[zaloguj się]
[pdf]

NAUCZYCIEL (822) sb m

-a- (408), -a- (11); -a- : -å- GliczKsiąż (85:3), Mącz (9:4), SkarŻyw (11:2), CzechEp (21:1), NiemObr (13:1); w -ciel prawdopodobnie e pochylone (tak WujBib oraz Cn) [Mącz -ciel odstępstwo od normy; w -ciel- e jasne.

Fleksja
sg pl
N nauczyciél nauczyciele, nauczycielowie
G nauczyciela nauczyciel(o)w
D nauczycielowi nauczyciel(o)m
A nauczyciela nauczyciele, nauczyciel(o)w
I nauczyciel(e)m nauczycielmi, nauczycielami
L nauczycielu nauczycielach, nauczyciel(o)ch
V nauczycielu
inne sg G a. A - nauczyciela; pl G a. A - nauczycielow

sg N nauczyciél (505). ◊ G nauczyciela (26). ◊ D nauczycielowi (16). ◊ A nauczyciela (27). ◊ G a. A nauczyciela (1). ◊ I nauczyciel(e)m (20). ◊ L nauczycielu (8). ◊ V nauczycielu (39). ◊ pl N nauczyciele (33), nauczycielowie (8); -owie BibRadz (3), KwiatKsiąż, RejPosWstaw, StryjKron, CzechEp; -e : -owie NiemObr (1:1). ◊ G nauczyciel(o)w (37). ◊ D nauczyciel(o)m (19). ◊ A nauczyciele (49), nauczyciel(o)w (1); -e : -(o)w NiemObr (2:1). ◊ G a. A nauczycielow (1). ◊ I nauczycielmi (21), nauczycielami (5); -ami GliczKsiąż (2), LatHar; -mi : -ami CzechRozm (2:1), WujNT (8:1). ◊ L nauczycielach (5), nauczyciel(o)ch (1) ModrzBaz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) ‒ XVII w.

Ten, który naucza i wychowuje, pedagog; doctor Mymer1, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg, Cn; praeceptor HistAl, Vulg, Mącz, Cn; magister Mącz, Vulg, Cn; professor Mącz, Modrz; didascalus Mącz, Calep; paedagogus Mącz, Vulg; formator, praemonstrator Mącz, Cn; litterator Calep, Cn; doctus PolAnt; nutritor Mącz; docens Modrz; exercitator, institutor Cn (822): Mymer1 9; BielŻywGlab nlb 14; SeklKat F3; Ták záprawdę nyemáſz co chwálić gdi ocyec doma chowa náucżycyelá ſynowi/ álbo dzyecyom. GliczKsiąż L; Náucżony náucżycyel vcżone vcżnye pocżyni/ á proſty proſte. GliczKsiąż L7; nyegodna rzecż yeſt áby kto tę zapłátę ktorą cżyni náucżycielowi zá ſyná/ myał rownáć [...] ſtą kthorą wydáye grábárzowi álbo chłopu yákiemu nyewolnemu. GliczKsiąż M3v; że náucżycyele ſą by oycowye właſni/ á to nye cyał ále rozumu. GliczKsiąż N8v, I4v, I6v, I7, I7v, I8v (71); KwiatKsiąż E4v, K3v; Nutritor, Náucziciel/ ten który dźieći wychowawa. Mącz 255b, 36d, 231d, 305a; Ięſt [!] v mnie náuczyćiel iśćie bárzo tani/ Ktory w cudzey oſobie ſwoy wyſtępek gáni. Prot C4v; Gdyż to iednák właſny ieſt vrząd á powinowáctwo dobrego náucżycielá/ vpomináć ludzye ku ſwiętemu á pobożnemu życiu RejPosWstaw 21v, [212]v, 42; Co iym łácno będźie vcżynić/ ieſli y ſtudentom/ niemáiącym ná náukę nakłádu/ potrzeby/ y náucżyćielom [stadiosis literarum ... et professoribus] słuſzną zapłátę obmyślą. ModrzBaz 131; A gdy do náuki ſpoſobny był/ z Egiptu wſzytkiego y z Grecyey co naprzednieyſze vcżone y Philozophy dáłá mu zá náucżyćiele. SkarŻyw 478, 201, 411; CzechEp 72; Calep 608b; WujNT przedm 23.

nauczyciel czego [= czego uczący] (3): Murm 178; BartBydg 131b; Rhetor ‒ Nauczicziel wimownoſczi. Calep 923a.

nauczyciel czego [= przynależny do czego] (1): professoribus linguarum et Philosophiae scholae Argentinensis ampla praemia sunt proposita. Dobrze ſą Opatrzeni naucziciele ſzkoły Argentińskiey Mącz 8b.

nauczyciel czyj [w tym: pron poss (8), G sb i pron (3), ai poss (2)] (13): Potym piſał liſt [...] Ariſtoteleſowi ſwemu náucżycielowi o niezlicżnych bitwách HistAl G5v, K2; Co był zwykł cżynić yeden cżłowyek ná imyę Ammonius náucżycyel Plutárchuſá GliczKsiąż F8; w Atenách Konnideſowi naucżycyelowi Thezeuſowemu/ ná kożdy rok dla yego wyecżney pámyątki obycżay był że mu ofiárowano báráná GliczKsiąż N7, L4, L6v, N3v, N7 [2 r.]. O, O2; GórnDworz Gg8; SkarŻyw 200.

W połączeniach szeregowych (9): SeklKat Hv; GliczKsiąż N8, N8v; Leop Prov 6/7; Mącz 272c; KuczbKat 305; RejPosWstaw 42 [2 r.]; iż piſmo święte nie tych tylko zowie oycámi/ ktorzyby kogo z naſienia ſwego ſpłodźili/ ále też y ludźi ſtáre y vcżćiwe/ opiekuny / náucżyćiele/ wodze wiáry/ y inſze vrząd iákowy na ſobie noſzące CzechRozm 160.

W charakterystycznych połączeniach: dobry nauczyciel (3), doświadczony, niepodły, nieuk, szczyry, uczciwy, (na)uczony (2), wyborny; nauczyciel krasomowienia (2), wymowności; karania nauczyciela, napominania, nauka (2), urząd; nauczyciel uczy; nauczyciela doma chować, dostać, mieć (2), naleźć, ważyć (2), zrządzić; urzędu nauczyciela używać; do nauczyciela dać, w naukę się poddać; nauczać ((na)uczyć) się od nauczyciela (3); za nauczyciela [komu] dać; nauczycielowi (na naukę) dać (2), polecić (polecać) (2), poruczyć, w ręce dawać (podać) (2); nauczycielowi dobrze opłacić, zapłatę czynić.

Przysłowie: Iż nie nie [!] ieſt vcżeń nád náucżyćielá/ áni ſługá nád Páná ſwego. CzechEp 22.
Wyrażenie: »nauczyciel szkolny« (1): Nie mnieyſząć pracę ma náucżyćiel ſzkolny [doctoris seholae]/ niżli ktory z tych [lekarzy, prawników]: pożytek znich rowny/ álbo więtſzy. ModrzBaz 134.
Szeregi: »nauczyciel a człowiek uczony« (1): potrzebá tego/ áby náucżycyelom á ludzyom vcżonym ſluſſna á powinowáta cżesć byłá wyrządzoná GliczKsiąż N7v.

»doktor a (a(l)bo) nauczyciel« (4): Ale wżdam cos wyętſſego yeſſcże iż mam prawdę znáć doktor á náucżyciel. GliczKsiąż N4v, N3v, N4, N6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mistrz, (albo, i) nauczyciel« = doctor et magister Modrz [szyk 6:2] (8): Sine Duce sine Indice ad aliquid pervenire, Króm miſtrzá y náuczycielá. Mącz 85c, 87d, 134b, 148b, 172d, 204a; ModrzBaz 129v; Calep 321a.[Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»preceptor albo nauczyciel« (1): Záprawdę preceptor káżdy álbo náucżycyel/ ktory wywyera w wyerze/ wtho może wprowádzić kożdego ſwego vcżnyá. GliczKsiąż L5.

»nauczyciel i uczeń« (1): Napirwſze ſtaranie ma być o náucżyćieloch y o vcżnioch [de docentibus et discentibus] ModrzBaz 134v.

Przen (1):

W połączeniu szeregowym (1): Poſt ieſt vſpokoienie duſz náſzych/ ſtárym vcżćiwość/ młodym náucżyćiel/ powśćiągliwym miſtrz SkarŻyw 92.

a. Nauczający wiary; przywódca duchowy [w tym: jako postać dialogu w CzechRozm (431)] (688): RejPs 97; MurzNT Ioann 20/16; BibRadz Matth 13/52, II 93a marg, 138a marg; RejAp 34v; Pytay ſie cnotliwych náucżycielow/ ktorzy wiernie á prawdziwie rozſzyrzáią ſwiętą ſławę iego. RejPos 68v, A5v, 151, 176v, 286; RejPosRozpr b4v; Dayże nam też miły Pánie przełożone y náucżyciele tákie/ ktorzy by nie o pożytki ſwe/ [...] ále o pomnożenie chwały twoyey thym pilniey ſie ſtáráli. RejPosWstaw 42, [1432]v; náucżyćielu miły: o tymem cżęſto/ y od ćiebie ſámego/ y od onych wierzących/ w Pánu vmiłowánych Chriſtyánow/ ſłychał CzechRozm 1, 1, 1v, 2, 3 [2 r.], 3v [3 r.] (444); Popiáni ći/ y tych náſzych cżáſow do Papieżá poſły ſłáli/ proſząc o náucżyćiele SkarJedn 312, 226, 358; SkarŻyw 14, 27, 456 marg; Nie zowćie ſię náucżyćielmi/ boć ieden ieſt náucżyćiel wáſz Chriſtus. CzechEp 125, 29, 125; NiemObr 15 [2 r.], 18, 39, 90, 99; ReszPrz 101; Wy mnie názywaćie Náuczyćielem y Pánem: á dobrze mowićie; bomći ieſt. WujNT Ioann 13/13, Matth 8/19, 12/38, 19/16, 22/16, 24 (52).

nauczyciel czego (12): LubPs A4; BibRadz 1.Tim 1/7; gdyż zowiemy gwiazdámi wierne náucżyciele prawdy RejAp 109v, CC2 [2 r.]; SkarJedn 218; SkarŻyw 409; przyieżdzáli do niego w poſelſtwach od rozmáitych Krolow/ Xiążąt y narodow náuczyćielowie rozmaitych wiar/ y zakonow StryjKron 135; LatHar 446; WujNT 1.Tim 1/7. Cf »nauczyciel sprawiedliwości«.

nauczyciel ku czemu [= czego] (1): áby ſwym dźieciom ku cnoćie/ ku przyſtoyności/ powśćięgliwośći/ y ſskromności/ y świątobliwośći [rodzice] náucżyćielmi byli KuczbKat 310.

nauczyciel czyj [w tym: pron poss (14), G sb i pron (14), ai poss (1)] (29): KromRozm III Qv; DiarDop 101; KrowObr 18v; RejAp 16v; WujJud 262v; w Rzymie powiáda/ iuż dwá kroluią Apoſtolſkie kśiążętá/ ieden náucżyćiel pogáńſtwá/ á drugi pierwſzą ſtolicę trzymáiący SkarJedn 93, 273; Naucżyćiel náſz nie kazał/ złym zá złe oddáwáć SkarŻyw 436, 107, 108; CzechEp 125; O Pánie IEzu Chryſte/ [...] ktoryś święte Apoſtoły twoie/ przednieyſzymi filarámi y náucżyćielámi Kośćiołá twego vcżynić racżył LatHar 428; Tak Kátholicy ſwe páſterze y náuczyćiele czćić y ważyć máią. WujNT 660 marg, Matth 9/11, 23/8, 10, s. 97, 156 marg (16); PowodPr 11.

W połączeniach szeregowych (18): DiarDop 101; Mącz 328d; RejAp [13]v, 76v; CzechRozm 92v; SkarJedn 7, 358; CzechEp 124; NiemObr 39, 44, 115; O Wielebny náucżyćielu/ páſterzu/ y Pátronie náſz/ Woyćieſze święty LatHar 416; WujNT 243, Rom 2/20, 1.Cor 12/28, 1.Tim 2/7, 2.Tim 1/11, Xxxxxv.

W wyjaśnieniu przenośni i alegorii (16): iż Kryſtus roſkázuie wſzythkim ſwoim sługam áby rozwiązáli czterech ániołow ktorzy ſą v Eufrates/ gdźie rozumie áby wierni Miniſtrowie iáwnie [,..] mowili przećiw Aniołom/ to ieſt tym fáłeſznym náucżyćielom BibRadz II 138b marg, II 138b marg; Gwiazdámi záwżdy piſmo s. zwáło wierne náucżyciele ná ziemi. RejAp 74v; Iáko y Piotr ſwięty złe náucżyciele zowie ſthudniámi bez wody. RejAp 133, [13]v, 16v, 64, 75v, 76v (10); Poſtáwiłem w niey ſtrażnicę/ to ieſt/ páſterze á náucżyciele RejPos 60v; Przez ludźi ſpiące rozumiey náucżyćiele zborowe CzechEp 39; ſkąd też piſmo naucżyćiele Páſtyrzmi názywa. NiemObr 39; WujNT Xxxxxv.

W charakterystycznych połączeniach: od Boga dany (posłany) nauczyciel (3), w Chrystusie, chrześcijański, cnotliwy, dobry (3), godny, grecki (2), katolicki, kościelny (4), łaciński (2), miłościwy, miły, niezbożny, nowy (4), obłędliwy, odszczepieniec, oświecony, pański, porządny, powszechny, sprawiedliwy, sprosny, święty, widomy, wielebny, zacny (3), zakonny, zborowy, zgodny; nauczyciel chrześcijaństwa, dziatek, w Izraelu, katoliki żydowskiej, w Kościele bożym, Kościoła (bożego) (2), krześcijanow (3), poganow (5), pogaństwa, zbiorow [= zborow]; nauczyciel jedności, miłości, prawdy (3), słowa bożego, wiary (2), zakonu (3), żywota; nauczyciela dać (3), mieć (5); za nauczyciela wziąć; nauczyciele nauczają; karanie nauczycielow, nauki, przestrzeganie; od nauczycielow (fałszywych) wyrwać, zachować; czcić nauczyciele, dać (2), obiecywać, pomordować, ważyć, wytracić, zesłać; rządzić przez nauczyciele.

Wyrażenia: »fałszywy (a. fałeszny), obłudny nauciel« = falsus doctor PolAnt; magister mendax Vulg [szyk 23:1] (23:1): RejKupSekl a3; GliczKsiąż L5; Czo zá chytrość ieſt obłudnych náucżycielow. LubPs P2 marg, B3v, C3, D3v, D4 marg, G3 margr, ee4v, ee5v marg; BibRadz 2.Tim 3 arg, 2.Petr 2/1, II 138b marg, 141b marg; RejAp 18; RejPos 51v, [226], 261v; iż w oſtátnich cżáſiech przydą ná was fáłſzywi náucżyciele/ ktorzy vkázowáć będą wiele Kriſtuſow. RejZwierc 197v; CzechEp 112, 117; NiemObr 42; WujNT 2.Tim 4 arg, 2.Petr 2/1.

»prawdziwy nauczyciel« [szyk 8:1] (9): Proźbá/ áby Pan prawdziwe náucżyciele w kościele ſwoim dáć racżył. LubPs B4 marg, A4, D3v; BibRadz II 138a marg; RejAp 17v; SkarJedn 7; NiemObr 18 [2 r.]; WujNT 102.

»nauczyciel sprawiedliwości« (2): CzechRozm 111; Synowie Syońſcy rozráduyćie ſię w Iehowie Bogu wáſzym/ ábowiem dał wam onego náucżyćielá ſpráwiedliwośći CzechEp 124.

»wierny nauczyciel« [szyk 14:1] (15): LubPs E2v marg, aa3 marg, eev marg, ee3v marg; Duch ſwięty powiáda iż nigdy wierni náucżyciele nie záginą RejAp CC2, BB3, 64, 74v, 75v, 76v, 109v, Ff3v; RejPos 46v, 130; CzechRozm 111 v.

»zły nauczyciel« (9): modlitwá [...] náprzećiw nieprzyyaciołom kościołá wiernego Páńſkiego/ y przećiw złym náucżycielom. LubPs ee3v, B4 marg, P6 marg, V3v marg, bb4v marg, ee2v marg, ee3v marg; RejAp 133; CzechEp 42.

Szeregi: »doktor i (a(l)bo) nauczyciel« [szyk 7:2] (9): Sluſſno bylo aby on ie pirwey naucżyl ktoré naucżicielmi ij doktory ludſkiémi mietz ie vmyſlil. OpecŻyw 42; RejPos 38v; RejPosRozpr cv; CzechRozm 98; SkarJedn 283; WujNT 792, Aaaaaa2, Aaaaaa3v, Bbbbbb. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»nauczyciel, (i) kapłan« [szyk 1:1] (2): RejPos [226]; iedni káplány y náucżyćiele y obrządki łáćińſkie/ drudzy Greckie przyięli. SkarJedn 225. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nauczyciel i (a, abo) kaznodzieja« [szyk 5:2] (7): LubPs A4; Ná koniec powiedział Theodorus zacny náucżyćiel kośćielny y oſtry káznodzieiá SkarŻyw 300; LatHar 381; WujNT 102, 237, 576; SkarKaz 240a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»mistrz, (i, abo) nauczyciel« [szyk 4:2] (6): bieda mnie nieſſcżęſné/ ij kto mnie zbawił takowégo naucżyciela/ takowégo miſtrza OpecŻyw 131v; MurzNT 151 marg; WujJud 262v; SkarJedn 14; Nie zákázuieć/ áby wiele miſtrzow ábo náuczyćielow/ byle godnych á zgodnych/ w kośćiele być nie miáło WujNT 792, 94 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»ociec i nauczyciel« (4): iż tenże biſkup Rzymſki yeſt [...] wſſyſtkich krzeſciyánow oycem y náuczyćielem KromRozm III Qv; KrowObr 18, 18v; SkarJedn 273. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pasterz i (a) nauczyciel« = pastor et doctor Vulg [szyk 8:1] (9): RejAp 16v; RejPos 60v; CzechRozm 249v; A iedná wiárá/ y iedność/ y ćiáło iedno/ bez iednego widomego náucżyćielá y páſterzá/ y iedney głowy być nie może. SkarJedn 204, 59; WujNT 441, 660 marg, Eph 4/2; SkarKaz 6b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»prorok i (a, albo) nauczyciel« (4): RejAp 18; RejPos 261v; Byli w kośćiele ktory był w Antyochiey prorocy y náucżyćiele [prophetae et doctores] WujNT Act 13/1; PowodPr 11. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»nauczyciel i wodz« [szyk 1:1] (2): RejPos 9v; O niebożęta/ pomamione przez te fáłſzywe y niezbożne náucżyćiele y wodze/ obacżayćie ſię wżdy poki ieſt cżás CzechEp 112. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»nauczyciel i wykładacz« (1): Meſyaſz náucżyćiel y wykłádácż słowá Bożego. CzechEp 124 marg.

W przen (2): Izali ſie wtym iáwnymi náutzyćielmi Dijabelſkimi [...] być nieokázuiećie? KrowObr 221; BibRadz II 138b marg.
Przen (21):
a) O Chrystusie (16): ániby Chriſtuſem Pánem iedynym nam od Bogá dánym náucżyćielem gárdzić chćiał CzechEp 34, 121, 123, 124 [2 r.].

nauczyciel czyj [w tym: pron poss (8), G sb (1)] (9): LubPs V4; RejPos 122; SkarJedn 41 [2 r.] 43; CzechEp 124 [2 r.]; Iezu doſkonáły náucżyćielu Swiętych Apoſtołow/ zmiłuy ſię nád námi. LatHar 340, 528.

W połączeniach szeregowych (4): SkarJedn 41 [2 r.]; porzućiwſzy te obłędliwe Kátholiki/ iáko wodze ślepe/ do ſámego iednego náucżyćielá/ wodzá y Hetmáná wiáry/ wyznánia y zbáwienia przyſtáli CzechEp 128; NiemObr 43.

W charakterystycznych połączeniach: nauczyciel apostołow, od Boga dany (3), doskonały, prawy.

Szereg: »pasterz a nauczyciel« (1): ſłowá [...]/ kthore nam opowiedáć racży ten náſz Pan á then zbáwiciel náſz/ iż iedno on ieſt páſterz práwy/ á náucżyciel náſz práwy. RejPos 122. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
b) O Duchu Św. (5): kápłáńſtwo zakonu nowego [...] trwáć muśi do ſkończenia świátá: máiąc náucżyćielá Ducha ś. ktory go vczy wſzytkiey prawdy WujNT 184.

nauczyciel czyj [w tym: G sb (1), pron poss (1)] (2): LatHar 32; NAVCZYCIEL wiernych Duch ś. WujNT Aaaaaa2.

W połączeniach szeregowych (2): CzechEp 125; Duchu S. [...] tobie cżeść y chwałę powinną teraz oddáię/ iáko ſtworzyćielowi/ rządźcy/ náucżyćielowi/ y opiekunowi náſzemu LatHar 32.

Szereg: »wodz i nauczyciel« (1): y duchá od BOgá wźiął/ wodzá onego ku wſzelkiey prawdźie/ y náucżyćiełá [!] onych wſzyſtkich rzecży ktorych vcżył Chriſtus. CzechRozm 254. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Synonimy: doktor, maister, mistrz, nauczający, pedagog, preceptor.

ASt