[zaloguj się]
[pdf]

NAUCZONY (251) part praet pass pf

nauczony (233), nauczon (18).

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie); -ón; -on- (35), -ón- (1) GrzepGeom.

sup nånauczeńszy (2); nå- (1) MurzNT, na- (1) RejZwierc.

Fleksja
sg
mNnauczony, nånauczeńszy, nauczón fNnauczonå, nauczona nN
Gnauczonégo G G
Dnauczon(e)mu Dnauczonéj D
Anauczonégo A A
Inauczonym, nauczon(e)m Inauczoną Inauczon(e)m
Lnauczonym L L
Vnauczony V V
pl
N m pers nauczeni, nånauczeńszy, nauczoné
G nauczonych
D nauczonym, nauczon(e)m
A m pers nauczon(e)
subst nauczon(e)
I m nauczon(e)mi, nauczonymi
L nauczonych
V m pers naucz(e)ni
inne formy
sg m G a. A - nauczonego; pl N subst f - nauczoné, nauczony

sg m N nauczony, nånauczeńszy (73), nauczón (12); -ón (1), -(o)n (11); ~ (attrib) -ony (26); ~ (praed) -ony (17), -ón (12); -ony FalZioł, BibRadz (2), RejPos (2), Skarżyw (4), PudłFr; -ón Mącz, GórnDworz, KarnNap; -ony : -ón Leop (1:2), BielKron (2:4), CzechRozm (1:1), WujNT (3:2). ◊ G nauczonégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ D nauczon(e)mu (3). ◊ A nauczonégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ G a. A nauczonego (1). ◊ I nauczonym (6), nauczon(e)m (1); -ym : -(e)m GliczKsiąż (2:1). ◊ L nauczonym (1). ◊ V nauczony (2). ◊ f N nauczonå (5), nauczona (5), nauczonå a. nauczona (2); ~ (attrib) -å (3); ~ (praed) -a (5) OpecŻywPrzedm, GroicPorz, BielKron, KmitaPsal, SarnStat, -å (2) RejPos, BiałKaz. ◊ D nauczonéj (1). ◊ I nauczoną (2). ◊ n I nauczon(e)m (1). ◊ pl N m pers nauczeni, nånauczeńszy (76), nauczoné (1) OpecŻyw; -eni, -eńszy (14), -ęni (1) MurzNT, -(e)ni (61). subst f (attrib) nauczoné (1), (praed) nauczony (1). ◊ G nauczonych (26). ◊ D nauczonym (5), nauczon(e)m (1) FalZioł. ◊ A m pers nauczon(e) (8). subst nauczon(e) (1). ◊ I m nauczon(e)mi (4), nauczonymi (1) LatHar. ◊ L nauczonych (2). ◊ V m pers naucz(e)ni (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: nauczony od kogo (40), kim, czym (10), przez kogo, przez co (6), z czego (1); od kogo SeklWyzn, KromRozm III, GliczKsiąż, KrowObr, BielKron (5), RejPosWstaw, CzechRozm (4), SkarJedn (2), CzechEp; kim, czym OpecŻywPrzedm, KuczbKat, KarnNap; przez kogo, przez co OpecŻyw, GroicPorz; od kogo : kim, czym : przez kogo, przez co : z czego PatKaz III (1:1), BibRadz (4:1:2), RejPosRozpr (2:1), SkarŻyw (5:1), WujNT (10:–:1:1), SarnStat (1:3:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

I. W funkcji właściwej (79):
1. Któremu przekazano pewną wiedzę, wiadomości, przekonania; niekiedy: nawrócony na chrześcijaństwo; edoctus PolAnt; docibilis Dei, instructus Vulg; eruditus JanStat (65): OpecŻyw 173v; SeklWyzn g4; KromRozm III N6v; DiarDop 105; on kthory miał być káznodzieią v Pogánow/ miał być náucżon. Leop * B2; SkarJedn 224, 317; Tráfiło ſię teſz dwoie pácholąt zacnie vrodzonych [...] iſz ſię náucżeni od rodzicow/ báłwochwálſtwem brzydzili. SkarŻyw 46, 59; A ieſliż ſię ty názywaſz Zydem [.,.] rozeznawaſz co ieſt lepſzego/ náuczony z zakonu WujNT Rom 2/18, Ioann 9 arg, s. 437 marg. [Cf Przen CzechRozm 38v].

nauczony czego (3): Ztąd ſię okázuie iż ſynowie od oycá chwały prawdziwey bożey byli náuczeni. BibRadz I 3a marg; Ten [Paweł św.] był [...] porucżon mężowi vcżonemu Gámáliiowi/ od ktorego náucżon był piſmá BielKron 142v; ktorzy ácżkolwiek ieſzcże wiary niemáią/ przedśię kiedy łáſká Boża ich málutką przyrodzenia świátłość zápali/ tedy bárzo się wzbudzáią ku chciwośći y ku poznaniu prawdy/ o ktorą też pilnie proſzą áby iey náucżeni byli KuczbKat 360, 305; BiałKaz Dv. Cf »nauczony wiary«.

nauczony czym (3): Tymi ſłowy poćieſzony y náucżony S. Hugo święcenie wziąwſzy/ ná ſwe biſkupſtwo iáchał. SkarŻyw 290. Cf »przykłady naucz ony«.

nauczony o czym (2): Náucżony krotko o obiáwieniu y odpuśćiech/ cżytelniku miły/ bądź tego záraz pewien LatHar 287; WujNT 310. [Cf Przen nauczony o czym RejPosRozpr b3v].

nauczony w czym (2): przeto bych y w tym chćiał być náucżon y vpewnion CzechRozm 171; PaprPan F4.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: iż (2), jako (1)] (3): przezeń ieſteſćie náucżeni/ iáko ieſt prawdá w Iezuſie. BibRadz Eph 4/21; SarnStat 110, 985.

W połączeniu szeregowym (1): maſz ſie ich [grzechów] doſtátecżnie ſpowiedáć/ ábyś mogł być nie tylko ſłowem Bożym poćieſzon/ przeſtrzeżon/ y náucżon: ále też mocą Klucży Kośćielnych [...] rozgrzeſzenia [...] doſtáć KarnNap C3v.

W charakterystycznych połączeniach: nauczony o objawieniu, o odpuściech, o sakramencie; nauczony od apostołow (3), od arcybiskupa, od Chrystusa, od nestoryjanow.

Wyrażenia: »przykłady, z przykładów nauczony« [szyk 2:1] (2:1): Byłá tego náucżona/ z przykłádów ludźy świętych BiałKaz Dv; GDyż rozmáitémi przykłády bywamy náuczeni [variis exemplis doceamur JanStat 741]: iż moc ziednoczona/ ieſt mocnieyſza/ niż rozdźielona. SarnStat 110, 985.

»nauczony wiary« = nawrócony na chrześcijaństwo [szyk 3:1] (4): á ten Krol Mángi/ był náucżon Krześćiáńſkiey wiáry od Neſtorianow BielKron 269, 271, 322, 381v.

Szeregi: »ćwiczony, nauczony« (1): Bo w męſtwie podhoreccy ſą dobrze ćwicżeni/ W inſzych tákże pocżćiwych ſpráwach náucżeni. PaprPan F4.

»nawrocony i nauczony« (1): Rzymiánie iuż przed tym od Piotra S. náwróceni y náuczeni byli WujNT 526.

»nauczony i ochrzczony« [szyk 1:1] (2): BielKron 381v; ktory ochrzcżony y náucżony/ nie rozdzielnym był iego/ áſz do śmierći ſwey/ towárzyſzem. SkarŻyw 453.

»nauczon i upewnion« (1): CzechRozm 171 cf nauczony w czym.

»nauczony i wychowany« (1): napomynamy aby t. m. nykomv gwoley myſſzly ſwey przecywko wyarze ſwyanthey ynak nyeodmyenyala, iedno tak mocznye a stalye vtym trwała yakoſz t.m. zmlodoſczy yeſth nawczona y wchowana LibLeg 8/133.

Przen: Oświecony, natchniony (przez Boga, Ducha Świętego) (31): OpecŻywPrzedm C3; PatKaz III 100; bo oprocż Ducha świętego/ ktorym bywamy náucżeni y piecżętowáni/ nie możemy wierzyć temu żeby Bog Oćiec poſłał Meſyaſzá BibRadz *7; Iż Wierni ſtawáią ſię náucżonemi od Páná BibRadz Is 54 arg, I 135c marg, 143d marg; BielKron 83; KuczbKat 125; RejPosRozpr b4v, c2; y iam też ták przedtym od nich á nie od Bogá náucżony będąc rozumiał CzechRozm 38v, 109 marg, 111, **5v; SkarJedn 11; SkarŻyw 271, 371; CzechEp 123; WujNT Ioann 6/45, s. 372, 435, 452, 825, Aaaaaa2; SarnStat 993.

nauczony o czym (2): Paweł ſ. [...] záchwycony do trzeciego niebá/ y od ſámego Páná Kryſtuſá nie od ludzi nácżony o wſzytkich cżłonkach przednieyſzych wiáry RejPosRozpr b3v.

cum inf (1): Niektore theż [Sybille] zá cżáſu Prorokow y mężów ſwiętych były náucżony poznáć Bogá prawdziwego BielKron 132.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: aby] (2): Abowiem ſámi od Bogá ieſteſcie náucżeni/ ábyſcie iedni drugie miłowáli. RejPosWstaw [212]v; WujNT 1.Thess 4/9.

W charakterystycznych połączeniach: od (Pana) Boga nauczony (16), Duchem Świętym (a. Bożym, przez Ducha Świętego, od Ducha Świętego, łaską Ducha Świętego) (8), od Pana (Krystusa) (2).

Szeregi: »nauczony i wprawiony« (1): ktoremu roſkazał [...] czekáć zeſłánia Duchá S. áby przezeń tym lepiey náuczeni y wpráwieni/ po tym wſzytkie narody y kráie świátá do tegoż towárzyſtwá przywiedli. WujNT 397.

»nauczony i wyćwiczony« (1): iuſz náucżony y wyćwicżony prętko od Bogá ſamego/ długo cżekać nie mogł/ áby tego nie wyznał co wierzył SkarŻyw 82.

a. O zwierzętach: ułożony, wytresowany [ku czemu] (1): Celetes, Kóń który ſam ku biegániu ná zawód bywa náuczón. Mącz 46a.
2. Któremu powiedziano, co ma zrobić, jak się zachować w danej sytuacji (12): BibRadz I 466a marg; krolowa (iáko była náucżoná) ſciągnęłá do niego rękę BielKron 122v; GórnDworz S6v; MWilkHist D2v; WerGośc 248; SarnStat 39, 286.

nauczony czego (1): bárzo wielce poćieſſeni ſą ſlowy kthorych byli náucżeni [quibus edocti sunt]. Leop 3.Esdr 9/55.

nauczony o czym (1): Káncellária będzie náuczoná o náznáczeniu czáſów Séymowych SarnStat 30.

nauczony w czym (1): iże ſtroná przes nie [listy] w ſpráwie ſwey bywa náuczoná/ vpewnioná/ y przećiw ſwemu Adwerſarzowi obronna. GroicPorz y2v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ná czo gdy pani przyzwoliłá/ á on/ y o wſzythkim wiedział/ y czo czynić miał był náucżon: przywiodłá zła ſługá pánią ſwą do iedney piecżáry ciemney GórnDworz Bb2v.

W połączeniu szeregowym (1): GroicPorz y2v cf nauczony w czym.

Szereg: »nauczony i wyćwiczony« (1): Klará Pánná od Fránćiſſká náutzona y wyćwitzona/ ſwoię nową Regułę wymyſliłá KrowObr 135v.
3. Przyzwyczajony, wdrożony [ku czemu w czym cum inf] (1): wſzędy y we wſzythkich rzeczách ieſtem náucżony [in omnibus institutus sum]/ y ku náſyceniu/ y ku łáknieniu to ieſt/ ták obfitowáć iáko y niedoſtátek ćierpieć. BibRadz Philipp 4/12.
4. Powiadomiony (1): bog [...] chczyal aby marya panna była od dobrego archanyola pozdrouyona nauczona a ku przyzuolenyu zwyarą moczną bycz matką bozą przyuyedzyona PatKaz III 90v.
II. W funkcji przymiotnika (172):
1. Posiadający wiedzę, wykształcony; posiadający w wysokim stopniu jakąś umiejętność, biegły; peritus BartBydg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn; eruditus Vulg, Mącz, Calep, Cn; litteratus Mącz, Modrz, Calep, Cn; doctus Mącz, Calag, Vulg, Cn; sciens Vulg, PolAnt, Cn; informatus, instructus Mącz, Cn; litterosus Calep, Cn; compos scientiae, doctrina institutus a. imbutus a. praeditus, tinctus litteris Mącz; condoctus, consultus universae disciplinae, doctrina excultus, humanus, multiscius, politus, praestans, scius, versatus Cn (169): OpecŻyw 187v; Kanczlerzom j nauczonem ludziem ſie: przylączay FalZioł V 53; lekarzſtwa barzo dobre/ y od wiela ludzi: zwłaſzcza nauczonych lekarzow częſto kroc doſwiadczone. FalZioł V 74v, [*7]v; RejJóz K3v; O ktorych [doktorach] powiedaią/ iſz v żydów ná nauczeńſzy byli MurzNT 173v marg; Yáko thedy żywot wyecżny á żywot docżesny myędzy ſobą rozni ſą. Ták náuka ábo náucżony cżłowyek od rzemyęsniká álbo od rzemyęſlá. GliczKsiąż G8; Pedágogowye [...] tego nyechay napirwey pilnuyą/ áby álbo náucżonemi byli/ ábo żadney náuki o ſobye nye dzyerżeli. GliczKsiąż L6, L8v, Mv, M6, M8; KrowObr 172v; RejWiz 178v; Leop Eccli 21/14; BielKron 216v; Mącz 62c, 92d, 165d, 190a, 191a (12); SienLek 37v; GrzepGeom B2; HistRzym 63v, 123; RejPos 6v, 152, 209v, 237, 283v, 288, [310]; RejZwierc 259v, 274; PaprPan I3; ModrzBaz 135v; SkarJedn 350; Calag 229a; KochPs 84; SkarŻyw 187; KochFr 99; KochSz B2v; KochWz 135; Zákłáday korab/ ćieślá náuczony KochPieś 31; Ia chcę podobáć ſye w mowie Náuczonéy białéygłowie KochPieś 34; Calep 372b, 608b [2 r.], 783b; PaxLiz B3; KlonFlis E3.

nauczony w czym (26): FalZioł I 151d, V 51v; Od ćwicżenia głupiego y ſzalonego (wiáruy ſie): [...] á będzieſz náucżony we wſſyſtkich rzecżách Leop Eccli 42/8; Mącz 456b; Król Hieron [...] prośił Archimedeſſá [...]/ człowieká náuczónégo w Geometryéy/ áby oſobliwégo co okazał z téy Náuki. GrzepGeom A4v; HistRzym 54v [2 r.]; RejPos 35, 35v. Cf »nauczony w prawie«, »nauczony w zakonie«.

cum inf (2): KochPs 115; Potym wſtáło ſześć par práwie/ Dźiewek iednáko vbránych [...]. Wſzytki ſpiéwáć náuczoné KochSob 56.

W przeciwstawieniu: »nauczony ... prosty« (2): Náucżony náucżycyel vcżone vcżnye pocżyni/ á proſty proſte. GliczKsiąż L7; RejPos 285.

W charakterystycznych połączeniach: białagłowa nauczona(-y, -i) cieśla, czarownik (czarnoksiężnik) (2), człowiek (ludzie) (19), deputat, duchowny, gracz, lekarz (4), młodzieniec, nauczyciel, orator, praktyk, syn (3), szkutnik, zakonnik; nauczony w działaniu liczby, w filozofii, w jeometryjej, w kupiectwie, w lekarstwie, w muzyce, w nauce (5), w rozmierzaniu, w rzeczach chytrych, w sprawach biegow niebieskich, w wykładaniu językow; barzo nauczony, dobrze (4), niepospolicie (2), przednie, wczas; nauczonym być (2), uczynić, zstać się (3).

Wyrażenia: »doktor nauczony« = scriba doctus Vulg (2): [Króla] przywiodłá ktemu/ iż Kollegium wielkiego dokonał/ [...] Przywiodſzy Miſtrze y Doktory náucżone Niemce/ Cżechy/ Polaki/ s Prági. BielKron 383; WujNT Matth 13/52.

»nauczony filozof« [szyk 1:1] (2): Tedy więcéy pocieſſy cżyſté a dobré ſamnienie/ niżli naucżoné filozofy OpecŻyw [192]; BielKron 280.

»mistrz nauczony« [szyk 4:2] (6): OpecŻyw 133v; BielKron 383; HistRzym 54v; RejPos 21v, 179; Naydzie dziś drugiego/ [...] iż to ták dobrze będzie vmiał wykręćić/ iáko wierę nánaucżeńſzy Miſtrz w Kollegium. RejZwierc 13v.

»nauczony w prawie« = iurisperitus JanStat [szyk 3:3] (6): SPráwę około męczenia [...] roznych złoczyńcow/ ludźie náuczeni w Práwie/ bárzo ſzeroce á potrzebnie nápiſáli GroicPorz hh, kk3v; PudłFr 78; SarnStat 57 56, KlonWor 3.

»nauczony w zakonie, w piśmie (świętym), w krolestwie niebieskim« = doctus in regno caelorum Vulg [szyk 6:5] (6:4:1): OpecŻyw 133v; WróbŻołt X3, kk8; áno ſie iedni zbieżeli około Anny/ prorokiniey/ kthora bárzo náucżona w zakonie byłá RejPos 28v, 21v, 152 [2 r.], 225v, 235v, 285; WujNT Matth13/52.

W przen (2):
Wyrażenie: »z nauczoną głową« = uczony (2): A owi wymyſłkowie z náucżoną głową/ Gdy ſie tá rzecż przytrefi/ eklipſis to zową. RejWiz 145v, 154.
α. W funkcji rzeczownika; scriba Vulg; litterator, sciolus Mącz; polyhistor Cn (72): OpecŻyw 119; FalZioł V 50; Chceli áby ſie ſyn cżego náucżył/ náucżonemu ma go oddáć GliczKsiąż L5v; A oto wnet niektorzy z náucżonych ięli mowić ſámi w ſobie/ To ten bluźni. Leop Matth 9/3; BibRadz 1.Esdr 8/16; Goski A4 [2 r.]; Declamo, declamaciyą á rzecz czinię/ yáko czinią w Kolegiach náuczeni dla ćwiczenia w wymowie Mącz 55c, 195d, 213c, 372c; Aleć też y drugim ludźiem od zwyczáiu/ przyrodzenie ſye mieni/ Iáko częſto wnáuczonych SienLek 30; RejPos 35, 178v, 233v.

nauczony w czym (47): Musicus, Náuczony w ſpiewániu/ Muſik. Cantor. Mącz 238c. Cf Wyrażenia.

W połączeniach szeregowych (7): OpecŻyw 68v; Mącz 297a; A rzadko áby ſkąd inąd przypowieść ſwą napirwey pocżąć racżył/ iedno ábo o iákim bogacżu/ ábo o iákim pyſznym/ ábo o náucżonym w zakonie/ ábo o iákim Licemierniku/ ábo o ſzáfárzu. RejPos 199, 10v, 195; LatHar 708, 721.

W przeciwstawieniu: »nauczony ... prostak (prosty)« (2): Gdyż thu ſą wypiſáne dziwne ſpráwy iego [świata]/ Acż nie dla náucżonych/ ále dla proſtego RejWiz [A9], 8.

W charakterystycznych połączeniach: zdrada nauczonych, zebranie; nauczone w gniew pobudzić, poruszyć; nauczonych pytać, słuchać.

Wyrażenia: »w prawie(ch) nauczony« = iurisconsultus Murm, BartBydg, Mącz, Calep; iurisperitus BartBydg; consultus iuris et iusticiae Mącz [szyk 6:3] (9): Murm 177; BartBydg 78; GroicPorz e4, llv, mm3; Profiteri se Iurisconsultum, Mieć ſie zá w práwie náucżonego. Mącz 119d, 63d; RejPos 23v; Calep 572a.

»nauczony w zakonie, w piśmie (świętym)« = theologus Mącz, Calep; legis peritus PolAnt; scriba Vulg [szyk 28:9] (28 :9): A natychmiáſt iąl biſkupow ij naucżonych w zákonie pytatz/ gdzie by ſie kriſtus miál narodzitz OpecŻyw 24, 68v; TarDuch B5v, B7v, C2v; WróbŻołt gg8v; MurzNT Luc 7/30; Leop Matth 5/20; Theologus, bogu mowiący/ theolog y w piśmie świętym náuczony. Mącz 454c, 297a; Biedá wam náucżonym w zakonie/ iż zámykacie fortki kroleſtwá niebieſkiego ludowi moiemu RejPos 338v, 10v, 22, 35v, [36], [36]v (21); Calep 1064a; Zakonne te Doktory/ názywa ſ. Mátheuſz y Márek/ Scribas. ś. Lukaſz czáſem legis peritos. Zydowie Sopharim. możem ie zwáć y ſzkrybentámi/ y w piſmie náuczonymi. LatHar 695 marg, 708, 713, 721; WujNT 324.

Szeregi: »doktorowie i w piśmie nauczeni« (1): A obácz/ iż to mowi nie do poſpolitego człowieká/ ále do Doktorow y w piśmie náucżonych WujNT 324. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nauczeni (w zakonie) i (a) faryzeusze« = pharisaei et legis periti PolAnt [szyk 3:1] (4): A Phariſeuſzowié/ i w zakonie nauczęni wzgardźili radę bożą MurzNT Luc 7/30; KrowObr 40; RejPos 179v, 224v.

»nauczeni (w zakonie a. w piśmie), (i, abo) licemiernicy« = scribae et pharisaei Vulg [szyk 4:3] (7): Iezu ktorys zdradę licemiernikow/ y w zakhonie navcżonycb [...] złaiał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch B5v, B7v; WróbŻołt O, gg8v; Leop Matth 5/20; RejPos 165v, 178. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»mędrkowie (a. mędrcy, a. mądry) a nauczeni (a. nauczony) (w zakonie)« [szyk 7:1] (8): KrowObr 108v; Słuchayćież wy mędrcy powieſći moich/ á wy náuczeni [sapientes ... et scientes] przydayćie ſłowam moim vſzy ſwoie. BibRadz Iob 34/2; I áczkolwiek Gwiazdárze/ od Gwiazd rozlicznych/ rozmáite obyczáie w ludźiech powiedáią/ á wſzákże temu wiele Náuczonych á mądrych nieprzyzwaláią SienLek 30; RejPos [36]v, 156, 231v, 235, [308].

»nauczeni w zakonie a mistrzowie« (1): á iż byli y goſcie náucżeni w zakonie á Miſtrzowie v niego/ á wżdy nie pádła [...] przed żadnym z nich RejPos [310].

»zakonnicy a nauczeni« (1): y wiele zakonników á náucżonych było tám około niego RejPos 234.

a. Mądry, pojętny (3): Szalony oknem będzie náglądał w dom/ ále mąż náucony [!] przed domem ſthánie. Leop Eccli 21/23; Animus bene a natura informatus, Dobry vmysł z przirodzenia náuczony. Mącz 134b.
Wyrażenie: »mądrze głowa nauczona« = mądry (1): Bog/ niema rády twoiey/ niema opiekoná/ Skądże ieſt náder mądrze głowá náucżoná. KmitaPsal Av.
2. Pochodzący od człowieka wykształconego, wymagający uprzednich studiów (3): Ba toż pyſmem nauczonem Trząſnal iąko pyes ogonem. RejKup g8; Chłop rzekł vmieſz wżdy iákie ſztuki náucżone? RejFig Cc8v; NIetylkoś náuczonym ſławna rymem ſwoim/ Dźiwuiem ſie y ſercu/ y vczynkóm twoim KochFrag 40.

Synonimy: I.1. ćwiczony, nawrocony, wprawiony, wychowany, wyćwiczony; II.1. mądry, uczony; a. doktor, filozof, mędrzec, mistrz, szkrybent, teolog, uczony, zakonnik.

Cf NAUCZYĆ, NIENAUCZONY

MM