[zaloguj się]
[pdf]

DOZORCA (68) sb m

dozorca (56), dożorca (12); dozorca BibRadz, HistLan, RejPosRozpr, BudBib, ModrzBaz (23), SkarŻyw, Calep (14), SarnStat; dozorca : dożorca CzechRozm (1 : 6), CzechEp (4 : 4), NiemObr (6 : 1), WujNT (2 : 1).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl
N dozorca dozorc(e), dozorcy
G dozorce dozorc(o)w, dozorcy
D dozorcy dozorc(o)m
A dozorcę dozorce
I dozorcą dozorcami
L dozorcach

sg N dozorca (12). ◊ G dozorce (3). ◊ D dozorcy (3). ◊ A dozorcę (3). ◊ I dozorcą (14). ◊ pl N dozorc(e) (5), dozorcy (4); -(e) RejPosRozpr, NiemObr; -y Calep (2); -(e) : -y ModrzBaz (3 : 2). ◊ G dozorc(o)w (3) ModrzBaz, dozorcy (1) CzechEp. ◊ D dozorc(o)m (2). ◊ A dozorce (3). ◊ I dozorcami (6). ◊ L dozorcach (9).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Osoba pełniąca jakiś nadzór, kontrolę; nadzorca; opiekun (także duchowny); curator, provisor, spectator Calep, Cn; censor, episcopus, executor, formator, pollinctor Calep; antistes, arbiter, epistata, epistates, inspector, lustrator, procurator, tutelarius Cn (68): BudBib Ier 6/17; CzechRozm 59; A ták/ trzebáby tákich Dozorcow [censores] w káżdem Powiećie dwu obráć: ktorziby pewnych cżáſow/ cżynili opyt y wywiádowánie około obycżáiow ludzkich ModrzBaz 32v; Nád to ieſzcże/ áby tákowi dozorce [accusatores] vcżynki ludzkie/ iákom w pirwſzych kśięgach powiedźiał znácżyli ModrzBaz 95v, 32 [2 r.], 32v, 43 [2 r.]; Executor – Dozorca abi rzecz beła odprawiona, wikoniwacz. Calep 387a; Spectatores. Qui ad ludos spectandi causa conveniunt. – Dozorci, przigledaczę. Calep 996b, 279b, 326a, 430a, [867]b.

dozorca kogo, czego (20): HistLan Ev; vcżynił go Arcybiſkupem Mogunckim/ y dozorcą wſzytkiego kośćiołá SkarŻyw 518; Censor qui censuram gerit, praefectus morum. – Dozorca ſpraw, ochmiſtrz Calep 178b; Ergastulum, Mieſcze gdze związany słudzi cziaſzko robic muſzieli, łamiacz kamien albo kruſzcze kopiąc. Ergastularius. Qui praeset ergastulis. ‒ Dozorca robot takich, iakie słudzi okowani czinią. Calep 371a, 818a; Vrzędy ná Podkomorzégo włożoné. Bydź delátorem [...] Item, Dozorcą przeiázdów dobrych moſtów. SarnStat 456. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »dozorca domow (i) (budowania)« (4): Przed láty wonych wielkich mieśćiech byli oſobliwi Vrzędnicy/ ktore zwano AEdiles/ iákoby Dozorcy domow [qui aediles apellabantur ab aedibus] ModrzBaz 35; Tákowe cżęſte pożogi słuſznieby Dozorce budowánia [aediles] miáły do tego przywodźić/ żeby oni tey drogi ſzukáli/ iákoby z cegły murowáne domy były ModrzBaz 35v; To tedy niechay będźie o Dozorcách domow y budowánia [de aedilibus]/ y o ich vrzędźie. ModrzBaz 36, 35.

»dozorca ludzi ubogich« (1): O Dozorcách ludźi vbogich [De pauperum curatoribus.]. ModrzBaz 37v.

»ludzi uczonych dozorca« (1): áby żadnemu vrzędow vcżonym należących niedawano/ iedno ktorziby iáki znák náuki ſwey okazáli/ á ſiebie y náuki ſwe ludźiom vcżonym zálećili: ktore iśćie trzebá obráć/ áby byli iáko ſędźiowie y poſpolići ludźi vcżonych Dozorcy [literatorum censores]. ModrzBaz 135.

»dozorca małżeństwa« (1): O Dozorcách Małżeńſtwá [De censoribus matrimoniorum.]. ModrzBaz 32v.

»dozorca obyczajow« (4): A przetoż y toby trzebá w dobre obycżáie w wieść/ áby pewnych cżáſow/ ábo Dozorce [censores] obycżáiow/ ábo ktorzi inſzi vrzędnicy cżynili opyt o tákich Pániech/ [...] iáko ſię ſpráwuią roſkázuiąc ſwoim ludźiom. ModrzBaz 46v, 31v, 32v, 132.

»dozorca praw« (2): O Dozorcách praw [De censoribus]. ModrzBaz 94, 95v.

»dozorca rzeczy przedajnych i myńce« (1): O Dozorcách rzecży przedáynych y myńce [De rerum venalium et nummorum curatoribus.]. ModrzBaz 33.

Szeregi: »dozorca i pasterz« (1): A zoſobná Piotr nápomina towárzyſze ſwe/ ktorzy tákże ſtadká Bożego y Chriſtuſowego byli dozorcámi y paſterzámi iáko y on CzechEp [384].

»dozorca abo przełożony« (1): záiſteć ći/ ktorzi márnie vtrácáią máiętność/ godni ſą karánie od Dozorcow [censorum] ábo Przełożonych zá to odnośić. ModrzBaz 32.

»rządźca albo dozorca« (1): O Rządźcách/ albo o Dozorcách Domow/ y budowánia [De aedilibus.]. ModrzBaz 35.

»(surrogat, namiastek), dozorca (lub) stroż« [szyk 1 : 1] (2): Y toby też nie zdrogi było/ áby iáko zá dawnych cżáſow w Rzymie bywáło/ [...] tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie [censores vel nomophylaces] praw ModrzBaz 95v; CzechEp 329.

Przen: Chrystus (9):

W połączeniach szeregowych (2): A ták gdy bywa wzywánie ſyná Bożego Iezuſá Chriſtuſá/ [...] tedy to nie tákowe bywa/ iákowe ſámemu Bogu oycu należy/ ále iákie ſłuży y przyſtoi Pośrzednikowi/ Przycżyńcy/ Dożorcy y Iednacżowi CzechRozm 195, 193v.

Wyrażenie: »dozorca dusz (naszych)« (5): CzechRozm 176v, 193v; iż Pan Chriſtus páſterz dobry náſz/ y dozorcá duſz náſzych/ choćiaż zábity był y vmárł/ iednák w grobie nie zoſtał CzechEp 329, 324; WujNT 801 marg.
Szeregi: »krol, dozorca, ofiarownik« (1): Ktorego tenże Bog iego y oćiec vcżynił [...] Krolem/ Dożorcą/ Ofiárownikiem. CzechRozm 11v.

»dozorca abo opiekun« (1): ále teraz ieſteśćie náwroceni do páſterzá y biſkupá (marg) dozorce ábo opiekuná. (‒) duſz wáſzych. WujNT 801 marg.

»pasterz (i) dozorca, (mistrz, nanczyciel)« (4): CzechRozm 193v; y co mu [Chrystusowi] Apoſtołowie przywłaſzcżáią/ zowąc go/ y prawdźiwym/ y przednieyſzym páſterzem y dożorcą duſz náſzych. CzechEp 324, 329; NiemObr 43.

a. Biskup sprawujący w kościele władzę na obszarze diecezji (przeważnie w terminologii protestantów); episcopus Calep, Cn (17): CzechEp 248, 248 marg; Calep 367b, 368a; Tegoć też fortelu vżywáią [heretycy]/ przekłádáiąc Dozorce miáſto Biſkupow/ kędy w Graeckim ſtoi ᾽επίσκοπος WujNT 217.

W połączeniach szeregowych (2): Bywáią thedy zwáni Biſkupi doględácże/ pilni dozorce/ ſtroże/ cżuyni á przełożeni. RejPosRozpr c2v; CzechRozm 249v.

Wyrażenia: »dozorca kościoła powszechnego« (1): iż Piotr ś. od Páná Chriſtuſá fundámentem y przednieyſzym dozorcą kośćiołá powſzechnego poſtánowion ieſt NiemObr 27.

»starszy dozorca« (1): przyſzłoby przez widźiáną głowę/ rozumieć ſtárſzego Dozorcę we zborze Korintſkim NiemObr 47.

»dozorca zborowy« (1): A vrząd Apoſtolſki/ ma ſwoie oſobliwe właſnośći: w ktorych inni Dozorce zborowi/ ábo iáko teraz zowią/ Biſkupi nie ſpołkuią. NiemObr 50.

»zwierzchni dozorca« (2): tákże nie przed Piotrem/ iáko przed zwierzchnim iákim dożorcą ſpráwowáli ſię drudzy NiemObr 41, 27.

Szeregi: »biskup to jest dozorca« (1): chcąc pokázáć rożność oboiego zakonu: przetoż woleli [apostołowie] przełożone duchowne zwáć páſterzmi ábo Biſkupámi (to ieſt dożorcámi) WujNT 456.

»episkop abo dozorca« (1): Páweł Apoſtoł ták wielce waży kárność domową/ iż zniey bierze wielki znák tego kto śię godźi być Epiſcopem ábo Dozorcą [ecclesiae episcopi] ModrzBaz 23.

»pasterz, (i) dozorca, (i) nauczyciel« (2): Co ſię też dźiać pocżęło/ gdy iuż po onych dobrych y cnotliwych páſterzách y dozorcách zborecżku Rzymſkiego Chriſtuſowego pocżęli Papieżowie náſtáwáć CzechEp 376; NiemObr 44.

»wodz i dozorca« (1): A cżemużby ſię nie pierwey ná ſwego właſnego wodzá y dożorcę przednieyſzego/ śierdźić więcey niż ná mię nie miał? CzechEp 220.

b. Zakrystian, kościelny; mystagogus Calep (2):
Zestawienie: »dozorca świątości« (1): Mystagogus, Sacrorum custos, qui custodiae sacrorum est praefectus. ‒ Dozorca ſwiątoſczi, zakriſtyan. Calep 686b.
Szereg: »dozorca abo wytrykusz kościelny« (1): Słowo Greckie miáſto tego cochmy my położyli chwalcą/ znácży dozorcę abo wytrykuſzá koſćielnego. BibRadz II 77 marg.
c. Nauczyciel, pedagog, wychowawca; gymnasiarcha, gymnasiarchus Calep (2):

dozorca kogo (1): Paedagogus – Vczicziel, dozorca młodzei. [...] Custos et institutor pueri. Calep [745]a.

Zestawienie: »szkolny dozorca« (1): Gymnasiarchus vel gymnasiarcha [...] Germ. Der Rector oder Regent der gantzen Schul. ‒ Szkolny dozorca. Calep 467b.

Synonimy: ochmistrz, pasterz, przełożony, przyględacz, rządźca, sprawca, stroż; a. biskup, doględacz, episkop, pasterz, pozorca, stroż; b. wytrykusz, zakrystyjan; c. uczyciel.

Cf DOZIERACZ, [DOZIERCA], DOZORNIK

KN