[zaloguj się]
[pdf]

ROTMISTRZ (316) sb m

rotmistrz (315), rotmistr (1); rotmistrz : rotmistr SkarJedn (1:1; 61).rot- (315), rott- (1); -rz(-) (308), -rs (2), -rż (1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N rotmistrz rotmistrze, rotmistrzowie
G rotmistrza rotmistrzów
D rotmistrzowi, rotmistrzewi rotmistrz(o)m
A rotmistrza rotmistrze
I rotmistrz(e)m rotmistrzmi, rotmistrzami
L rotmistrzu rotmistrz(o)ch
V rotmistrzu
inne sg a. pl L -

sg N rotmistrz (122). ◊ G rotmistrza (19). ◊ D rotmistrzowi (12), rotmistrzewi (1); -owi : -ewi GórnDworz (1:1). ◊ A rotmistrza (17). ◊ I rotmistrz(e)m (14). ◊ L rotmistrzu (2). ◊ V rotmistrzu (1). ◊ pl N rotmistrze (40), rotmistrzowie (10); -owie BudBib (2), PaprPan (3), StryjKron (2); -e : -owie BibRadz (2:1), SarnStat (11:2). ◊ G rotmistrzów (26); -ów (7), -(o)w (19). ◊ D rotmistrz(o)m (12). ◊ A rotmistrze (24). ◊ I rotmistrzmi (7) MetrKor, Diar (2), RejFig, BielKron, RejPos, BielSpr, rotmistrzami (7) BibRadz, StryjKron, PaprUp, SarnStat (4); -ami (6), -(a)mi (1). ◊ L rotmistrz(o)ch (1). ◊ sg a. pl L skrót (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. wojsk. Dowódca oddziału wojskowego (z niem. Rottmeister); centurio PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; praefectus PolAnt, Modrz, JanStat; magister (equitum a. peditum, a. militiae) Calag, JanStat, Cn; princeps (exercitus) Vulg, PolAnt; dux PolAnt, Calag; ordinis ductor Cn (309): BierEz P2; Ordines ducere, Hetmánem być/ rotmiſtrze ze służebnym ludem ſpráwowáć. Mącz 268a, [267]a; Ták Kośćioł Boży ná ziemi z wiela ludzi cżyni iednę plebánią: [...] z wiela Arcybiſkupſtw/ iednę Patryárchią/ á z wiela Pátryárchyi iedno Papieſtwo/ ná ktorym ieden/ iáko Hetman nawyſzſzy nád wiele Rothmiſtrow/ Namieſtnik widomy tegoż Chryſtuſa co kroluie nád Anioły/ śiedzi. SkarJedn 61.

rotmistrz czyj (1): Ubi ad decuriatum convenissent, Gdy ſie weſpołek zeſzli wedle ych Rot y Cechow/ ydźmy do ſwoyich rotmiſtrzów Pieſzy do ſwoyich. Mącz 79b.

W połączeniu z imieniem [w tym: imię + rotmistrz (2), rotmistrz + imię (1)] (3): Spráwowáli dwáy wodze woyſko z káżdey ſtrony/ Ieden TRIPS á drugi IPS imieniem rzecżony. IPS Rotmiſtrz ktory imię Krolewſkie też nośił/ Tego Krol bárzo pilnie y vśilnie prośił. Aby ták/ iż Krolewſkie imię miał woiował/ A Krolowi ſromoty vdźiałáć wárował. KmitaSpit Cv, B2, B2v.

W połączeniu szeregowym (1): Kośćioł też Boży do porządnego á vſzykowánego woyſká przyrownány ieſt. w ktorym gdyby dzieśiątnikow/ ſetnikow/ Rotmiſtrzow/ porucżnikow/ y nád wſzytkimi iednego Hetmáná nie było/ zwycięſtwáby nigdyſię [!] ſpodziewáć krol niemogł. SkarJedn 62.

a. W wojsku polskim: oficer dowodzący zorganizowaną przez siebie rotą (158): MetrKor 38/287; ConPiotr 31; Yáko gdźyeby w woyſſce nawyſſſſego hetmáná nye było [...]/ ále porucznicy roznye káżdy po ſwey woli ſwoyę częſc woyſká ſſykował/ á tegoż czáſu picny w picowánye yecháć/ obozny oboz zátáczáć/ rotmiſtrz rotę ſwą ku ſſturmowi ćwiczyć/ álbo namyoty rozbiyáć chćyał/ [...] nie byłoby zá pyenyądz rządu/ áni yednoſci KromRozm III F8v; Rotmistrze aby hetman obierał osiadłe w wojewodztwach tak, żeby służba była nie z jednych tylko, ale ze wszech wojewodztw dla ćwiczenia wszech. Diar 81, 25; RejZwierz bb2v, 102v; BielKron 406, 409v, 424 [2 r.]; ábowiem vrzędom/ á doſtoinoſciam nie zámierzył Bog tákiego kreſu/ iżby z iednego ná drugi wſthępek być niemogł: bo z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę/ s kſiędzá biſkup GórnDworz Kk4v, R4v [4 r.]; [Polska ziemia narzeka:] Nuż Hetmáni/ Rotmiſtrze/ gdzie mi ſie podzieli/ Ktorzy w rzecżách Rycerſkich/ ſłowo dobre mieli. Sándyowie/ Cżárnkowſcy/ oni Duninowie/ Nieprzyiaćielom cżęſto dawáli po głowie. BielSat G4v; RejZwierc 187v [2 r.], 235; ma káżdy Rotmiſtrz álbo ſtárſzy ſprawcá (Rzymiánie zwáli Duces, Decani, Decuriones, Tribuni,) wſzyſtki ſobie porucżone ná dobrey piecży mieć/ y w dobrey ſtraży záchowáć/ áby nigdy nie prożnowáli BielSpr 25v; Hetman wielki Roty rozdáwa y Rotmiſtrze popiſuie. Rotmiſtrze záſie towárzyſze prziymuią ná pocżty/ iáko kthory wiele Koni może oſádźić s ſłużebniki ſwemi. BielSpr 70; Rotmiſtrz káżdy przy ſwoiey Roćie bywa s ſwoią Chorągwią/ ktory powinien Rotę ſwoię ku potkániu rządnie ſpráwić ná vff. BielSpr 70v, 50v, 70v; Z Máthuſzá dobry iunak/ á s ſyná wáſzego/ Záraz Rotmiſtrz ábo więc zacny Rycerz z niego. PaprPan B3v; [Krzysztof Tarnawski] Chociaż ieſzcże Rotmiſtrzem wżdy dła [!] ſwey cney ſpráwy/ Godzyen iák inſzy Hetman záwſze tákiey ſławy PaprPan Q4v, D4v, F3v, K, Z3; Gdy ſię też ſchodzą [żołnierze] do łupu/ ábo do dźielenia żywnośći/ niechby nic wedle woli ſwey niecżynili: áleby niech wſzytko Rotmiſtrzom było porucżono. ModrzBaz 114; StryjKron 737; GórnRozm B2; PaprUp B4v; y widzę ze y Pan Kanclerz wolałbybył tegozyczyc [tj. dowodzenia obroną Buska] Panu Łasczowi, ktorego dawno zasłuzonego baczy, Bo niemasz Starszego zołnierza y Rotmistrza nad niego ActReg 132, 48, 71, 74, 76, 78; A cokolwiek do ſkárbu náſzégo królewſkiégo/ ábo ná Zołniérzá/ ábo téż komu inſzému [...] wydano ieſt/ to im [podskarbim i prowizorom] ná liczbie przyięto bydź ma. z tym dokłádem/ żeby/ niż do czyniénia liczby przydźie/ Rotmiſtrze od nich zupełną zapłátę według przypowiedzenia im ſłużby od Hetmáná náſzégo Koronnégo/ álbo od Powiátu mieli. SarnStat 355; Máią téż ćiż Hetmáni od Rotmiſtrzów pomienionych/ y od żołniérzów ná zamkách/ y od puſzkarzów przyśięgę táką odbiéráć/ iáka Stároſtóm ieſt wysſzéy opiſána. SarnStat 426; Rotmiſtrz ſam poczet miéwał iedno ná 10. koni: á Dźieśiątnik nawięcéy ná ośm koni. SarnStat 427; ITem, Rotmiſtrze máią bydź w tym opátrzni/ áby nikogo zá towárzyſz nie prziymowáli/ ieno nawięcéy ná ośm koni SarnStat 428; (nagł) O zbiérániu Rotmiſtrzów y zołniérzów. (–) ITem/ Obiéráć będźiemy Rotmiſtrze weſpółek z Hetmánem/ to ieſt/ Poruczniki w káżdym Woiewództwie ludźi ośiádłych [...]. A ſámi Rotmiſtrze obiéráć będą żołniérze w ſwych Woiewództwiéch wedle zdánia ſwégo. SarnStat 429; OPátruiąc porządek y diſciplinę żołniérſką/ wáruiemy y poſtánawiamy. Naprzód/ áby Rotmiſtrze ludźie ośiedli/ ſzláchćicy [...] ná obronę potoczną z qwárty poſtánowioną ze wſzyſtkich Woiewództw iednáko y równo prziymowáni byli SarnStat 434, 366 [3 r.], 422, 427 [2 r.], 432 [2 r.], 433 [3 r.] (28); GrabPospR N; VotSzl Cv, E2v, E3, E3v, E4.

rotmistrz czyj [= komu dowodzący] [w tym: pron poss (3), G sb i pron (5)] (8): MetrKor 38/287; PaprUp K; ActReg 28; ZOłniérze pieniężni/ áni ich Rotmiſtrze/ nie máią bydź przynucáni do niezwyczáynych przyśiąg przez Hetmáná Generałá wſzyſtkiégo woyſká SarnStat 427; Towárzyſze y ich pácholikowie/ Rotmiſtrzów ſwych regimentowi podléć y poſłuſzni bydź powinni. SarnStat 435, 303, 936; CzahTr A2v.

rotmistrz czyj [= w służbie czyjej] [w tym: G sb (12), pron poss (2)] (14): Ia Iacub szeczygnyowſky Rothmyſtrz krolya yego myloſczy srothą szwą yeſzdna, sthwarzyſzmy [!] sluzebnyky a pomocznyky memy [...] odpowyadam thym tho lyſthem MetrKor 34/288, 34/288, 37/1v [2 r.], 38/286; LibLeg 11/75v, 76v; Iákub Iordan z Záklicżyná Rot. R. P. PaprPan D4v, C3, D2v, H4v, I3v; A stych ktorzi pobiczi a druczy [!] smarli, Czy ktorzy ich będącz ot Rotmiſtrza naſzego [tj. mianowanego przez króla] obrany na meyſcza swe poslaly ZapKościer 1582/32v, 33.

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [w tym: imię i (lub) nazwisko + rotmistrz (25), rotmistrz + imię i (lub) nazwisko (5)] (30): MetrKor 34/288 [2 r.]; LibLeg 11/75v, 76v; LibMal 1546/124; Drugie [wojsko] poráźili v Rádymic s Páwłem Fárureiem Rotmiſtrzem BielKron 417; Gromili ich [Tatarów] trochę ná błoćiech dolni Rotmiſtrze Iázłowieccy z drugimi BielKron 423, 418, 424; Náſz téż ón miły y wielebny Mąż/ á nieśmiertelnéy ſławy/ Rotmiſtrz Ian Borátyńſki [...]: izali ze cztérzómá ſty Polaków róty ſwéy/ bębnámi tylko woiennymi/ pod Połockiem nágnawſzy bydłá tego Moſkiewſkiégo w Dźwinę/ máło nie puł Moſkwy był potopił? OrzQuin R; Stániſław Wolſki Rotmiſtrz. PaprPan Y2v, C3, D2v, D4v, E, F3v (15); StryjKron 637, 757, 772; ActReg 28, 74.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym przynależność narodową (1): wytoczyli ſię potym z obozu Polſzcy Rotmiſtrzowie Bálicki/ Mikołay Sieniáwſki/ Máciey Włodek y inſzy/ podkáli ſię mężnie [...] z Wołochy StryjKron 757.

W połączeniach szeregowych (9): Diar 29; Ieſt w Polſzce Krol naywyſzſzy Hetman: ma pod ſobą Woiewody/ to ieſt polne ſwe Hetmány: ma Káſztellany/ Rotmiſtrze/ ma Podkomorze/ ma Chorąże/ ma Woyſkie/ y Stároſty/ kożdy z tych ma vrząd Woienny ſwoy. OrzRozm M3v; CHceſzli wiedzieć w Woyſku ſwoim ſzpiegá álbo zdraycę iákiego [...]/ kázáć ſie zeyść w gromádę wſzyſtkim Przełożonym [...]/ thám roſkázáć wſzyſtkim przednieyſzym ſprawcom/ to ieſt Rotmiſtrzom/ Stárſzym/ Setnikom/ Dzieſiątnikom/ ták iezdnym iáko pieſzym/ áby ſie wywiádowáli miedzy towárzyſzmi [...] BielSpr 27v; tákże y odrugich ſłowiech rozumiey/ ktore nie mogą być powiedziáne po Polſku właſnie/ áni ich też v nas ieſth w obycżáiu miánowáć wſzyſtkich/ bo ſie tylko v nas záchowuie ná zwirzchnośći Rycyrſkiey Hetmán/ Rotmiſtrz/ Porucżnik/ Dzieſiątnik/ Towárzyſz/ Káżdy s nich ná on cżás miał ſwe mieyſce v Grekow/ gdzie miał ſtać w ſwey ſpráwie. BielSpr 29v; Lácnoć o to że ćię zwáć będą y witáć Hetmánem/ Wodzem/ Rotmiſtrzem/ Porucżnikiem/ Dźieśiątnikiem/ Chorążym [imperatorem, ducem, chiliarchum, centurionem, decanum, aquiliterum]/ ále być tym/ á temu co należy doſyć cżynić/ to więc bárzo trudna. ModrzBaz 114v; Zá czym potrzebáby to dobrze et ſacroſanctè opátrzyć [...]: żeby przed Hetmánem/ Rotmiſtrzem/ żołnierzem/ ktorzy oyczyznie krwią drogą ſłużą/ práktykáńći y pochlebcy/ ták Seymowi iáko y inſzy/ więc párázytowie/ y ięzykiem tylko ad placitum ſłużący ludzie/ promowowáni y vbogacáni nie byli. VotSzl C2, C, Cv, E3v.

W charakterystycznych połączeniach: godne rotmistrz(e, -owie), pewne (2), pilni, starzy (starszy(-i)) (3), zacny(-i) (2), zwyczajni; polscy rotmistrzowie; rotmistrz krola jego miłości (jego krolewskiej miłości, w.k.m.) (7); [co] rotmistrzom jest poruczono; rotmistrze naznaczyć, obierać (mają być wybierani) (3), popisować, posłać (2), przyjmowani są; rotmistrzow regiment; roty rotmistrzow; zbieranie rotmistrzow; przypowiedzenie rotmistrzom służby.

Wyrażenia: »rotmistrz drabski« (3): Ia. M. trzepyenſky Rothmyſtrz krolya yego myloſczy drabſky srothą ſſzwą, sthowarziſzmy sluzebnyky a pomocznyky memy [...], othpowyadam thym tho lyſthem MetrKor 34/288 [idem (1)] 37/1v [2 r.].

»rotmistrz jez(d)ny« (3): Nathenze spozob odpowyedz Rothmyſtrzow yeznych yako nathen czas odpowyadaly srothamy szwymy MetrKor 37/1v; Ieſli nieprzyiaćielá bliſko nie cżuieſz/ ma Hetman káżdy z Rotmiſtrzmi z dzieſiątniki ſwemi thák z iezdnemi iáko s pieſzymi w pole wyiácháć/ á lud Rycerſki ſzykowáć y oględáć iáko ktory w ſwey ſpráwie ma ſtać BielSpr 8, 27v.

»rotmistrz pieszy« (4): Item aby wſzyſzczy porucznyczy yeznych y wſzyſzczy Rothmyſtrze pyeſzy ze wſzythkych woyewodſthw przyſzyągaly przed panem hethmanem MetrKor 38/286, 38/287; BielSpr 8, 27v.

Szeregi: »rotmistrzowie, (i) dziesiątnicy« (3): BielSpr 8; poſtánawiamy: áby nápotym żołniérze ná którychkolwiek czáſu potrzeby mieyſcach będący/ ſzkody wſzyſtkié/ vćiſki/ lupieſtwá/ gwałty/ y krzywdy nágrodźili: [...] á Rotmiſtrzowie y Dźieśiątnicy [Magistri Comitivarum JanStat 726] tákowych ſzkódników [...] w wieży ták długo śiedźieć máią: áż ſie oné ſzkody nágrodzą. SarnStat 303 [idem] 936. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»rotmistrz(e), (i, albo) porucznik(-cy)« [szyk 6:2] (8): Ia.N. przyſzyągam yſch bandancz porucznykyem albo Rothmyſtrzem yego krolyewſkyey myloſzczy wyernye a ſprawyedlywye sluzycz chczą. MetrKor 38/286, 38/286; A Zeby prȩtextem vchwały téy Conſtituciiéy przerzeczonéy około ſądzenia żołniérzów przez Hetmáná/ z Rotmiſtrzámi y Porucznikámi okkázia nie vroſłá do enerwáciiéy kárnośći żołniérzkiéy [...]. Tedy decláruiemy/ iż [...] SarnStat 436, 136, 426, 427 żp, 435, 436. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»(tak) rotmistrze, (jako (i), i) towarzysze; rotmistrz(e) z towarzysz(a)mi« (5;5): MetrKor 38/287; Látá 1529. Mikołay Sieniáwski/ Hetman koronny ninieyſzy/ Ierzyk Látálſki/ y drudzy Rotmiſtrze s thowárzyſzmi ſwymi [...] iecháli w kozáctwo pod Ocżakow BielKron 420, 422; (nagł) Rotmiſtrz s towárzyſzmi. (–) Odpuśćcie mi towárzyſze/ Wieręć wſzytko piſarz piſze/ To coſcie ludziom pobráli/ Będziecie potym wrácáli. RejZwierc 235, B3v; OKázowánie Iezdnych y pieſzych wſzego Rycerſtwá/ ieſt potrzebne Rzecży poſpolitey ku obronie/ gdybyto było s ćwicżeniem młodych ludźi obycżáynie [...]/ á zwłaſzcżá gdy to iuż przychodźi ná ludźi młode po śmierći ſtárych zwycżáynych Rotmiſtrzow towárzyſzow y innych Sprawiec BielSpr 71v, 36v; Tedy decláruiemy/ iż przeſłuchawſzy zdánia ták Rotmiſtrzów iáko y towárzyſzów/ wolno będźie wedle ſumnienia Hetmánowi [...] ſłużebné ſwowolné/ y wyſtępné przećiwko powinnośći rycérzkiéy káráć. SarnStat 436, 366; A iż to ieſt naylepſze woyſko/ w ktorym nawięcey Rotmiſtrzow y towárzyſzow: tedyby tego trzebá/ żeby żaden Rotmiſtrz nie miał więtſzey płacey/ iedno ná ſto człowieká/ á towárzyſz nawięcey ná pięć koni. VotSzl E3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

Iron. (3): Zaſz ſie v nas wżdy kto wſpráwach [tj. w żołnierskim rzemiośle] cwic⟨zy⟩ Snać to rycerz kto więcey naliczy A gdzie ſobie hoyniey nálewáią Tu káżdego zá hethmáná máią Albo owi wnáſſym práwie miſtrze Są dziś v nas zá zacne rothmiſtrze Káżdy buia by ludzi poráził Zeby komu ſpráwiedliwoſć ſkáził RejRozpr K3; RejWiz 115; To iuż rotmiſtrz/ co fuka na chłopy u pługa/ A iego przednieyſza broń toczona maczuga. KochSat A3.

Przen (7): Práwy ieſt Rotmiſtrz nád ſzaloną rotą/ Kto przyrodzenia nie hámuie cnotą. RejZwierc 223v.
Szeregi: »hetman albo rotmistrz« (1): A tuby ſie mogł obacżyć káżdy ſprawcá ſwiátá tego czo to ieſt/ á iáka to obietnicá iemu/ iż tám [do Królestwa Niebieskiego] ma wnieść chwałę y powagę ſwoię [...]/ á nie tylko ſam ále iáko pocżćiwy hetman álbo rotmiſtrz y z oną chwálebną rotą ſwoią/ ktorą pozyſkał prze cnotliwą ſpráwę ſwoię Pánu Bogu ſwemu. RejAp 186v.

»rotmistrz, także towarzysze« (1): ABowiem táki káżdy ktory pilen cnoty/ Pewnie go ták może zwáć iż nie z iego [świata, tj. wartości przemijających] roty/ Bo y Rotmiſtrz ſwowolny tákże towárzyſze/ A nawiętſzy ten [rotmistrz, tj świat] pocżet ſwowolnemu piſze. RejZwierc 269v.

a) O rotach szatańskich [czyj; zawsze: G sb i pron] (3): Bo dyabeł ſwego pilen gdy ſie iego miele [...]. A gdy ten wielki hetman co ták ſwiátem tocży/ Z dopuſzcżenia Páńſkiego proporce roſtocży [...]. To iuż iego Rotmiſtrze idą gonionego/ A nigdy nic nie ſpráwi żaden nic dobrego. RejWiz 139; Azaſz też nie ma [!] onych [się to okazało] ktorzy rozmáitemi wymyſły ſwiátá tego [...]/ nie tylko ſámi ſłużą iemu [tj. czartowi – „Hetmanowi świata”] á cżynią wolą iego/ ále wiele inych w poſłuſzeńſtwo iemu przywodzą [...]/ ták iż práwie drży wſzytek ſwiát przed tymi zwolenniki á przed tymi rotmiſtrzmi iego. RejPos 78v.
Szereg: »rotmistrz a hetman« (1): A tu dopirko poráźiſz drugie ony Rotmiſtrze á Hetmány tego to złocżyńce ſwego [tj. czarta]/ poſpołu y z mocą iego. RejPos 79.
b) Ktoś możny, znaczący (1):
Szereg: »rotmistrz albo hejtman« (1): (did) Koth prziſſedſſi do lwa do krati mowy (–) Wei wey tocz iakiſz kraſni pan Abo rotmiſtrz albo heitman RejRozm 391.
b. W wojskach obcych różnych epok: nazwa użyta przez analogię do warunków polskich na określenie dowódców wojskowych różnych rang; tribunus (militaris a. militum) Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Cn; decanus Mącz, Calag; decurio Mącz (141): Leop 1.Mach 5/42; KArdynał ieden z woyſkiem Papieſkim woiuiąc/ Biegał miedzy Rotmiſtrzmi/ pewnie obiecuiąc/ Zwycięſtwo RejFig Bb7; RejZwierz 27v; A gdy ſię dokończyły ofiáry palone/ rzekł Iehu ſłużebnym y rotmiſtrzom: Idźćie á pomorduyćie ie [czcicieli Baala zwołanych do jego świątyni]/ áby y ieden z nich nieuſzedł/ A tákże pomordowáli ie mieczem [...]. Potym oni ſłużebni y rothmiſtrze ſzli áż do miáſtá domu Báálowego. BibRadz 4.Reg 10/25; A poſłał też był zemną Krol rotmiſtrze y ieżdne. BibRadz 2.Esdr 2/9, Ier 41/13, Ez 21/22, Act 5/26; Papież tedy ktory prágnął walki z Luteryany/ ácż na Koncilium poſłał poſły/ wſzákże lud gotował táiemnie ná Luteryany [...]/ á gdy mu to rozwodzono/ yż potym ieſzcże nic/ poki ſie Koncilium niedokońcży/ tedy lud ná ten cżás kazał roſpuśćić/ á Rotmiſtrzom przypowiedział ſłużbę ná drugi rok BielKron 223v, 130, 320; GórnDworz Q6v, R2v [2 r.], R3, Y7v, Bb; BielSpr 10v; BudBib 2.Esdr 2/9; ktory [Eliasz] dwu Rotmiſtrzow y z rotámi ich ogniem z niebá pomordował. CzechRozm 240; KochOdpr A3, D2v [2 r.], D3; Y ná znák doſkonáłego zdrowia/ [św. Szymon Słupnik] kazał mu [uzdrowionemu człowiekowi] onego Rotmiſtrzá doſyć tłuſtego/ ktory ſię zá nim przycżyniał/ aſz do namiotu o ſwey mocy odnieść. SkarŻyw 30, 30; KochWz 136 [2 r.]; WujNT 414 marg; W bitwie oney gdy zá náſzych wiekow Turki ná morzu poráżono/ żadnego heretyká rotmiſtrzá áni wodzá nie było. SkarKazSej 685b.

W połączeniu z imieniem [w tym: rotmistrz imieniem (1); imię + rotmistrz (2), rotmistrz + imię (1)] (3): Thám [pod Metym] Olbrycht Márgrábic [...]/ potkał ſie z Aumáliuſem Fráncuſkim Rotmiſthrzem poráźił go/ y ſámego rániwſzy poimał BielKron 237; BielSpr 43v; StryjKron 385.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym przynależność narodową, rasową, religijną [w tym: przymiotnik + rotmistrz (3), rotmistrz + przymiotnik (1)] (4): BielKron 237; w ktorey bitwie ten Tomazo zábił brátá rodzonego iednemu z onych Murzyńſkich Rothmiſtrzow GórnDworz Y7v; Ieden Sáráceńſki Rotmiſtrz prośił go [św. Szymona Słupnika] áby iego powinnego powietrzem záráżonego vzdrowił SkarŻyw 30; Tedy Kniáź Peluſa Troynátowic [...] wziąwſzy pomoc od Albrichtá de Miſſen Kontorá Krolewieckiego z Martinem Golinem/ y Konradem Tuwilem/ Rotmiſtrzámi Krzyżackimi naiáchał był bez wieśći Xiążąt y Pánow Litewſkich StryjKron 385.

W połączeniach szeregowych (3): BO oto Pan Iehowa Ceweoth odyimuie z Ieruſzalimá y z Iehudy [...]. Rycerzá y mężá walecżnego/ ſędzią/ y proroká/ y wieſzcżká á ſtárcá. Rotmiſtrzá y vććiwą oſobę y ráycę/ y mądrego/ rzemięſlniki y rozumnego mowcę. BudBib Is 3/3; y záwołał [anioł] głoſem wielkim mowiąc wſzem ptakom latáiącym w pośrzod niebá: Chodźćie y zgromadzćie ſię ná wieczerzą wielką Bożą: ábyśćie iedli ćiáłá krolow/ y ćiáłá rotmiſtrzow/ y ćiáłá mocarzow/ y ćiáłá koni/ y śiedzących ná nich/ y ćiáłá wſzytkie wolnych y niewolnikow/ y máłych y wielkich. WujNT Apoc 19/18, Apoc 6/15.

W charakterystycznych połączeniach: francuski rotmistrz, krzyżacki, murzyński, saraceński; rotmistrzom przypowiedzieć służbę; posłać rotmistrze (2), postanowić, postawić, wybrać.

Wyrażenia: »rotmistrz jezny« (1): ná oſtátku Máiá/ wźiął Lucemburg przez poddánie. Byli k tey poſłudze Ceſárzowi/ Mauryc Kſiążę Sáſkie/ Woyćiech Brándeburſki z inymi Rotmiſtrzmi ieznemi BielKron 222v.

»rotmistrz(e, -owie) wojska, nad wojskiem (wojski)« = princeps exercitus Vulg, PolAnt (5:2): Bánáiás teſz ſyn Ioiády był Rotmiſtrzem nád woyſki Strzelcow y Tarcżownikow Leop 1.Par 18/17, 1.Mach 5/40; Y wźiął z ſobą [faraon] ſześć ſet wozow przebránych/ y wſzytki wozy Egiptſkie/ á Rotmiſtrze nád wſzythkiem woyſkiem. BibRadz Ex 14/7, Ier 41/11, 16, 42/1; Tedy Tymotheuſz mowił ták ku Rotmiſtrzom woyſká ſwego/ Ieſliżeć Iudá przyćiągnąwſzy zwoyſki ſwemi nád potok przepráwi ſię pierwey do nas/ tedyć mu nie wytrzymamy BudBib 1.Mach 5/40.

Szeregi: »rotmistrze, dziesiątniki« (1): Trzećie roſkazał im [Cangius Chan]/ áby wybráli miedzy ſobą Rothmiſtrze/ Dźieſiątniki/ y inne ſprawce nád wſzythkim ludem/ y przezwał woyſko dźieſięćtyſiąc zbroynych BielKron 438v.

»hetmani abo (i) rotmistrze« (2): abowiem ludzie ſtharych wiekow zwykli byli dawać ſok piołynowy Hethmanom j Rothmiſtrzom gdy na woynę iechali FalZioł II 9a; PowodPr 62.

α. Na oznaczenie centuriona, trybuna, dziesiętnika (zwykle w wojsku rzymskim) (91): tribunus quiritum, militum, rothmystrz BartBydg 162b; A gdy go ſkrepowáli rzemieńmi/ rzekł Páweł Sethnikowi ktory przy nim ſtał: Godzili ſie wam Rzymiániná nie przekazánego bicżowáć? Co vſlyſzawſzy Setnik/ przyſtąpił do Rotmiſtrzá/ y powiedział mu mowiąc: Coſz będzieſz cżynił? bo otho ten cżłowiek ieſt mieſſcżánin Rzymſki. Leop Act 22/26, Act 21/37, 22/24, 27, 28, 29; Rotá tedy y Rotmiſtrz y ſłużebnicy Zydowſcy poimáli Iezuſá/ y związáli go. BibRadz Ioann 18/12, Act 23/10, 15, 17, 18, 19, 22; Decanus, In Bibliis legitur pro decurione, Miáſto dzieſiątniká/ Rotmiſtrzá. Mącz 79a; Hecaton archus, id est, Centurio, Rotmiſtrz. Mącz 153d, 463d, 470b; Rottmeiſter. Rotmiſtrz. Decanus. Tribunus militum. Centurio Prȩfectus. Magister militiae. peditum. equitum. Dux. Calag 400a; ArtKanc D13; Centurio, dicitur qui centum peditibus praeest – Rottmiſtrz maiąci podſobą ſtoknechtow. Calep 180b; Po ſkonániu cżworo ſię cudo sſtáło: [...] okrom tego [tj. nie licząc tego]/ iż Pogáńſki rotmiſtrz ieden z rotą ſwoią przyznał Boſtwo y moc vmárłemu iuż Pánu náſzemu LatHar 320; lecż Piłat dźiwował ſię/ ieſliby iuż [Jezus] ſkonał: Y wezwawſzy rotmiſtrzá/ ſpytał go/ ieſliby vmarł [Vulg Mar 15/44]. Y dowiedźiawſzy ſię od Setniká(onego); dárował ćiáło Iozefowi. LatHar 714, 190, 236, 246, 535, 701, 729; A gdy wſzedł do Káphárnaum/ przyſzedł do niego Rotmiſtrz (marg) wł. Setnik: tákże y potym wſzędy. (–)/ proſząc go/ y mowiąc: Pánie/ ſługá moy leży w domu powietrzem ruſzony/ y ſrodze vtrapiony. Y rzekł mu IEſus: Ia przyidę/ á vzdrowię go. Y odpowiádáiąc Rotmiſtrz/ rzekł: Pánie/ nie ieſtem godźien ábyś wſzedł pod dách moy: ále tylko rzecz ſłowem/ á będźie vzdrowion ſługá moy. WujNT Matth 8/5-8; A Rotmiſtrz (marg) Setnik, co miał ſto żołnierzow pod ſobą. (–) y ći co z nim byli ſtrzegąc IEſuſá/ vyrzawſzy trzęśienie źiemie y to co ſię dźiało/ zlękli ſię bárzo WujNT Matth 27/54 [przekład tego samego tekstu LatHar 701]; Rotá tedy y Rotmiſtrz (marg) tyśiącnik. (–) y ſłużebnicy Zydowſcy poimáli Ieſuſá/ y związáli go WujNT Ioann 18/12 [przekład tego samego tekstu BibRadz, LatHar 729]; A gdy ſię ſtáráli iákoby go [Pawła] zábić/ przyſzłá wieść do Hetmáná roty (marg) wł: Tyśiączniká. (–)/ Iż ſię wzruſzyło wſzytko Ieruzálem. Ktory nátychmiaſt wźiąwſzy ſłużebne y Rotmiſtrze (marg) Setniki. (–)/ przybieżał do nich. WujNT Act 21/32; A gdy był wielki rozruch; boiąc ſię Hetman (marg) ábo Rotmiſtrz ⟨t⟩ákże y niżey L. Tribunus, G. χιλιαρχος, to ieſt, tyśiącnik, przełożony nád tyśiącem żołnierzow. (–) áby Páwłá nie rozſzárpáli miedzy ſobą; roſkazał iść ſłużebnym/ á wydrzeć go z pośrzodku ich; y odwieść go do obozu. WujNT Act 23/10; Y wezwawſzy [hetman, tu: trybun] dwu Rotmiſtrzow/ rzekł im: Nágotuyćie dwieśćie ſłużebnych/ áby ſzli áż do Cezáreiey: k temu śiedmdźieśiąt iezdnych y dwieśćie pieſzych z oſzczepámi WujNT Act 23/23, Matth 8/13, Mar 15/39, 44, 45, Luc 7/2 (29).

rotmistrz czego (4): Primipilus Centurio, Dźieſiątnik/ Rotmiſtrz álbo hetman pierwſzego ſzyku álbo zaſtępu. Mącz 299d; Primipilus centurio primae cohortis, Rotmiſtrz pierwego hufu. Qui 400. milites ducebat in prima acie, eratque caput legionis. Mącz 322b. Cf »rotmistrz roty«.

rotmistrz czyj [= komu dowodzący] [w tym: pron poss (1), G sb (1)] (2): Tákże ná káżdey tarcży ſwego Rotmiſtrzá imię było napiſáne káżdemu ná obeyźrzeniu. BielSpr 14v. Cf »rotmistrz żołnierzow«.

rotmistrz czyj [= w służbie czyjej] (1): Pogrzebli teſz [św. Mariusz i Marta z synami, Audifarem i Abakukiem] iednego zacnego Rothmiſtrzá Klaudiuſzowego ná imię Blaſtá/ y Ianá miſtrzá iego w wierze. SkarŻyw 62.

W połączeniu z imieniem [w tym: rotmistrz na imię (a. imieniem) (3); imię + rotmistrz (7), rotmistrz + imię (4)] (11): KromRozm II g4v; [człowiek nieochrzczony] Nie może tych vcżynkow dobrych cżynić/ ktoreby mu ſłużyły ku zbáwieniu: ále dobrze cżynić może/ iáko wiele Pogáńſkich ludźi/ y Kornelius Rotmiſtrz pierwey niżli ſie náwroćił/ wiele dobrego cżynili WujJud 66v; CzechRozm 253; SkarŻyw 62, 187; LatHar [+10]v; A Gdy poſtánowiono że miał Páweł wodą iácháć do Włoch/ y być oddan z innymi więźniámi Rotmiſtrzowi/ imieniem Iuliuſzowi roty Auguſtowey [...] WujNT Act 27/1; [Piotr] Od Bogá przez widzenie nápomniony/ pierwſzy ze wſzytkich pierwſzego Pogániná Korneliuſzá Rotmiſtrzá okrzćiwſzy/ Pogánom wrotá do kośćiołá otwarza. WujNT 510, Act 10/22, s. 658, Zzzzz2v.

W połączeniu z wyrażeniem przyimkowym oznaczającym liczbę podwładnych (5): Centurio, Rotmiſtrs nad ſtem. Mącz 47d; Pentecontarchus, Rotmiſtrz ná pięćdźieſiąt oſób. Mącz 290a; Tribunus militaris, Rotmiſtrz/ álbo Hetman nád tyſiącem drabów álbo alias naywyſzſzego Hetmáná namieſnik. Mącz 463d; Ducenarius, Qui duas centurias: id est, ducentos milites, ducebat in acie secunda, qui et primus hastatus dicebatur – Rotmiſtrz nad dwiemaſty zołnierzow. Calep 343a, 188b.

W połączeniach szeregowych (7): Y rozgniewał ſie Moiżeſz ná Hetmány woiſká onego/ ná Rotmiſtrze y ná Setniki/ kthorzy ſie byli z oney bitwy wroćili. BibRadz Num 31/14; Potym [Jojada] wźiąwſzy Rotmiſtrze y przednieyſze/ y ty kthorzy pánowáli nád ludem/ ktemu wſzytek lud oney źiemie/ prowádźił Krolá z domu Páńſkiego BibRadz 2.Par 23/20, 1.Par 28/1; Mącz 299d; Ten Sżelomith y bráćia iego (byli) nád wſzemi ſkárby poświątnemi/ co był poświęćił [tj. ofiarował] krol Dawid/ y przednieyſzy oycowie/ hetmánowie/ rotmiſtrzowie/ y woiewodowie. BudBib 1.Par 26/26, 1.Par 27/1; A gdy był dźień po temu/ Herod w dzień národzenia ſwego ſpráwił wieczerzą ná pány ſwoie/ ná rotmiſtrze (marg) wł: ná tyśiącniki. (–)/ y ná przednieyſze w Gálileiey. WujNT Mar 6/21.

W charakterystycznych połączeniach: (za)cny rotmistrz (2), pogański (3), sławny; rotmistrz pierwego hufu, pierwszego szyku, pierwszego zastępu; za rotmistrze obrani.

Zwrot: »uczynić (a. poczynić) [kogo] rotmistrzem« = ponere tribunum PolAnt (2): I odpráwił go [Saul Dawida] od ſiebie/ á vcżynił go rothmiſtrzem/ y wodźił lud gdźie było pothrzebá. BibRadz 1.Reg 18/13, 1.Reg 22/7.
Wyrażenia: »rotmistrz roty« = centurio cohortis Vulg (2): A W Cezáriey był mąż niektory imieniem Korneliuſz/ Rotmiſtrz roty ktorą zwano Włoſką WujNT Act 10/1, Act 27/1.

»rotmistrz(e) żołnierzow, nad żołnierzmi« [szyk 1:1] (1:1): Ci [czterdziestu męczenników, legionistów ze słynnego XII legionu rzymskiego] tedy vrodą y kwiátem młodośći y śiłą inne przechodząc/ zá rotmiſtrze obráni byli nád żołnierzmi SkarŻyw 206, 402.

Szeregi: »rotmistrz(e) albo (i) hetman(i)« = centurio et praefectus PolAnt (4): Wywiodł potym Ioiádá kápłan rotmiſtrze y Hetmány mowiąc im/ Wywiedźćie ią [Atalię] precz zá párkan BibRadz 2.Par 23/14; Chiliarchus, Qui praestat mille militibus, Rotmiſtrz/ álbo Hetman máyąc pod ſobą tyſiąc zołnierzów/ apud Latinos Tribunus est. Mącz 51c, 463d; [cesarz Licyniusz] poſtánowił ſobie nie wſzytki Chrześćiány/ ále tylo przednieyſze gubić. Miedzy innymi był bárzo ſławny Rotmiſtrz y Hetman w woyſce Rzymſkiey ná imię Theodorus SkarŻyw 187. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»rotmistrz(e) abo (i) setnik(-cy)« [szyk 1:1] (2): Rzekł thedy Saul ku ſługam ſwym [...]/ Proſzę ſłuchayćie ſynowie Iemini/ Izaż wam wſzythkim da ſyn Izái role y winnice/ á poczyni was wſzythki rothmiſtrzámi y ſetniki [tribunes, et centuriones]? BibRadz 1.Reg 22/7; SETNIK ábo Rotmiſtrz ieden wierny. Mátth: 8. 5. Luk: 7. 2. WujNT Bbbbbb4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»starszy i rotmistrz« (1): ZA cżáſu Dyoklecyaná [...] ſtároſtá Aquilinus/ poimał cżterdzieśći żołnierzow Chrześćian: ktore długimi y wielkimi mękámi y więzienim do báłwochwálſtwa przymuſzał. O tych ſłyſząc S. Floryan będąc onych żołnierzow ſtárſzym y Rotmiſtrzem [...]: prágnął być vcżeśnikiem korony ich. SkarŻyw 402.

c. Oficer a. żołnierz, któremu powierzona została funkcja przekazania hasła (1): Tesserarius, Qui tesseram: hoc est, signum bellicum per contubernia militum nuntiat – Rotmiſtrz, hasło poczichu widaięci. Calep 1059b.
2. wojsk. Głównodowodzący wojskiem (3): Kriegsfrer/ oder frſt. Hetmań [!]. Rotmiſttrz. Imperator. Administrator belli gerendi. Calag 318a.

rotmistrz kogo, czego (2): Mącz 204b; Phylarchus – Hethman albo rotmiſtrz konnycz. Calep 803b.

Szereg: »rotmistrz albo hetman« [szyk 1:1] (2): Magister equitum, Rotmiſtrz álbo Hetman yeznych. Mącz 204b; Calep 803b.
3. Zwierzchnik, przełożony nad pewnymi jednostkami organizacyjnymi (sprawujący władzę cywilną lub wojskową) (1): Decarchus [...], Dzieſiątnik Hetman nád dzieſiątkiem miaſt álbo Rot/ Rotmiſtrz. Mącz 79a.
4. O osobie sprawującej ważne funkcje publiczne, pełniącej w danej społeczności znaczącą rolę (1):
Wyrażenie: »rotmistrz naczelny« (1): A cij [osoby zmierzające w kierunku krzyża Jezusa] byli Nykodém cżlowiek bogaty/ a Iozeff z Aromatyié/ rotmiſtrz nácżelny ij wzięty między ludzmi/ zwolenicy taiemni pana Iezuſowi ij ſludzy nábożni. OpecŻyw 154.
5. Przywódca, zwierzchnik grupy osób cywilnych (2):
a. Przywódca sekty (1):
Szereg: »rotmistrz a wodz« (1): Haeresiarcha, Rotmiſtrs á wódź którey ſekty Mącz 152c.
b. Dowódca i (albo) właściciel statków (1):
Wyrażenie: »rotmistrz nad łodziami« (1): Navicularius, Qui navi praeest, caeterisque imperat, suaque unicuique munia distribuit – Przewodnik albo rotmiſtrz nad łodziami. Calep 690b.

Synonimy: 1.a. porucznik; 2. hetman, jenerał, wodz; 5.a. wodz; b. galejnik, patron, przewodnik.

MPi