[zaloguj się]
[pdf]

POWYSZSZON (78) part praet pass pſ

powyszszon (34), powyszszony (26), powyszszon a. powyszszony (18).

powyszszon, powyszszony (27), powyszon, powyszony (27), powysszon, powysszony (20), powyższon, powyższony (4); powyszszon(y) HistAl (4), MurzNT (2), Leop (3), KwiatKsiąż; powyszon(y) OpecŻyw (13), PatKaz I, RejKup; powysszon(y) TarDuch (2), BielŻyw (2), WróbŻołt (8); powyższon(y) ModrzBaz, WujNT (3); powyszszon(y) : powyszon(y) : powysszon(y) PatKaz II (1:1:2), PatKaz III (-:7:1), LibLeg (2:2), Mącz (1:1), HistRzym (1:-:1), RejPos (12:1:4).

-ſzſz- (21), -ſzſſ- (4), -schsz- (1), -ſzſch- (1); -ſſ- (25), -ſz- (2); -ſſz- (15), -zſz- (5); -żſz- (4).

Pierwsze o jasne; w formach niezłożonych -on OpecŻyw (2), -ón (1) Mącz; -ona, -ono; w formach złożonych -on-.

comp powyszeńszy (2); -e- (1), -(e)- (1).

sg m N powyszszon (25), powyszszony (12); ~ (attrib) -ony (3); ~ (praed) -on (25), -ony (8); -ony TarDuch, LibLeg (3), Leop; -on : -ony HistAl (2:2), RejPos (8:1). ◊ D powyszon(e)mu (1). ◊ I powyszszonym RejPos (2), powyszon(e)m (1) RejKup. ◊ f N powyszszona (6), powyszszonå, powyszeńszå (2), powyszszon(a) (18); ~ (attrib) -å (1); ~ (praed) -a OpecŻyw (6), -å (1) WujNT. ◊ A powyszoną (1). ◊ n N (praed) powyszono OpecŻyw (3), powysszon(e) (1) PatKaz. ◊ pl [N m pers powyszszeni.] ◊ G powyszszonych, powyszszeńszych (4). ◊ A subst powyszszon(e) (2).

Składnia dopełnienia sprawcy: powyszszon(y) od kogo (5) LibLeg (4), RejPos, przez kogo, przez co (3) OpecŻyw, HistAl, WujNT.

Składnia comp: powyszeńszy niżli co (1).

Sł stp: powyszony, powyszszony, Cn brak, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów).

1. Wywyższony, uhonorowany; exaltatus HistAl, Vulg; auctus Mącz (62):
a. O ludziach (54): Wtore nyeſluſchalo aby tą [Ewa, pierwsza niewiasta] myala bycz tak pouyſſona przeſz ktorą myala wſzytka natura czlouyecza bycz zarazenym zabyta PatKaz III 98v; Cżłowiek powyſſzony tedy ſie rozumem ſprawuie gdy fam ſiebie pozna, bo ieſt nawyſſza mądrosć ſamego ſiebie poznać BielŻyw 139, 164; [Prorok powiada] iako pan Ieſus ktori teſth [lege: jest] chwała y głowa Koſcioła miał być powyſſzon WróbŻołt ff3; Práwicą tedy Bożą powyſzſſoni będąc/ y obietnice Duchá ſwiętego wźiąwſſy od oycá/ wyłał [lege: wylał] tego kthorego wy widzićie y ſlyſſyćie. Leop Act 2/33, Eccli 20/30; Bo ieſli to ſobie vważyſz czo tho ieſt być vſpráwiedliwionym v Páná ſwego/ á być powyzſzonym v niego/ ſłuſzniebyś ſie mogł rozmyſlić z iákąbyś ſie pilnoſcią o tym ſtáráć á o to przycżyniáć miał. RejPos 201v; ieſli chceſz być powyſzſzon od goſpodarzá domu onego/ ćiśńże ſie co ná nizſze mieyſce. RejPos 227v; [⟨E⟩xaltare powÿſzon bącz eleuata est podnýeſzýona powyſzona yeſt Słownicz 92].

powyszszon(y) nad kogo, nad co (15): náſzá náturá przez Chriſtuſá ieſt náde wſzytkie ánioły powyżſzona. WujNT 278; [UstKościel 85]. Cf »nad wszytki powyszona«.

powyszon nad kim (2): [[Juno mówi] Ieſtem wniebie przełożona. Y nád rzyſſą niebieſką powyſſoná. SądParysa B2.] Cf »powyszona nad wszytkiemi«.

powyszszon(y) czym (3): Rozmyſzlmyſz tedy yako marya yeſt ſzwyąta ſcząſna chwalebna ktora tak uyelkymy dary yeſt pouyſſona PatKaz III 97v; Auctus honoribus, Powyſzſzony pocżćywośćiámi. Mącz 20b; HistRzym 128.

powyszony w czym (1): Naydzieṡ daliej jeſli że chczeć będżieṡ A ſnadz lepiej nadziej nabędżieṡ Yż możeṡ bycż powyſſonem wſtanie Bo to wniebie naydzie kupyċ tanie RejKup ov.

W połączeniu szeregowym (1): nieieſt iny ien by walcżił ża nami iedno ti Boże naſz Ien ies błogoſlawiony/ chwalebny y powyſſzony na wiek wiekow. TarDuch A2.

W przeciwstawieniach [w tym: bibl. (6)]: »(być) powyszszon ... poniżon (a. uniżon) (6), strącon, na niskość upadać, być aż do ziemie złożon« (9): to cżęſtokroć bywa iż naniſzſzy bywa powyſzſzon/ á záſię bárzo wyſoki ná niskoſć vpada. HistAl C5v, F4v; MurzNT Luc 18/14; HistRzym 128; Ale tu znać iż Pan powiedáć racży o onym domu á o oney oſiádłośći y kroleſthwie iego/ gdzye záwżdy pyſzny będzye ſtrącon/ á pokorny powyſzſzon. RejPos 227v, 199, 199v, 225; ModrzBaz 69.

Przysłowie bibl. [Luc 18/14 i w nawiązaniu do Matth 23/12]: bo tak napiſáno: Kto ſie vniżá/ będzie powyſſon. OpecŻyw 182v; PatKaz III 148; MurzNT Luc 18/14; káżdy będzye powyſzſzon ktokolwiek tu będzye vniżał ſtan ſwoy RejPos 201, 199, 199v, 225; ModrzBaz 69; WujNT Bbbbbb. [Ogółem 9 r.]
Wyrażenia: »powyszszon(y) w krolestwie, w krolestwo niebieskie« (2:1): Tákowy [dobry krześcijanin] w dzień ſądny będzie powyzſzon wiecżnie w kroleſtwo niebieſkie. HistRzym 102; Iż gdyś ták zniżył moy miły ſynacżku ku mnie myſl á ſerce ſwoie/ iuż wiedz pewnie że będzyeſz powyſzſzon w kroleſtwie moim. RejPos 228v, 227v.

»stan powysszony« = zwierzchnik (1): Stanow powyzſzonych á przełożonych pociechá. RejPos 175 marg.

»powyszszon(y) na wszem« [szyk 1:1] (2): iż odeydzyeſz vſpráwiedliwionym przed Máyeſtatem ſwiętym Páná ſwego/ á będzieſz ná wſzem powyzſzony v niego. RejPos 201v, 203.

»nad wszytki(ego)(-o) (stworzenie itp.), nad anjoły (a. naturę anjelską), nad gwiazdy powyszona(-o); nad kormi anjelskimi, nad wszytkiemi powyszona« [o Maryi] [szyk 11:5] (5:5:1;1:1): Sluſſno ieſt/ aby to cialo [Maryi] ktoré bylo z boſtwem zlącżono nigdy nieſprochnialo/ anij zgnilo/ ale by nad naturę anielſką bylo powyſſono na ſtoletz/ ktory od wieków ieſt iéy oſobnie ſtworzon. OpecŻyw 181; iakié tam bylo wielkié weſelé aniołom ſwiętym/ pannám/ męcżennikom widzietz bożą matkę nad wſſytki kory powyſſoną OpecŻyw 186, 3, 179 [2 r.], 179v, 185v; PatKaz I 18; y nad anyoly pouyſzſchona yey czyſtoſzcz PatKaz II 26, 53 [2 r.]; bądącz tak ſzlachethną bycz tak pokorną a ubogą uyſoko tym zaſluzyla yſz by byla pouyſſona nad anyoly y wſzytky ludzye PatKaz III 108v; nad anyoly nad ludzye taką laſką wzyąla yſz nad wſzytko ſtworzenye pouyſſona PatKaz III 110v, 98, 115, 126v.

Szeregi: »powysszony a przełożony« (1): RejPos 175 marg cf »stan powysszony«.

»ubłogosławion i powyszon« (1): Bo iako ona ieſt doſkonalé ſwiątoſci nadewſſytki anioły/ tako téż má bytz vblogoſlawiona ij powyſſona nad nami wſſytkiémi/ z duſſą ij ſ cialem OpecŻyw 179v.

»uczciony i powyszon« (1): a dla tego nad wſſytki ieſt vcżtzioná ij powyſſona/ bo krolewą niebieſką ij matką bożą zoſtala. OpecŻyw 3.

»powyszon i ukoronowan« (1): iużci cżas przyſſedl/ abys była nad wſſytko ſtworzenijé powyſſona ij vkoronowána. OpecŻyw 179.

»wielmożny i powyszszony« (1): [Aleksander do Dariusza] ty záſię ktory ieſtes wielmożny y powyſzſzony [qui magnus et excelsus es]/ á chceſz ſie zwáć iákoby nieſmiertelnym. Gdy chceſz popełnić ſnámi boiowánie nic nie othrzymaſz ieſli mię zwyciężyſz HistAl C5v.

α. »Wysoki i Powyszszony« = tłumaczenie hebrajskiej peryfrazy imienia Boga „rema wenissa” (1): Abowiem to mowi wyſoki y powyſzſſony ktory mieſſka w wiecżnośći [Excelsus et sublimis habitans aeternitatem]: y ſwięthe imię iego ná wyſokośći Leop Is 57/15.
β. O panującym (w tureckich notach dyplomatycznych) (4): Sczeſlywemv od pana boga powiſzſzonemv z bozey laſky krolowy polskyemv wyelkyemv xyędzv lytewſkyemv. Rvſkiemv Pruskiemv. Zmoczkiemv. Mazoweczkiemv y ynich wiele panstw panv LibLeg 11/106v.
ββ. W tytulaturze władcy tureckiego (3): Iam yeſt Svltan Svleyman z bozey moczi pan wyelkii nie zwicziezoni od pana boga powischszoni. Czeſſarz Thur. y wſchitkiej ziemie Arabſkiey LibLeg 11/87, 10/60, 66v.
b. O abstraktach (8): Tedy będzie powyſſoná proſtá poſluſſnoſtz/ niżli ktorá ſwietſká chytroſtz. OpecŻyw [192].

powyszon(y) nad co (2): Doktorowie ſwięci tu mówią/ ijż ſiedzenijé Marié a ſluchanié ſlowa bożégo/ powyſſono ieſt nad ſlużbę Márty ſwięté OpecŻyw 60; PatKaz II 195.

powysszony w czym (1): á ſtaroſc moia będzie powyſſzona w miłoſierdziu obfitym. WróbŻołt 91/11.

W porównaniu (1): A będzie powyſſzona iako Iednorożecż chwała moia WróbŻołt 91/11.

Wyrażenie: »powyszszone(-y) (powyszeásze) miejsce, stolec« [szyk 2:1] (2:1): racżył przeſtrzeżenie vcżynić ná potym wiernym ſwoim/ by ſie tákiey nádętey myſli/ á tákich powyſzſzonych mieyſc ſtrzegli/ á nie ćiſnęli ſie do nich/ ná ktore nie będą poſádzeni RejPos 224, 184v, 224.
Szeregi: »pyszny a powyszszony« (1): gdyż wieſz iż on záwżdy ſpycha á ſkłáda mocarze s pyſznych á s powyſzſzonych ſtolczow ich/ á poſadza ná nich pokorne. RejPos 184v.

»powysszony i uwielbiony« (1): A przeto yey bylo o barzo dzywne począczye. y nath czlouyeczą naturą pouyſſzone y nath anyelſzką naturą uuyelbyone PatKaz II 195.

2. Powiększony; wzmożony, wzmocniony (5): Abowiemes ty ſam ieſt chwała ich moci/ á z dobrey woley twoiey będzie powyſſzona chwała naſza [exaltabitur cornu nostrum]. WróbŻołt 88/18, 88/25, ee3v.

powyszszon w czym (1): I coż tedy napominanim czyimkolwiek mocniey możeſz być w zacnych naukach powyſzſzon álbo inſzych náſládowánim więcey zápalon? KwiatKsiąż A4v.

W przeciwstawieniu: »powyszon ... rozbit« (1): Przez to [dziewictwo Maryi]/ kroleſtwo niebieſkié będzie powyſſono/ przez to/ motz piekielná będzie rozbita. OpecŻyw 6.

3. Umieszczony wysoko, wzniesiony (6):
Przen (2): Firmetur manus tua et exaltetur dextera tua: iuſtitia et iudicium praeparatio ſedis tuae Bądz vmoczniona ręka twoia á bądz powyſſzona prawicza twoia miły panie [...] (koment) bądz powyſſzona, to ieſt racży wſtacz z martwych. WróbŻołt 88/14.
a. O Chrystusie: ukrzyżowany (4): O Námiloſciwſſy panie Iezu Kryſte/ ienżes dla mnie na krzyżu podnieſion/ a tak od ziemie powyſſon bytz rácżyles. OpecŻyw 152v; A iako Moſeſz powyſzſzył (marg) wzgorę wyſtawił (–) węża na puſzczyi/ tak muśi być powyſzſzon [ita exaltari oportet] ſyn człowieczy MurzNT Ioann 3/14; WujNT Ioann 3/14; [WujPos 1579 535].
Wyrażenie: »na krzyżu powysszony« (1): Iezu ktoris na krziżu powyſſzony miedzy niebem y ziemią wiſzącz niſkie rzecży z niebieſkiemis złącżył. ſmi. ſie nad nami TarDuch C5v.
4. Wysoki wzrostem (1):

W porównaniu (1): anieli wſſytcy ze wſſttkich korow iéy zabieżeli [...] rzekątz: Ktorá ieſt ta/ tzo tak ijdzie iako zarza/ ſparwſſy ſie ſwégo oblubieńtza/ ſwietleyſſá niżli mieſiątz/ iaſnieyſſá niżli ſlońce/ powyſſeńſſá niżli cedrus w Libánu/ a niżli cyprys na gorze Sion OpecŻyw 182v.

5. Pyszny, mający o sobie wysokie mniemanie; exaltatus HistAl (3):

W przeciwstawieniu: »powyszszony ... pokorny« (2): Iż ty miły Pánie pokorny lud záwżdy wybawiaſz/ a ocży powyſzſzone záwzdy zelżyſz ocżymá ſwemi. RejPos 13v, 201v.

Szereg: »podniesiony w pychę i powyszszony« (1): Słyſzeliſmy iże thy będąc podnieſiony w pychę/ y przez próżną chwałę powyſzſzony [quia elatus in superbia et per vanam gloriom exaltatus] zebrałes łotrzyki z gránic żachodnich/ a żądaſz z wielkoſcią Perſow walcżyć HistAl C3v.
W przen (2): RejPos 13v cf W przeciwstawieniu.
Wyrażenie: »serce powysszone« (1): Gdyż on záwżdy obiecuie lżyć á niſzcżyć myſli á ſercá powyzſzone/ á powyſzſzáć pokorne. RejPos 201v.
6. Kanonizowany (1): Apotheosis, Latine Consecratio. Ex απο et Θεω̃σις Divinitas Kánonizowánie. To yeſt/ Poſwięcenie/ gdy który c[z]łowiek bywa powyſzón/ álbo w liczbę ſwiętych wzięt. Mącz 12d.

Synonimy: 1., 3., 4. podniesiony.

Cf POWYSZSZYĆ

LW