊ G sg n skostn z rumianå (3); -å [prawdopodobnie błąd] (1) BielKron, -(a) (2).

Sł stp: rumiany, rumieny, rumiony, Cn: rumiany, Linde XVII – XVIII w.: rumiany; poza tym w objaśnieniu s.v. rumienić.

W kolorze zbliżonym do czerwonego, zaczerwieniony, zarumieniony; rubicundus PolAnt, Mącz; rubidus Mącz; purpureus, roseus, rubeus Cn (75): Galienus w kxięgach ſimplicium farmacorum piſze [...] yſz naſienie thego ziela [wilczego grochu] ieſt rumiane á barzo gorzkie przykrą gorzkoſcią FalZioł I 109b, I 135d, III 7d, V 41v; Tákżeć y my nędznicy pięknie ſie świećimy/ Iáko kwiatki ná polu gdy ſie vbierzemy. Pátrzayże go pochwili á on fárbę mieni/ Nie dawno był rumiány á iuż ſie zyeleni. RejWiz 83v; Colorem rubicundum trahere, Rumiánym być. Mącz [460]d; Nie wſzytkoć mury wiodą máterią przednią. Z boków ceglę rumieńſzą/ y kámień ćioſány/ W pośrzodek ſztuki kłádą/ y grus brákowány. KochFr 35, 97; WitosłLut A3; SapEpit A2, A4; [Zorawie lotą krzycżąc: [...] ku pierwſzemu Mieſzkániu ſie wracáią/ á noſem rumionym Gniazdá ſwym boćianiętom buduią rodżonym. RybWios A2v].

W porównaniu (1): Ieśliże vznaſz co weſołégo/ Zákwitnieſz/ iáko ſłońcá ránégo Rumiané zorze/ świátło ſwé dáiąc ZawJeft 31.

a. O skórze człowieka (46): PatKaz III 119; Ręka iaſna á trochę rumiana cłowieka [!] dobrych obyczaiow znamio⟨nuje⟩ GlabGad P2v, I6, P3v [2 r.]; LibMal 1551/158v; RejWiz 109; BielKron 65; Ieſli kogo ograżká á owſzem gorączká gaba/ á ieſt pełny rumiony y żył pełnych/ temu trzebá Medyanę otworzyć SienLek 139v; RejZwierc 158 [3 r.]; Widamy to/ że ći co śię boią blednieią/ á ći co śię ráduią rumiáni bywáią [rubescere] ModrzBaz 7; Oczko 34; PudłFr 70; Záśię kto páznogietek/ zechce mieć rumiány/ W kraſy vdátny záwſze bez wielkiey odmiány. Z ráná tákże y ná noc/ cegłą práwie świeżą/ Trzeć mocno/ do tąd: áż weń cżerwonośći vbieżą PaxLiz D3.

W połączeniach szeregowych (5): Bywaćiem niegdy tho ludźiem dźiwno/ gdy vźrzą iż ktho młody/ kraſny/ rumiány/ á oplwity vmrze SienLek 12v, 18v, 29v; Pátrz záſię ná ty czo wſzetecżeńſtwu przyſługuią/ ieſliże ſą kiedy práwie weſeli/ práwie zdrowi/ álbo práwie rumieni. RejZwierc 142, 142.

W porównaniach (4): Zdrow bądz zbawienijé wſſytkich/ dziecię náſlicżnieyſſe/ iaſnieyſſſé nad liliją/ rumienſſé nad rożą. OpecŻyw 18, 111v; PatKaz III 121; BibRadz Thren 4/7.

Wyrażenia: »rumiana barwa; rumiony w barwie« (2;1): PatKaz III 121; PApule/ to ieſt pęcherze [...] żołtey albo rumianey barwy/ łaczno bywaią vlecżone. FalZioł V 41v; Názáreyſcy iego czyſtſzy byli niż śnieg/ á bielſzy niż mleko/ rumieńſzey byli bárwy [rubicundiores fuerunt aspectu] niż rubin BibRadz Thren 4/7.

»płeć rumiana; rumiony na płci« (3;1): bog y natura wloſy dala czlouyekouy [...] dla okraſy czo ſluſſalo teſz myecz maryey pannye [...] byla byala rumyona na plczy ſluſſaly yey wloſy czarne PatKaz III 119v, 119v; Sybillá Europea. TA ſie w Europie vrodziłá przed Bożym národzenim lat 133. Byłá wzroſtu cudnego/ płći rumiáney/ wdzyęcżney twarzy BielKron 134v; ná owę białogłowę [...] miło pátrzyć/ czo ią cżłowiek záſtánie domá nieſplecioną/ nieſzcżeſáną/ y owſzem nápołi roztárcháną/ áno v niej płeć przyrodzona/ chocia nie biała/ biała/ áni rumiona/ [...] á z zápłonienia pod cżás przyſtoyney/ y przyiemney bárwicżki GórnDworz G2.

»twarz (a. twarzyczka), lice rumiane(-a); rumiany na licu« = facies rubida Mącz [szyk 7:5] (9:2;1): ieſtli ona niewiaſta przed pocżęciem była blada/ á po pocżęciu rumiana na liczu/ znak ieſt iże z ſynem chodzi. FalZioł V 15; Twarz dobrze rumiana dobrą theż ſkładnoſć zdrowia vkazuie y cżłowieka weſołego GlabGad N3, N3; RejWiz 53v; Mącz 100a; SkarŻyw 583; KochTr 20; Z twoią [dziewko] rumiáną twarzą moiá brodá śiwa Zgodźi ſię známienićie KochFr 131, 82; [wąs mówi o brodzie] Tuſzę pómniſz/ iákom ia w twéy piérwſzéy młodośći Twárzy twoiéy folgował [...] A tá wſzetecznicá Ná ten czás rumiánégo vſzánowáć licá Twoiégo nie vmiáłá KochBr 152; GórnTroas 73; Słuchayćie/ czym ozdobić twárzyczkę rumiáną. Tedy nie kornufáſem áni kędźiorámi [...] ZbylPrzyg B3v.

»usta, wargi rumiane« (1:1): SapEpit [B2]v; Wargi rumione á mierney wielgoſci, cżłowieka dobrze [z]drowego znamio⟨nują⟩ GlabGad Ov.

Przen (2): Mącz 459d; Pátrzay/ iako twarz białą [Katarzyny, córki wojewody kijowskiego] zdobi wſtyd rumiány, Tákiéy bárwy więc niebo bywa/ gdy świt rány Złoté Słońce vprzédza KochEpit A2v.
α. W funkcji rzeczownika: »rumiane« = rumieniec (1): Bo ácż ieſt rzecż oſobna kiedy przyrodzenie/ Pięknie więc y kſtałt komu y vrodę mieni. Iż cudna twarz błyſzcżąc ſie rumiánem z białośći/ Ocży ktemu okażą rozlicżne wdzyęcżnośći. RejWiz 4.
b. O barwie uryny: złocistobrązowy (7): Krewnego przyrodzenia ludzie miewaią rumiane vriny/ iakoby złotey barwy á trochę miąſſze. FalZioł V [2], V [2], 4, 5v [2 r.], 8v, 14.
c. O złocie: najwyższej próby (1):

W porównaniu (1): Czo znamionuie vrina złotey barwy. Złotey barwy vrina: prawie iako cżyſthe złotho rumiane: taka ieſt dobra. FalZioł V 5.

d. Na oznaczenie intensywności barwy a. odcieni a. kolorów łączonych (5):
Zestawienia: »z blada rumiany« (2): ſamo drzewo [jawor] rozłupione theż barwę ma ſrzodkhiem miedzy rumianoſcią á miedzi bladoſcią/ to ieſth z blada rumiane FalZioł I 108b, I 108c.

»z rumiana blady« (1): Też vrina prawie blada/ albo też z rumiana blada/ cienka/ iaſna, [...] Tedy ſie maſz nadziewać wrzedzienicze FalZioł V 4v.

»z rumiana czarny« (1): Są tedy oni [Moskwa] Ruś práwa/ ktore niektorzy mnimáli wynidź od Ruſá brátá Lechowego/ niektorzy od miáſtecżká rzecżonego Ruſſo/ niedáleko Nowogrodá/ niekthorzy od bárwy z Rumiána cżarney (gdźie y dziś mowiemy ruſze włoſy). BielKron 427.

»z rumiana żołtawy« (1): (nagł) Matriſilua. (–) [...] IEſt ziele [...]/ ma owocz iakoby khoriander wielki á zielony sposrzodku á potym gdi dozrzeie zrumianá żołtawy będzie FalZioł I 87c.

Synonim: c. rydzy.

Cf RUMIANOBRUNATNY, [RUMIANOCZARNY], RUMIANOJASNY, RUMIANOKRWAWY, [RUMIANOŚLICZNY], ŚWIATŁORUMIANY

JR