[zaloguj się]
[pdf]

NIKCZEMNY (597) ai

nikczemny (430), niczemny (159), nichczemny (5), nieczemny (2+kust), nickczemny (1), [nicemny]; nikczemny BierEz, RejPs (8), ConPiotr, RejJóz, MurzHist, MurzNT, RejFig, RejZwierz (2), OrzRozm (12), KwiatKsiąż (4), OrzQuin (5), RejAp (13), GórnDworz (14), GrzepGeom, RejPos (82), GrzegŚm, HistLan, RejZwierc (34), BielSpr, WujJud (6), WujJudConf, RejPosWstaw (3), BiałKaz, BudNT, CzechRozm (10), PaprPan (4), ModrzBaz (29), KochPs (5), KochTr, StryjKron (5), CzechEp (21), NiemObr (2), KochFr, ReszPrz (2), WerGośc (5), KochPieś, ArtKanc, GórnRozm (2), ZawJeft, ActReg, Phil (5), GrabowSet (3), KochFrag, OrzJan, WyprPl, LatHar (10), KołakCath, WujNT (3), WysKaz, SarnStat (42), PowodPr (2), SkarKaz, VotSzl, CiekPotr (2), GosłCast (3), SapEpit, KlonWor, SzarzRyt; niczemny ComCrac, LibMal, SeklWyzn, SeklKat (3), RejKupSekl, KromRozm I, BielKom, GroicPorz, OrzList (6), GrzegRóżn (3), RejPosWiecz2, MycPrz, SkarJedn, Calag, WisznTr, BielSjem (2); nikczemny : niczemny: nieczemny GliczKsiąż (2:5), LubPs (4:15), KrowObr (2:4), RejWiz (17:2), Leop (3:2), UstPraw (1:11), BibRadz (8:12), BielKron (2:25), Mącz (-:47:2), LeovPrzep (1:7), BielSat (1:1), KuczbKat (1:1), BudBib (5:3), SkarŻyw (4:3:kust); nikczemny : nickczemny Calep (8:1); nikczemny : niczemny : nichczemny PaprUp (1:2:5).

nikczemny, niczemny (594), nikczemien, niczemien (3).

nikczemny: -cż- (308), -cz- (116), -c- (4), -tz- (2); niczemny: -cz- (81), -cż- (71), -tz- (5), -c- (2); nichczemny: -tz- (4), -c- (1).

Oba e jasne.

comp i sup (8 + 3) (nå)nikczemni(c)jszy (11).

Fleksja
sg
mNnikczemny, nikczemniejszy, nånikczemniejszy fNnikczemnå, nikczemn(a) nNnikczemné, nikczemno
Gnikczemn(e)go Gnikczemn(e)j Gnikczemn(e)go, nikczemniejsz(e)go
Dnikczemnemu Dnikczemn(e)j Dnikczemn(e)mu
Anikczemn(e)go, nikczemny Anikczemną Anikczemné
Inikczemnym, nikczemniejszym, nånikczemniejszym, nikczemn(e)m Inikczemną, nikczemniejszą Inikczemnym
Lnikczemnym Lnikczemn(e)j Lnikczemnym
Vnikczemny Vnikczemnå Vnikczemn(e)
pl
N m pers nikczemni, nikczemniejszy, nånikczemniejszy
subst nikczemné
G nikczemnych, nikczemniejszych
D nikczemnym
A m pers nikczemn(e), nikczemnych
subst nikczemné
I m nikczemnymi, nikczemnémi
f nikczemnymi
n nikczemnymi
L nikczemnych
V m pers nikczemni

sg m N nikczemny, nikczemniejszy, nånikczemniejszy (97). ◊ G nikczemn(e)go (43). ◊ D nikczemnemu (10); -emu (2), (-e)mu (8). ◊ A nikczemn(e)go (20), nikczemny (18). ◊ I nikczemnym, nikczemniejszym, nånikczemniejszym (23), nikczemn(e)m (1); -ym : -(e)m GliczKsiąż (2:1). ◊ L nikczemnym (3). ◊ V nikczemny (2). ◊ f N nikczemnå (45), nikczemn(a) (1). ◊ G nikczemn(e)j (12). ◊ D nikczemn(e)j (6). ◊ A nikczemną (14). ◊ I nikczemną, nikczemniejszą (22). ◊ L nikczemn(e)j (1). ◊ V nikczemnå (2). ◊ n N nikczemné (24), nikczemno (3); -é (4), -(e) (20); (attrib) -é (15); (praed) -é (9), -o (3); -é UstPraw, BielKron, Mącz, RejPos, RejPosWstaw, PaprUp, Phil; -o ComCrac; -é : -o SarnStat (2:2). ◊ G nikczemn(e)go, nikczemniejsz(e)go (14). ◊ D nikczemn(e)mu (4). ◊ A nikczemné (18); -é (5), -(e) (13). ◊ I nikczemnym (10). ◊ L nikczemnym (2). ◊ V nikczemn(e) (2). ◊ pl N m pers nikczemni, nikczemniejszy, nånikczemniejszy (28). subst nikczemné (61); -é (8), -e (53). ◊ G nikczemnych, nikczemniejszych (34). ◊ D nikczemnym (10). ◊ A m pers nikczemn(e) (10), nikczemnych (2) RejZwierc, StryjKron. subst nikczemné (33); -é (15), -(e) (18). ◊ I m nikczemnymi (6), nikczemnémi (4); -ymi SeklKat, BibRadz, GórnDworz, CzechEp, NiemObr; -émi GliczKsiąż, PaprUp, GosłCast; -ymi : -émi ModrzBaz (1:1); -émi (1), -(e)mi (3). f nikczemnymi (2). n nikczemnymi (1). ◊ L nikczemnych (8). ◊ V m pers nikczemni (1).

Składnia comp: nikczemniejszy kogo czego (2), nad kogo, co (2), do czego (1), u kogo (1), niż kto (1). Składnia sup: nanikczemniejszy nad kim (1), w czym (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Małej wartości, nędzny, słaby, doczesny, śmiertelny, przemijający; frivolus Mącz, Calep; contemptibilis, inutilis, vilis Vulg, PolAnt; inanis, sublestus Mącz; stupidus Modrz; vanus Vulg (195): Sublestus, Máły/ nędzny niczemny. Mącz 425d, 137b; Calep 436a.
a. W odniesieniu do ludzi i istot żywych (72): LubPs A4v, eev; RejWiz 40v, 111; Leop Mal 3/14; Iedno tho co było niczemne á ninacz ſię nie godźiło to pozábiiáli. BibRadz 1.Reg 15/9; Názywa Pan lud ſwoy słowy tákowemi dla iego małości/ y iákoby go nie było/ iákoby rzekł/ Choćiaś ſię ty zdał nikczemnym/ thedy ia rátuię ciebie. BibRadz I 371b marg; BielKron 132; GrzegRóżn B2; RejPos 81v; HistLan B2; BudBib Ps 95/5, Sap 13/14, 2.Mach 7/5; PaprPan E2.

W połączeniach szeregowych (5): RejPos 49, 329v; RejZwierc 130; CzechEp 57; Iáko bowiem ciáło duſzę vtráćiwſzy/ ieſt ſproſne/ nikcżemne/ y niepożytecżne. Phil D3.

W przeciwstawieniu: »nikczemny ... chwalebny« (2): BibRadz Philipp 3/21; Ku cżemu też należą ony ſłowá Páwłowe/ Iezus Kryſtus przemieni Ciáło náſze nikcżemne/ ábyśię podobnym ſtáło chwálebnemu ćiáłu iego GrzegŚm 8.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemna(-y,-e) dziewka, kwiat, persona, ptak (ptaszęta) (2), trawa, zwierzę (źwirzątka) (2).

Wyrażenia: »nikczemne ciało« = corpus humilitatis PolAnt [szyk 7:4] (11): Ktory [Jezus Krystus] przemieni ćiáło náſze nikcżemne/ áby ſię podobnym ſtáło chwálebnemu ćiału iego BibRadz Philipp 3/21 [idem GrzegŚm]; GórnDworz Y6v; RejPos 49, 106, 113; GrzegŚm 8; RejZwierc 113v, 130, 152; Phil D3; LatHar 566.

»człowiek (jest) nikczemny« [szyk 8:5] (13): RejPs 149v; BielKron 79v marg; GDyż to ieſt rzecż nieomylna/ iż ták bárzo Pan vmiłowáł to nędzne ſtworzenie ſwoie/ tego nikcżemnego cżłowieká/ ták iż o żadnym inym ſtworzeniu nie ieſt żądna/ áni milſza/ áni pilnieyſza nigdy piecża iemu. RejPos 329v, 37v, 39 [2 r.], 191v, 192, 238v (9); CzechRozm 218; CzechEp 57.

»nikczemne stworzenie« (8): RejPs 102v; á wziął im ono práwo pirworodzieńſtwá ich/ y błogoſłáwieńſtwá ich/ á dał tobie nędznikowi á pogáninowi/ á nikcżemnemu ſthworzeniu ſwemu/ á dopuśćiłći być ſynem Bożym RejPos 57, 107, 146v, 195, 198v, 228, 337v.

Szeregi: »gnuśny a nikczemny« (1): Ale ty coć dał Pan z roſtropną duſzą opánowáć to gnuśne á nikcżemne ciáło/ to ſobie miey zá roſkoſz á zá oſobne ćwicżenie/ ábyś temu pánu názbyt rzędzić nie dał RejZwierc 113v.

»lekki i nikczemny« (1): iednym ſtárćiem wſzyſtká rázem [Azyja] zginęłá/ pewnie nie bez śmiechu Cáiuſſá Céſárzá/ że Pompeiuſz ſławy ſwéy y zwyćięztwá ſwégo ſzukał z ludźi ták lekkich/ y ták nikczemnych. OrzJan 39. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»lichy a nikczemny« (1): BO pátrz iż nie tylko to náſze liche á nikcżemne ciáło/ álbo náſze krotkie ty á omylne cżáſy ſą pod przygody poddáne RejZwierc 152.

»mały (a. malutki) a nikczemny« (2): pátrzay iáko máła á nikcżemna dzyewká roſkázuie á włada wielkim krolem. RejPos 322v, 33.

»marny a nikczemny« (1): Márnym ſie sſtał á nikcżemny yuż ták s káżdey ſtrony/ Práwie yáko kłos pełny plew od rdze zárażony LubPs bb3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nędzny a nikczemny« (1): iáko ſam to ſwięte Kſiążę o they nieznoſney miłośći przećiwko temu nędznemu á nikcżemnemu narodowi náſzemu powiedáć racży RejAp 8.

»nierozumny a nikczemny« (2): Abychmy będąc rozumnem ſtworzeniem Páńſkiem/ nie odnieſli ná ſobie iákiey zelżywośći od thych nierozumnych á nikcżemnych ptaſząth LubPs A5, A4v.

»prożny i nikczemny« (1): iż cżłowiek nie tylko ieſt prożny y nikcżemny/ ále też ták ſlepy/ głupi/ y vporny/ ze ſie ſam przez ſie nigdy do Bogá nawroćić niechce CzechRozm 218.

»nikczemny a sprochniały« (1): RejZwierc 131v cf W przen.

»niczemny i wzgardzony« (1): ále ſie ták rozumiem być nicżemnym prochem y wzgárdzonym przed oblicżnośćią Bożą BielKron 387.

»zły a nikczemny« (1): Albo koń pięknie vbrány á zły á nikcżemny. RejZwierc 68.

»zwiędły i nikczemny« (1): Widźiałem ią po ránu piękny kwiát przyiemny/ A widźiałem záś wieczór zwiędły/ y nikczemny. KochFrag 20.

W przen (16): A iż muśiſz byeſiády iuż y towárzyſtwo/ Prze nikcżemny ráńtuſzek ták opuśćić wſzytko. RejWiz 60v; coż ty s ſobą maſz pomyſlić nędzna dzwonico á nikcżemne błoto/ czo iáko proch leżyſz przed nogámi Páńſkiemi/ ieſli ſie nie náwroćiſz á nie vciecżeſz ſie do miłoſierdzia iego ſwiętego. RejAp 20, 12; Tákżeć też káżdego z nas ktorykolwiek ſie vzna á dufa temu ſwiętemu Boſtwu á miłoſierdziu iego/ vprzedza łáſką á miłoſierdzyem ſwoim/ w they nędzney Gálileey nikcżemnego ſercá náſzego. RejPos 109, 46v, 87, 142, 171v, 198v, 264v; LatHar 237.
Wyrażenie: »proch (a. proszek), popioł nikczemny« [szyk 2:2] (3:1): BielKron 387; RejPos 329v; Zlemiám/ o Pánie/ y popioł nikcżemny GrabowSet S2v; LatHar 566.
Szereg:»nikczemny a sprochniały« (1): ſnadź y ſzalony s klozy wyrwawſzy ſie/ gdyby mu to rozważnie rozwiodł/ podobno ſie obacżył/ á ſnadźby wyrozumiał co ieſt lepſzego/ ieſli ták błogoſłáwionego żywotá vżywáć [...] cżyli być tym głogiem drapieżnym álbo tym drzewem nikcżemnym á ſprochniáłym/ ktore nicżego inſzego nie cżeka iedno ogniá ſrogiego. RejZwierc 131v.
b. W odniesieniu do rzeczy, zjawisk, pojęć abstrakcyjnych, także świata i jego spraw (120): RejPs 59, 135, 198; SeklWyzn D; SeklKat Qv; MurzNT Matth 21/42; GliczKsiąż P8; Wſſák wyemy nicżemne ſpráwy cżłowyeká każdego/ W ktorym ſye prożno ſpodzyewáć zbáwyenya iákiego LubPs Y6v, K4v, V6, eev marg, hh6v; Krákowſki też zamek kthory był nicżemny [Kazimierz] wyſtáwił/ przycżynił/ y ochędożył BielKron 376, 315v, 373; Mącz 253a; RejAp 196; RejPos 5v, 13, 26, 52v, 140 (8); KuczbKat 35; Powiedział mu krol/ iż ſie ia nieprzyiacielá nic nie boię/ ále wpádłá mi ná myſl ſmiertelność moiá/ iż teraz pátrzem ná thę okruthną moc y bogácztwo ſwoie/ á po máłey chwili w proch ſie nikcżemny obroćić muſzą. RejZwierc 170v; BudBib 1.Reg 12/21; ModrzBaz 59; KochPs 118; CzechEp 173; WisznTr 34; Quisquiliae – wſzeliakieni kiczemne [!] z drzewa okruſzki, albo łamozg. Calep [890]b; GrabowSet; LatHar 668; iednák ták zákryty/ Przeſtrách táiłem w ſobie/ máiąc zá nikcżemną Sen fráſzkę SapEpit A3v.

W połączeniach szeregowych (9): RejAp 129; im dáley tym prędzey idą do zginienia ſwego [niewiernicy]/ nic nie dbáiąc o ſwiętą łáſkę twoię: iedno áby tu poki poty záżywáli tych márnych á nikcżemnych y bárzo krotko trwáiących roſkoſzy á márnośći obłudnego ſwiátá tego RejPos [278], 182, 183, [290]v, Ooo5; Bo ia thobie dawam rzecży nieſmiertelne/ kthore cie y ku ſławie/ y ku zacnośći/ y ku tákiem ſpráwam/ przez ktore wiele złotá nábyć może/ przywodzić będą/ á áż s tobą y do grobu wniść muſzą/ A ty mnie dawaſz rzecży docżeſne/ nikcżemne/ á krotko trwáiące. RejZwierc 38; Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyrodzenie ſwoie wſzytko/ [...] wſzytkie też śiły y ſerdecżne y ćieleſne/ iáko w powinnośćiách ſwych ſą leniwe/ nikcżemne/ rozne/ miedzy ſobą walcżące/ y niedługo trwáiące [sint tardae, stupidae, variae, inter se pugnantes parumque diuturnae]. ModrzBaz 57; PowodPr 17.

W przeciwstawieniach: »nikczemny ... wiecżny (2), drogi, więtszy« (4): Dla tego to mowi Pan/ Náwroćiſſli ſie/ náwrócę ćie/ y będzieſz ſthał przed oblicżym moim: á odłącżyſſli drogą rzecż od nicżemney [pretiosum a vili]/będzieſz iáko vſtá moię. Leop ler 15/19; Dayże nam to tedy Pánie Iezu Kryſte/ [...] ábychmy też y tu w tych żywociech náſzych powſtáć mogli/ á żyć w nowości żywotow náſzych/ á podeptawſzy rzecży nikcżemne zyemſkie/ ſtáráli ſie o ony niebieſkie wiecżne. RejPosWstaw 111; wielka to mądrość/ dla dobrego więtſzego/ o ninieyſze y nicżemne dobrá niedbáć. SkarŻyw 126; znáć [Kainie] iſz o [rzeczy] duchowne y wiecżne dla tych nikcżemnych niedbaſz. SkarŻyw 263.

W porównaniach (2): Iáko wodá śiąknie w źiemię/ Ták niſzczeie ludzkié plemię. Podobniſmy ku márnemu Snu nocnemu nikczemnemu. KochPs 137; Ták iż/ te z wiezchnie [!] dobrá źiemſkie ośiádłośći/ Vſtáią iák przed ſłońcem nikcżemne ćiemnośći. KołakCath C3.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemne(-y, -a) bogactwo, chłuba, ciemność, czas (2), człowiec(zeńs)two (2), dobro, dobrodziejstwo świata tego, dosyćuczynienie, dzień, gładkość, krolestwo, moc, możność świata tego, nadzieja, natura, nauka, okruszki, początek, posługa, proch (2), przyjaźń, przyrodzenie (3), robota, rozkosz (2), rozum człowieczy, rzecz (2), sen nocny, siły, sprawy (3), stan (2), świat, zamek, żłob.

Wyrażenia: »mara nikczemna« (1): Poćieſz mię/ iáko możeſz: á ſtaẃ ſye przedemną Lubo ſnem/ lubo ćięniem/ lub márą nikczemną. KochTr 10.

»marność niczemna« (1): Y weyrzałem ná wſzytko dzyeło ſwoie/ ktore vcżyniły ręce moie/ áno wſzytko márność nicżemna [vidi in omnibus vanitatem Vulg Eccle 2/11]/ á trapienie duchá/ á nic wiecżnego pod ſłońcem. BielKron 79v.

»rzecz (jest) nikczemna« = vilis Vulg; vanae voces PolAnt [szyk 9:4] (13): KromRozm I Ov; Leop ler 15/19; Nápomina ku ćierpliwośći/ wierze/ świątobliwośći/ y miłośći. Okázuiąc iż wſzytki rzecży nicżemne ſą oprocż słowá Bożego. BibRadz 1.Petr 1 arg, Am 6/13, II 93a marg, 2.Tim 2/16; BielKron 78v, 82; RejZwierc 38; RejPosWstaw 111; BudBib Am 6/13[14]; Festucarius ‒ Plewiſty, zdzeblek pelny, hoc est, nikcze nich [!] rzeczy. Calep 416b; PowodPr 17.

»nikczemny świat« [szyk 21:9] (30): LubPs X5, Y5v marg, Z6v, bb3v marg; A ták ten nikcżemny ſwiát ieſt práwie iáſkiniá/ Oná czyſta łotrowſka/ á gorſzy niż świniá. RejWiz 102, 143v, 144; RejAp 44v, AA4v, 123; RejPos 5v, 6v, 10, 10v, 11 (20).

»nikczemny (jest) żywot« (4): Widźiałem wſzythko zá cżáſu nicżemnego żywothá mego [in diebus vanitatis meae]/ Cżłowieká ſpráwiedliwego ktory ginie przez ſpráwiedliwość ſwoię/ á záſię złośniká ktory długo żywie przez złość ſwoię. BibRadz Eccle 7/16; RejPos 277v, Ooo5; ArtKanc Kv.

Szeregi: »chudy i nikczemny« (1): przeyrzał tho Bóg/ że moiá chuda itéż nikczemna w Kośćiele iego poſługá/ miáłá być od Kácérzów tą potwarzą háńbióna OrzQuin G4v.

»krotki a nikczemny« (1): wiedząc o możności ſwiátá tego/ iáko krotka á nikcżemna ieſt/ á práwie nam z zachodem ſłońcá ginie. RejPos 9v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»lekki a niczemny« (1): Lekkać rzecz byłá/ á iż ták rzekę/ niczemna/ mężczyznam z odkrytą álbo przykrytą głowa [!] wkoſćyele ſye modlić KromRozm I Ov.

»mały a nikczemny« (3): RejWiz A4; SkarŻyw 4; [fundatory narodów swoich sobie zmyślają] Abowiem inſze Narody z máłycb á nikcżemnych początków/ zá poſtępkiem cżáſſow y foritowánim ſzczęśćia/ w wielką możność rozmnożone/ zwykły to czynić StryjKron 59.

»marny, (a) nikczemny« (3): BielKron 82; iákoż mu to wzgárdzić ábo odmienić ty powinnośći ſwoie/ prze kęs tey márney á nikcżemney ſwey woley ſwiátá tego. RejPos 319; KochPs 137. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»martwy i (a) nikczemny« [szyk 3:1] (4): otho maſz Kryſtuſá twego popioł/ rzetz martwą á niktzemną KrowObr 92v, 88, 148 v; WujJudConf 50.

»mdły a nikczemny« (1): Abowiem obacżywał then wſzechmogący Pan tho mdłe á nikcżemne przyrodzenie cżłowiecżeńſtwá náſzego RejPos 241v. [Ponadto w polączeniach szeregowych 2 r.]

»mizerny a nikczemny« (2): RejAp 123; Gdyż to pewnie wiemy/ iż ſie ták poſtáwić muśimy cżáſu ſądu ſwego przed Máyeſtatem Páná ſwego/ iáko zeydzyemy s tego ſwiátá mizernego á nikcżemnego. RejPos [278]v.

»omylny a nikczemny« (1): A nie dáj ſie vwodzić omylnemu á nikcżemnemu dobrodzieyſtwu ſwiátá tego RejPos 40v.

»nikczemny a upadły« (1): náuczyłem ſye tu tego/ iż ſtan Swiecki bes ſtanu Duchownégo/ nikczemnym á vpádłym ſtanem w Polſzce ieſt OrzQuin Yv.

»zatrwożony a nikczemny« (1): ktory przebrnąwſzy ty wſzytki niebeſpiecżeńſtwá tego burzliwego morzá/ á tego zátrwożonego á nikcżemnego ſwiátá: á pokuſy/ á omylnośći iego s ſiebie złoży RejPos 187v.

»nikczemny a zaziębły« (1): Więc ſobie [naszy zaziębli panowie] thu ná ſtárość dopiro groby kuią/ álábáſtry/ mármury/ y inſze rozlicżne kámienie łamią/ herby pozłacáią/ tablicżek náwieſzáią/ y mnimáią áby onych ſwych nikcżemnych á záziębłych cżáſow á żywotow mieli tą pámięcią nádſtáwić. RejZwierc 161.

»nikczemny, ziemski« (1): RejPosWstaw 111 cf W przeciwstawieniach.

»złościwy a nikczemny« (1): w tym to márnym bogáctwie á włodárſtwie zwierzonym tobie: ktore thu/ iáko ſłyſzyſz/ Pan złośćiwym á nikcżemnym miánowáć racży. RejPos 194.

»niczemny a żadny« (1): potym też ſą rozumu błáhego/ náuki iáko y ia/ niczemney/ á ſnadź żadney. OrzList e4v.

W przen (5): RejAp 129v; RejPos 264; A dla cżegoż ſie ociągáć maſz s tego ſprochniáłego ſwiátá á s tego nikcżemnego á nigdy niebeſpiecżnego mieſzkánia ſwego? RejZwierc 177.
Wyrażenie: »nikczemna gnida« (2): A nie przećiẃ ſie ſwiátu tey nikcżemney gnidzye. RejWiz 193; RejZwierc 207v.
α. Jałowy, nieurodzajny, bezużyteczny (zwykle o ziemi); terra iners Cn (5):

W połączeniu szeregowym (1): Thá źiemiá [Arabia opoczysta] ná wielu mieyſc ieſt niepłodna/ nicżemna/ piaſzcżyſtha/ kámieniſta/ y wod nie ma. BielKron 263v.

Szeregi: bibl. [Gen 1/2] »nikczemny a próżny« = inanis et vacuus Vulg (2): Stworzył Pan niebo zyemię/ ták práwie z niſzcżego Zyemiá byłá nikcżemna/ á ná wſzytkim prożna RejWiz 144v; BielKron 1.

»twardy a niczemny« (1): Ziemicá Albuceńska/ w tey iáko y w innych skálne źiemie ſą. [...] Ziemiá iáko y ty pierwſze twárda á nicżemna. BielKron 287.

W przen (1): Aleć wielkość złośników rozmnażáiąca ſię nie przyidźie ku pożytkowi [...] Połamią ſię niedoſzle gałęźi około/ á owoc ich będźie niczemny y niedozrały ku iedżeniu/ á ku żadney rzeczy niegodny [fruktus illorum inutilis, immaturus ad manducationem et ad nihilum aptus]. BibRadz Sap 4/5.
2. Zły, niegodziwy; vanus Vulg, Modrz; vanus PolAnt, Mącz; ineptus Mącz, Modrz; vacuus PolAnt; protritus Mącz; ignavus, imperitus, malus Modrz; deter Calep (127): Mącz 451b; Deter sive deterius, inusitatum, vilis, parvus, quasi detritus – Otarty, zły, nikczemny. Calep 314a.
a. W odniesieniu do ludzi i istot żywych: grzeszny, skłonny do złego; nieuczciwy, też niewdzięczny (59): RejWiz 35; Y zebráli ſię do niego mężowie nikczemni á ludzie nie pobożni [viri vacui, filii impii]/ y zmocnili ſię przećiw Roboámowi ſynowi Sálomonowemu BibRadz 2.Par 13/7; OrzRozm O4v [2 r.]; Nicżemny Krol nicżemnym ludziem wolność dáie/ ku ſkáźie rzecży poſpolitey/ bo oni inſzą ſie rzecżą nieżywią iedno kradzieżą BielKron 262; RejPos 26; Máiąc wſzego doſtátek prochow/ Arkábuzow/ A wżdy ſie tych nikcżemnych boią Gáłáguzow. BielSat G3v; RejZwierc 24v; RejPosWstaw [414]; CzechRozm 7; CzechEp *2v; ReszPrz 6; KochPieś 8; GórnRozm I2 marg; PaprUp A4v, B2, B3; Nikczemny Woytowicze, zápomniałeś torby W piwnicy, kiedyś ſobie miodkiem gárdło płokał. CiekPotr 76; A po trwodze znowu Nie vpámiętawſzy ſie w złośći pogotowiu/ Głębiéy brnąć/ ſzalonych to: y tácy ſproſnémi Bywáią/ giną márnie/ y ſą nikczemnémi/ Niewiedząc co źle/ dobrze GosłCast 26.

W połączeniach szeregowych (3): BielKron 100; y owſzem tak był nadewſyſtki złym/ nikczemnym/ okrutnym/ á brzidliwym/ iako Titus nachwalebnieyſzym między wſzyſtkim KwiatKsiąż Gv; ModrzBaz 93v.

W przeciwstawieniach: »nikczemny ... dobry (3), święty (2), poćciwy a pobożny« (6): BielKron 390v; A nie kazał tego kąkolu/ to ieſt tych nikcżemnych ludzi/ pleć ze pſzenice/ tho ieſt z ludzi poććiwych á pobożnych/ iż to iuż ták ſpołu rość muśi. RejZwierc 100v; Confeſsioniſte wykłády Koſćielnemi y ſ. doktorow gárdzą/ á wykłády y wymysły nikcżemnych Kácerzow prziymuią. WujJud 32v marg [idem] L13v; Gdźie w ktorym Páńſtwie Pan práwá dobre poſtánowiwſzy/ vrżędniki da nikczemne/ tám z onych praw/ wielką ſzkodá/ vćiſk/ y nędzá ludźiom rośćie. GórnRozm I2; Phil F4.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemne(-a, -y, -i) dzieci, dziewka, gałaguz, kacerz (2), krol (2), marnotrawca, mąż, najemnik, obywatel, pan (2), plebanik, syn, synowcy i wnukowie, urzędnik (2), wilk.

Wyrażenia: »chasza [= motłoch, zgraja] nikczemna« (1): A oni ſye w méy pladze weſelili/ Y ſchadzki o mnie táiemné czynili/ Cháſzá nikczemna. KochPs 49.

»chłopi niczemni« (1): otho ći zbiegowie pogáńſzczy/ Máchometowie iáwni/ chłopi niczemni/ ludźie bez wiáry/ [...] náplugáwili nam w Polſzcze onę niepokaláną wiárę OrzList h3v.

»człowiek nikczemny (a. ludzie nikczemni)« = (homo) vilis PolAnt, Mącz; malus Modrz [szyk 12:8] (20): RejPs 95v; BibRadz 2.Reg 3/33, II 32b marg; BielKron 100; Balatro, Błoto/ albo/ próch który do trzewika/ álbo bótów przyſtáye. Metaph. Homo vilis, Szuya. Niczemny człowiek. Mącz 23a, 343c, 451b; GórnDworz D3; RejPos 39v, 202v, 206v, 324v; RejZwierc 100v, 260; BudNT przedm b7; ModrzBaz 93v, 134v; Tá tedy Elżbietá ſtára Krolowa Węgerſka/ rozumem ſię niewieśćim ſpráwuiąc/ młodych y nikczemnych ludzi do Rády Senatorſkiey w Polſzcze wybráłá y podwyzſzyłá StryjKron 452; Phil R; OrzJan 39.

Szeregi: »nikczemny i fałszywy« (1): Nákoniec [Herod] vcżynkiem [Panu lekkość wyrządził]/ gdy nań/ iáko ná krolá nikcżemnego y fáłſzywego/ białą y świetną ſzátę wdźiać y włożyć kazał. LatHar 317.

»niegodny, nikczemny« (1): [fortuny dzieło] podnieść kto ſie iey podoba/ áż pod obłoki/ cżłowieká niegodnego/ nikcżemnego: á záſię pogrążyć do dná/ ledwe nie do piekłá te/ ktorzy byli godni wyſokiey ſtolice. GórnDworz D3.

»nikczemny i nieprawdziwy« (1): MA ſię też dobry obywátel wyſtrzegáć/ áby nikcżemnym y nieprawdziwym w powieśći nie vkazał ſie/ ábowiem tákowy przymiot więcey należy ſercu niewolnicżemu niż ſláchetnemu. Phil F4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozpustny a nikczemny« (1): Tego też pijánice wſzyścy roſpuſtni/ á nikcżemni márnotrawcy niech ſię nádźiewáią/ ktorzy ſię ná rzecży przyſzłe by namniey nie oglądáią. WerGośc 222.

»sprosny a (i) nikczemny« (3): RejPos 124v; á ony roſkoſzne kráiny záwżdy poſiadáli ſproſni á nikcżemni ludzie RejZwierc 260; CzechEp 117.

»niczemny a szalony« (1): Kthory zbiera ſkárby ięzykiem kłamliwym/ nicżemny á ſzalony ieſth [vanus et excors est]/ vplećie ſie w ſidłá ſmierći. Leop Prov 21/6.

W przen (2): á nic ſie nie trwoż/ chocia cie odbieży ten ſproſny á nikcżemny naiemnik twoy RejPos 124v; PowodPr 33.
α. W funkcji rzeczownika (7): Záwżdy v złośćiwych wierni odrzuceni iáko by nicżemni. LubPs H2v marg; RejZwierc 143 marg, Bbb; StryjKron 567.

W przeciwstawieniach: »nikczemny ... dobry (2), godny« (3): Gdyż ieſt ſlepa fortuná á nie pátrza thego/ Opuśćiwfzy godnego nátka nicżemnego. RejWiz 97; iż wſzetecżny/ hnet będzie názwan beſpiecżnym: ſkromny/ melánkolikiem: nikcżemny/ dobrym: bezbożny/ mądrym GórnDworz D; RejZwierc 269v.

b. W odniesieniu do rzeczy, sytuacji, pojęć abstrakcyjnych: zły, przynoszący szkodę, szkodliwy; niewłaściwy, niedorzeczny (66): SeklKat F3v; RejKupSekl a5; MurzHist V2; LubPs O, ddv, hh3; A nie dáy ſie vwodzić nikcżemney chćiwośći. RejWiz 79, A5, [1]v, 11 marg, 42, 92v, Cc8v; bo tá kokoſza woyná v Lwowá nikczemna/ co zá pożytek nam vczyniłá dobrze pomnimy/ bo iáko nierządnie/ ták też nie potrzebnie ruſzoná byłá. OrzRozm V, O; BielKron 46v; KwiatKsiąż G3; RejPos 123v, [219]v; KuczbKat 310; Azażby lepiey leżał iáko wieprz w bárłogu/ á márnie cżás trácił/ [...] á nic nie może być ſzkodliwſzego młodemu cżłowiekowi iáko nikcżemne prożnowánie.RejZwierc 15, 20v [2 r.], 164v, 228; CzechRozm 218v; ModrzBaz 61, 87; (marg) Frideriká wtorego nikczemne potwierdzenie Krzyżakow. (‒) Dla tego potwierdzenie Frideriká Ceſárzá [...] máło ważyło/ gdyż tu żadney mocy w rozdawániu tych pańſtw niemiał. StryjKron 295; CzechEp 85, 99, 134, 142 marg, 170, 257, 319; WerGośc 236, 263; Coż záſię ieſt nikcżemnieyſzego/ iáko tylko vmyſł ſwoy mieć do rzecży ſwieckich ziemſkich/ ná kſtałt bydlęciá ſkłoniony/ á nie rzecży duchowne/ niebieſkie y wiekuiſte obmyſlawáć. Phil 12; CZemu ſię Pogánie zbuntowáli? á ludźie nikcżemne przemyſły przed ſię bráli [populi meditati sunt inania Vulg Ps 2/1]? LatHar 359; WujNT 17; CiekPotr 15; GosłCast 75; Przeto w cenie Kto chce być/ porzuć nikczemne zabáwy/ Nie ná herb przodkow pátrz/ ále ná ſpráwy. SzarzRyt B4v.

W połączeniach szeregowych (8): BibRadz II 138c marg; RejPos 293; Lecż zgołá wſzelákie vrzędow dopieránie/ ma być práwy hámowáne y zábronione. bo widźimy/ iż iáko ſrogi tyran trapi tego/ w kim moc wźięło: iáko go pędźi ku cżynieniu y podeymowániu wiela rzecży nikcżemnych ſproſnych y nieprzyſtoynych ModrzBaz 74v, 20; SkarŻyw 293; CzechEp 77, 147; LatHar 144.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemna(-y, -e) bajka, biesiada, błąd, chciwość, figiel, gadka, gloza, głupstwo, krotochwila, matactwo (matanina) (2), mniemanie, mowa (3), myśl (2), niedbałość, obyczaj (2), obżarstwo, opilstwo (pijaństwo) (2), plotka (3), poduszczanie, powieści, prożność (promowanie) (5), sentencyja, słowa, służba, sprawiedliwość, sprosność (2), strach, uczynek, upor, urząd, kokosza wojna, wymysł, zabawa.

Wyrażenie: »nikczemna rzecz« = ineptum Modrz [szyk 2:2] (4): Zátrwożył ſie rzkomo mizerny nędznik on/ bo go ſzkodá y krolem zwáć/ gdy ſie thák nikcżemney rzecży zgwałćić á zwoiowáć dał: poſłał wnet y kazał ściąć támże w onym więzyeniu onego cżłowieká ſwiętego RejPos 322v; RejZwierc 165; CzechRozm 242v; ModrzBaz 74v.
Szeregi: »nikczemny a bezecny« (1): Ach miły Boże/ toć to nikcżemne á bezecne opilſtwo/ rozmite przygody ludźiom ſpráwuie WerGośc 257.

»lekki a iż nie rzekę nikczemny« (1): ut moleste ferrem tantum ingenium in tam leves ne dicam in tam ineptas sententias incidisse, Ahych niemiał nieżałowáć tákowego człowieká który w ták lekkie/ á iż nie rzekę/ w ták niczemne mniemánie wpadł. Mącz 243b.

»niesmaczny, nikczemny« (1): wſzytki zábáwy/ wſzytki krotochwile zdádzą ſie im [starym ludziom] nieſmácżne/ nikcżemne GórnDworz H6v.

»nikczemny abo niesprawiedliwy« (1): ieſliby ſentencia Rektorowá nikczemna ábo nieſpráwiedliwa ſie bydź zdáłá [si de nullitate vel iniustitia argueretur eadem Rectoris sententia JanStat 219]: Conſyliarze Vniuerſitatis niech to między ſobą rozbiorą SarnStat 203.

»przykry a nikczemny« (1): iż ich [kaznodziei Antychrystowych] náuki y poduſzczánia przykre á nikczemne WujNT 875.

»nikczemny i (a) sprosny« [szyk 2:1] (3): Cżemu ták wiele roznych Confeſiy/ Commentow/ wykłádow/ y glóz rozmáitych/ choć ſproſnych á nikcżemnych/ bez miáry/ bez końcá/ wydáwáć miedzy ludźie nie przeſtawaćie? WujJud 75; CzechRozm 156v; CzechEp 76. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»niczemny, wszeteczny« (1): Tricae Apianae, Proverbium, Niczemne/ wſzeteczne powieśći. Mącz 464b.

»zły a nikczemny« (1): á ktoreż ſą vczynki grzeſznych/ iedno złe/ á nikczemne/ ktore nie záſługuią iedno potępienie? WujNT 537.

W przen (1): Iż nie pytay ſie ty iney drogi moy miły bráćiſzku zá mną/ ábowiem żadney inſzey prawdziwſzey áni ſpráwiedliwſzey nie naydzyeſz/ iedno tę ktorąm ia vkazał tobye/ gdyż ſą wſzytko błędne/ omylne/ á nikcżemne drogi ine ſwiátá tego. RejPos 293.
α. W funkcji rzeczownika: »nikczemna« (1): A co powiedáią o zasługách Slácheckiego ſtanu/ dla ktorych tę rozność karánia vcżyniono/ bárzo to nikcżemna [valde ineptum est] ModrzBaz 28.
3. Zasługujący na pogardę, lekceważenie; nic nie znaczący, marny; także pogardliwie o ludziach zajmujących niską pozycję w hierarchii społecznej; vanus PolAnt, Mącz; contemptibilis Vulg; aspernabilis, contemptus Mącz; despectus PolAnt; iners Modrz; ineptus, vilis Calep (120): BielKom F5v; Abowiem táki dom [zacny] twoy ieſt/ iż y niczemnego Piſárzá/ ludźiem ſam ſobą zálećić może. OrzList e3, e3, h; BibRadz Iob 13/4, Is 30/7; OrzRozm Q3v, R2; GrzegRóżn Kv; Mącz 314d, [407]b; GórnDworz M6; Bo iáko ſie gdzie w kthorym kráiu zámnoży opilſtwo á niepotrzebna włocżęgá/ to iuż tego máią zá nikcżemnego kto w onym ſpołku nie bywa/ á tego też towárzyſtwá nie pomaga. RejZwierc 16v, 221 [2 r.]; BudBib 1.Par 16/26; WerGośc 211; Calep 530a, 1123b; Záſię z drugiey ſtrony przynioſłá gnuſność y próżnowánie zgubę/ onemu Sárdánápálowi Krolowi Aſyriyſkiemu/ ktorego gdy Arbáces przełożony nád Medámi záſtał miedzy gromádą białychgłow nierządnie kądziel przedącego [!]/ bacżąc iż nie byłá to rzecż godna/ áby ten miał wielkośći ludzi pánowáć/ ktory nád białegłowy był nikcżemnieyſzym/ przymuśił go do tego że ſam ſiebie y bogácthwá ſwe wſzytki pirae impoſitas ſpalił. Phil S2.

nikczemny na co (2): MOſkwá [...] ſą chłopi hárdźi/ chełpliwi prośći/ okruthni/ nie śmieli/ ná walkę nikcżemni/ y nie ſpráwni BielSpr 66; ModrzBaz 65.

nikczemny w czym (3): Był Wacław Krol Czeſki/ wielkiego y Zacnego rodu Człowiek/ ále nikczemny w ſpráwách ſwych Krolewſkich OrzRozm C2, H4v; Napierwey przypłynął [Kolumbus] ná Wyſpy ktore zową Kánárye [...] Widząc tám nicżemny lud w rozmowie tákież w ſprawach/ nágo chodzą/ nabożeńſtwá żadnego niemáiąc/ nábrawſzy wody do Okrętu/ puśćił ſie od nich BielKron 440v.

W połączeniach szeregowych (8): áby ták zacne przełożeńſtwo ku ſpráwie Rzecżypoſpolitey nie przychodziło ná niſkie/ grube/ á nicżemne ludzi BielKron 124v; Mącz 211a, 325a, 465b, 475b; iáko ſie rodzą drudzy ták nikcżemni/ ták niezgrábni/ ták niewdzięcżni/ że nie może cżłowiek inácżey wierzyć/ iedno że ie náturá ná poſmiech miedzy ludzie puśćiłá GórnDworz D2; RejPosWstaw 41v; Phil O2.

W przeciwstawieniach: »fortunny, zacny ... nikczemny« (2): kthorzy/ pirwſzych onych fortunnych nie doſzli/ á przed thymi záſię nikcżemnymi śiłá máią GórnDworz D2v; prośił pokornie/ áby ſię ſam ták zacny przy nim [kust: nim nie-] nicżemnym nie lżył. SkarŻyw 597.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemne(-a, -i) bogi (bogowie) pogańskie (i żydowskie) (2), dusza, lekarz, maszkara, nędznik, niedbalec (2), niemota, osoba, pisarz (2), powiadacz.

Wyrażenia: »nikczemny błazen« [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż K7; żeby ſie hnet záraz ták nim brzydzono/ iáko iednym iádowitym wężem/ álbo by przeſzedł w poſmiech/ iáko nikcżemny błazen. GórnDworz Ee6v.

»chłop nikczemny« (2): iż then kogo to/ thák bárzo miłowáły białegłowy/ był chłopem nikcżemnym: bo tho ich obycżay. GórnDworz N; BielSpr 66.

»nikczemny człowiek (a. nikczemni ludzie)« = contemptus et abiectus a. levis et sordidus a. luteus a. minimi pretii a. nauci a. nihili a. nullo numero a. trioboli homo Mącz [szyk 9:4] (13): Atholi o Credo, kthore zlozili nyczemny lyudzie Apoſtolowye a proſczi chłopi thak yakogi ya bo bich y ya thak mogł zlozycz. LibMal 1554/189v; Dawano Vrzędy wielkie/ Przełożeńſtwá/ y Páńſtwá/ niemotam/ y ludźiom nikczemnym OrzRozm O3v; Mącz 200d, 222d, 242b, 247a, 253a (8); GrzepGeom A4; KochPs 57; ReszPrz 66.

»nikczemny grzesznik« (2): Rácżże ſię zmiłowáć nádemną nanikcżemnieyſzym grzeſznikiem. LatHar 28, 146.

»lud(ek) nikczemny« [szyk 6:1] (7): A my Polacy/ iáko ieſt wſzem wiádomo/ twego przodká (ktory powſtał z ludu nicżemnego) ták ku gorze dobrowolnie wyſtáwili/ wſádziwſzy go ná ſtolec Krolewſki BielKron 392v, 440v, 446v; BielSat M4; RejZwierc 243; BielSjem 34; PaprUp Fv.

»sługa nikczemny« [szyk 2:1] (3): RejJóz Q2; Aleś ty o możny Pánye z Máyeſtatu twego/ Weźrzał ná pokorną proźbę ſługi nicżemnego LubPs H3; RejPos 228.

Szeregi: »chudy a nikczemny« (1): którym to wiedźiéć będźie przyſtało: nie prze moię chudą á nikczemną oſobę/ ále prze miłość namileyſzéy Pátryéy náſzéy OrzQuin D4.

»nikczemny i gnuśny« (1): O nędzny wáſz wiek: o zwycżay w rzecżách dáleko nędznieyſzy/ ktory was ná złe mądremi cżyni/ á ná dobre nikcżemnemi y gnuśnemi [ad bonum inertes et ignavos]. ModrzBaz 65.

»gruby a nikczemny« (1): Nie godni práwi/ ći Sákrámentarze/ áby ich źiemiá noſiłá/ [...] nałepiey [!] będźie wſzyſtkie do Indyey wygnáć/ miedzy one grube á nikcżemne ludźie. ReszPrz 66. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nikczemny a lekki« (1): Tho mowi Pan odkupićiel Izráelſki/ ſwięty iego/ ku nikcżemney á lekkiey duſfy [ad contemptibilem animam]/ y ku omierzłemu narodowi Leop Is 49/7.

»marny a nikczemny« (1): Záczym nieſczęśliwie márną á nikczemną Słuſznie bydź ſie mienię GosłCast 61.

»nikczemny, (a) plugawy« [szyk 1:1] (2): BielKron 446; Lecż ſłyſzę też tám ludek nie bárzo ćwicżony/ Nikcżemny á plugáwy/ ſłycháć ná wſze ſtrony. RejZwierc 243.

»podły i nikczemny« (1): Bo máiąc ták wielkie dáry Boſkie w obiáwieniách y oświeceniu rozumu ſwego vmiáłá [Maryja] znáć co byłá ſamá z śiebie: záwżdy podleyſzą y nikcżemnieyſzą v śiebie zoſtáiąc. SkarŻyw 581. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prosty, nikczemny« (1): Odléćiliſmy Geometryą Ludźiem proſtym nikczemnym/ ták że ſye nie obiéráią w niey GrzepGeom A4.

»prozny a nikczemny« (1): Yzebym ią też [...] dla ciebie albo fałſzywym więſzcżkiem/ albo proznym á nikcżemnym powiadacżęm niebył nazwan. KwiatKsiąż Q2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»nikczemny i sprosny« (1): Ale iáko y o to nikcżemny y ſproſny grzeſznik/ śmiem prośić ćiebie P. y Bogá mego? LatHar 146.

»ubogi i nikczemny« (1): A iam cżłowiek vbogi y nikcżemny [pauper et despectus]. BudBib 1.Reg 18/24.

»nikczemny, (a) wzgardzony« = contemptus et abiectus Mącz [szyk 2:2] (4): Mącz 257a, 442d; iż kto poſądza brátá ſwoiego/ á s ſercá vpornego tho wynidzye od niego/ á vcżyni go ſobie wzgárdzonego á nikcżemnego w vmyſle ſwoim/ co ſie w tych to ſłowiech zámyka Rachá á ſzaleńcże/ iuż winien ſądu RejPos 181; RejZwierc 179. [Ponadto w połączeniu szeregowym, 1 r.]

W przen (1): Kogo prze grzéch záfráſuieſz/ Ták go niewidomie pſuieſz/ Iáko ſzátę mól táiemny: Błąd ieſt człowiek/ błąd nikczemny. KochPs 58.
α. W funkcji rzeczownika (2): áby ná chwiłkę poległ zwierzchu ſługá twoy/ á przedſię v ćiebie záwżdy żył wewnątrz: áby troſzkę zá nikcżemnego był pocżytány y poniżony LatHar 592.
Szereg:»szalony a nikczemny« (1): SZalony á nikcżemny/ rzekł ważę ſto złotych/ By mię ludzie poználi/ tám do kráiow do tych. Abych ſie wżdy przejeździł/ kędy mię nie znáią RejFig Bb2v.
a. Pod względem psychicznym: tchórzliwy; opieszały, pozbawiony zapału, gorliwości; iners Modrz, Cn; marcidus, segnis Mącz; ignavus Modrz (30): OrzRozm Q; GórnDworz O7; RejZwierc 242v; Bo [Domicianus okrutny cesarz rzymski] ſie sſtał ták nikcżemnym iuż dał pokoy boiu/ Tylko Muchy bił ſiedząc ſkromnie ná pokoiu. PaprPan Gg4; ModrzBaz 40; StryjKron 482.

niczemny do czego (1): Ktorzy ácz niczemnieyſzy iuż do boiu byli/ Przećię Turki/ Tátáry/ w ſwoiey źiemi zbili. MycPrz I C4.

niczemny ku czemu (1): [Wincenty] ſpráwił krolá o wielkim ludu ále nicżemnym ku walce BielKron 372.

W połączeniu szeregowym (1): A záśię Hetmáná nikcżemnego/ zleniáłego/ á w roſkoſzách roſpuſtnego/ ckoćiaby też co gornie mowił/ żaden żołnierz niebędźie rad słuchał. ModrzBaz 23.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemny hetman, narod, syn.

Wyrażenia: »chłop nikczemny« (2): TVrcżyn to chłop nikcżemny z narodu ſwoiego/ By nie miał ludzi dzielnych s ſwiátá poſtronnego. RejZwierc 241 v; BielSpr 66.

»nikczemny człowiek (a. nikczemni ludzie)« = segnis, marcidus (homo) Mącz [szyk 4:2] (6): Abowyem yeſli go [dziecię] w roſkoſſy á w myękkim/ á pyeſſcżącem chowányu będzyeſz myeć/ yádwabnikyem go potym á nicżemnym cżłowyekyem doſtányeſz y otrzymaſz. GliczKsiąż E4v; Mącz 209c, 381a; GórnDworz Z5v; RejZwierc 40v; ModrzBaz 39.

»lud nikczemny« (2): BielKron 372; Sam Bóg Gedeonowi kazał/ z woyſká ſwégo Wyłączyć lud nikczemny/ ſercá záięczégo. WyprPl A3v.

Szeregi: »nikczemny, (i) gnuśny« = iners et ignavus Modrz [szyk 1:1] (2): Segnis animus, Gnuśny niczemny człowiek. Mącz 38Ia; ModrzBaz 65.

»leniwy, (a) nikczemny« = secors et ignavus Modrz [szyk 2:2] (4): Alexender był nicżemny [nicemny BielKron 1551 77] leniwy/ vmárł gdy mu krwie z noſá płynącey nie możono záſtánowić. BielKron 169, 148, 254v; ModrzBaz 39.

»niedbały a nikczemny« = iners et neglegens Modrz [szyk 1:1] (2): Cżemuſcie ták niedbáli á nikcżemni práwie/ Ieſzcżeć nam ſłużyć może fortuná łáſkáwie. PaprPan Hh3; ModrzBaz 99v.

»nikczemny i niesprawny« (1): MOſkwá/ ieſt Lud w obycżáiu innemu Narodu rozny [...] bo ſą chłopi hárdźi [...] ná walkę nikcżemni/ y nie ſpráwni BielSpr 66.

»nikczemny i (a) niezasłużony (a. źle zasłużony)« = ignavus et moie meritus Modrz (2): máią też być poſtánowione zapłáty dobrze záſłużonym: á nikcżemnym y nie záſłużonym karánie. ModrzBaz 118, 119.

»nikczemny, serca zajęczego« (1): WyprPl A3v cf »lud nikczemny«.

α. W funkcji rzeczownika (5): náſmyewáyą ſie z literakow thych zwłaſſcżá ktorzy ſie álbo żenyą/ albo w yaki ſtan goſpodárny vdádzą/ zowiąc ye nędznikámi á nikcżemnemi/ że ſie nye náłożyli robić y chlebá nábywáć GliczKsiąż G7.

W przeciwstawieniach: »nikczemny ... mężny (2), dowcipny« (3): Niechay wiedzą młodźieńcy/ iż do odpráwowánia ſpraw/ wielka rozność ieſt miedzy nieukámi/ á miedzy dowćipnymi/ miedzy nikcżemnymi á miedzy mężnymi. ModrzBaz 13v, 82v, 115v.

Szereg: »dzielny z nikczemnym« (1): ieſli łotr z godnym/ dźielny z nikczemnym/ dobry ze złym/ pod iednym Dekretem Seymowym podlęgą. A ták przez Exekucyą Wárſzáwſką/ równi ſobie będą w Polſzce. OrzQuin B4v.
b. Pod względem umysłowym: nierozumny, głupi; stupidus Mącz, Cn; ignavus, ineptus Modrz (16): Mącz 25d; Ześ do rády dał pobráć nikcżemne młokoſy/ Ktorym nie ludzi rzędzić dáć było kokoſzy. PaprPan Ff3; ModrzBaz 12, 50, 131v.

nikczemny w czym (2): OrzList i2; Mowiſz przećiwko ſobie/ bez rozmyſłu wſzego/ Máiąc mężá/ iák ſłyſzę/ w Rádzie nicżemnego. BielSjem 10.

W przeciwstawieniach: »nikczemny ... baczny mądry, pożyteczny« (2): ku ſpráwye yákyey á vrzędu ma go [syna] przywyesć/ áby był wżdam pożytecżnym/ á nye nicżemnym brzemyenyem źyemye cżłowyekyem. GliczKsiąż O2v; iż iákowego kto ſobie przyacielá obrał s kim zá iednego żywie/ tákowy y ſam być muśi: Ieſli złego/ á nikcżemnego/ to y ſam bez chyby ieſt táki: Ieſli theż záſię dobrego/ bácżnego/ mądrego/ rzecż pewna że thoż w nim muśi ſie náydowáć. GórnDworz M.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemny gospodarz, mąż, młokos, szaleniec.

Wyrażenie: »człowiek nikczemny (a. ludzie nikczemni)« [szyk 3:2] (5): GliczKsiąż O2v; OrzList i2; RejZwierc 112 marg, Aaa3; Pieśni/ liſty/ kśiążki gámrácyey pełne/ w kochániu wielkiem bywáią v dworzan/ á ktorzi ſię wtym niekocháią/ tych zá proſtaki á nikcżemne ludźi rozumieią [alii inepti esse iudicantur]. ModrzBaz 13.
Szeregi: »nikczemny a bezrozumny« (1): Coż tedy náſz miły Therſyto/ ieſliby one rozſądki o tobie ludzkie ná iáśnią ſię okazáły/ á ocżymá y twemi y wſzytkich inſzych widźiáne były/ iákiemiby rozſądkámi/ ćiebie nikcżemnym á bezrozumnym [ignavissimum stupidissimum] ſzaleńcem być wſzytcy oſądźili? ModrzBaz 40.

»głupi (i) nikczemny« [szyk 1:1] (2): ActReg 130; ktory ſynow poddánych y poſłuſznych ſobie nie ma/ iż ie ták źle wychował/ iż ſurowość z nich y kárność oycowſką złożył: znák ieſt głupiego y nikczemnego goſpodarzá. SkarKaz 44b.

»zły a nikczemny« (1): GórnDworz M cf W przeciwstawieniu.

W przen (1): Tákiego nie ſláchćicem lecż fortunnym zową/ Co ták buia w roſkoſzach/ á z nicżemną głową. RejWiz 100v.
4. Daremny, bez znaczenia, małej wagi; nieużyteczny, też nieistotny, nieuzasadniony; inanis Mącz, Modrz, JanStat; inutilis PolAnt, Mącz; pervilis Mącz, Calep; vanus, vilis Vulg; enervatus, invalidus, ventosus Mącz; ineptus Modrz; cassus, festucarius, frustraneus, iota Calep; nullus JanStat (155): Moc/ vrodá/ z wſzytką kráſą/ Bez rozumu nikcżemne ſą BierEz P4; RejPs 162, 206 marg; GliczKsiąż F2; Iż gdy kto bywa od kxiędzá okrztzon/ ktory kxiądz Duchá ſwiętego niema/ tego krzeſt ieſt nitzemny KrowObr B2; Leop Is 41/29; UstPraw A3, D3; Acżći ſkromność káżdemu/ przyſtoi pocżćiwa/ Lecż też cżáſem nikcżemna/ gdy iey nazbyt bywa. Bowiem ſtára przypowieść/ ná drzewo pochyłe. Lázą Kozy z rogámi/ rzadko ná wſpaniłe. RejZwierz 71; BibRadz *4v, Ez 15 arg, Sap 13/11; OrzRozm K3v, S2v marg; Potym Ian Ekkius Doktor piſmá s. piſał y wydał ná iáwność wielkie rzecży przećiw Luterowym temom/ odpiſał mu Luter iż ty piſzeſz nie według piſmá s. iedno ſny á żakowſkie gadánie nicżemne. BielKron 193, 26v; Nodum in Scypro queris proverbium, Węzłá w śitowiu ſzukaſz/ To yeſt ná zbyteś pieczołowity niczemną ſobie pracę zádáwás Mącz 249a; Nugae Klatki/ Báśńi/ Niczemne świekotánie/ Wymysły. Mącz 252d, 77c, 199d, 246a; vpornieſmy ſye ná Królu/ téy nieznáióméy Exekucyéy domagáli: y miéſzáliſmy Rzecząpoſpolithą ná Seymie przeto/ y nikczemnymi queſtiámi zátrudniáliſmy Seymy/ y w niwécz ié obracáli OrzQuin B2; RejAp 92 [2 r.]; GórnDworz S3; RejZwierc 211v; A chceſzże wiedźieć o cżłowiecże márny/ że wiárá bez vcżynkow nikcżemna ieſt? WujJud 97, 101 marg, Nn6; BudBib Sap 3/11; BiałKaz F3v; CzechRozm 25v, 112v, 133 [2 r.], 236v; ModrzBaz 98v; Calag 500b; SkarŻyw 543; CzechEp 154 [2 r.], 155, 223 marg, 282; KochFr 58; PaprUp K3v, Lv; Calep 169b, 794b; Phil E; GrabowSet Nv; SarnStat 1161; VotSzl C4.

W połączeniach szeregowych (9): Y wyele inſſych przycżyn zá tem ſwem wotowániem máyą/ ktoremiby chcyeli dowyesć [...] żeby było to lepiey/ aż we dwánaſcye lat dzyeći dáć vcżyć. Ktore przycżyny yáko ſą nyedobre y owſſem nicżemne á fáłſſywe/ my według thego co będzyem zá łáſką Bożą mogli/ okażem. GliczKsiąż 17; Sardi venales proverbialiter, Proſte niczemne/ álbo máłey wagy rzeczy. Mącz 368c, 496e; RejAp 29v; ModrzBaz 7v; NiemObr 121; SarnStat 979, 1042, 1069.

W przeciwstawieniu: »nikczemny przyzwoity« (1): Tá tedy náuká nieieſtći nikczemna/ ále człowiekowi Krześćijáńſkiemu bárzo przyzwoita: ponieważ káżdego cżłowieká Krześćijáńſkiego/ ták w rzeczách ſzczeſliwych iáko y niefortunnych/ ſtąłoſci [!] náucza. LeovPrzep b2v.

W porównaniu (1): Abowiem nádźieiá cżłowieká niewdźięcżnego roztopi ſię iáko mroz źimie/ á rozpłynie ſię iáko wodá nicżemna. BibRadz Sap 16/29.

W charakterystycznych połączeniach: nikczemny(-a -e) areszt, artykuł, cło (2), duma (3), gadanie, komisyja, kwestyja, list, mądrość, miłość, mowa (2), możność, myśl (2), nauka (4), pismo, postawa, praca (2), przezysk, przyjaźń, przywilej (2), sąd, skarb, sława, sprawa (4), testament, uczynek (2), umowa, uniwersał, wykład (3), zdanie, zgoda.

Zwroty: praw. »być, bywać nikczemny« = stawać się nieważnym, tracić moc prawną [w tym: niech będzie nikczemny (8), ma być nikczemny (7), nikczemne być skazujemy (6), nikczemne ma być rozumiane (4), nikczemne być najdujemy (2)] [szyk zmienny] (35:1): ComCrac 17v; ConPiotr 35; GroicPorz p4; UstPraw B2v, C3, F4, G3v, H, I2; PaprUp Lv; A ieſli dádzą nád zákazánié tákowégo Státutu/ tedy zárázem pieniądze niech ſtrácą/ y zaſtáwá z zapiſem tákowym niech będźie nikczemna [obligatioque et inscriptio huiusmodi co ipso sint nullae JanStat 1125] SarnStat 261, 13 [2 r.], 158, 163 [2 r.], 164 [2 r.], 329 (26).

praw. »(u)czynić nikczemnym« = anulować, unieważniać; annulare, irritare JanStat [szyk zmienny] (19): UstPraw A3, B4 [2 r.], F3v; Repercutere fascinatores, Tym którzi mamią ludźmi odtrąćić ich naukę/ Nieczemną vczinić. Mącz 339c; owſzem oné [darowania] przez ninieyſzé ziednoczenié y przymierzenié nikczemné czynimy/ káſsuiemy/ zátrácamy/ znośimy/ zágáſzamy/ vmorzamy/ y tákowym moc ná wieki odéymniemy. SarnStat 1088, 67, 163, 396, 580, 885 (14).

Wyrażenia: »nikczemna rzecz« = res nulla a. nullius momenti Mącz; res inanis Modrz [szyk 14:8] (22): A więc to ieſt Ewánieliey Swiętey vtzyć? ludziom proſtym Popioły/ Bágná/ Ziołá Owſy/ Złoto/ Mirrhę/ Kádzidło/ miáſto Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego/ tzárowáne rozdawáć/ áby ſię teſz od was tzárowáć vtzyli/ y thym rzetzam niktzemnym/ moc Bożą/ przypiſowáli. KrowObr 96v; UstPraw B4; RejZwierz A2v; BibRadz I 213c marg; GrzegRóżn Ev; Mącz 145c, 153d, 156b, 230b, 242b (10); GórnDworz N7; RejPos 47; ieſliby śię tákie popędliwe cbęći ábo námiętnośći puśćiły zá ſwą byſtrośćią/ iákoby z nádzieie płochey/ gdy zniey rzecży płonne nikcżemne/ y błażeńſkie roſtą ModrzBaz 7v, 56; SkarJedn 241; CzechEp 171; Iota ‒ Nikczemna rzecz. Calep 562a.

»niczemne wołanie« (1): Clamor absonus, Szkáráde/ niczemne wołánie. Mącz 402b.

Szeregi: »nikczemny i babi« (1): ktorzy [papieżowie] tego dowodzą (ále nikcżemnymi y bábiemi árgumenty) iż Papież zacnieyſzy niż wſzytko Concilium NiemObr 62. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niczemny i fałszywy« (1): Tę náukę/ ktora vczy o ſkutkách biegow Niebieſkich/ dwoiákim ią ſpoſobem przećiwnicy iey gánią. Naprzod zmyſláiąc ią być niczemną y fáłſzywą náuką LeovPrzep a2v.

»głupi i nikczemny« (1): Lecż to iáko głupia y nikcżemna mowá/ pokazáło ſię wyżſzey. WysKaz 32.

»krnąbrny a nikczemny« (1): Lęka ſyę człowiek złośći: á z grzéchem brzydliwym Chce ſye vdáć/ y z krwáwą przed Bogiem ofiárą Zábitą/ y ſwą krnąbrną á nikczemną wiárą. ZawJeft 42.

»mały i (a) nikczemny« (2): RejPos 47; á gdj ták rzecżj máłe j nicżemne wymyſláli/ pewnieby tey ták wielkiey byli nie zániecháli. SkarJedn 241.

»(na)daremny i nikczemny« = irritus et inanis JanStat (2): A ieſli co nád cztérzy Artykuły/ y inych czáſów/ y ná niezwyczáynych mieyſcách będą ſądźić: to wſzytko dáremno y nikczemné bydź chcemy y ſkázuiemy. SarnStat 917, 528.

»niedostateczny i niczemny« (1): wiem ze moię vczinky ſą nie doſtateczne y niczemne przed panem bogiem SeklKat V v.

»nikczemny, (a) niepotrzebny« = inanis vel inutilis Mącz [szyk 1:1] (2): iż káżdy narod/ ięzyk ſwoy/ y ſpráwy ſwe/ zdobić ſie ſthárá/ iáko nalepyey może/ y piſząc cżáſem theż ledá co/ y wyele nikcżemnych á niepotrzebnych rzeczy RejZwierz A2v; Mącz 259a.

»niepożyteczny, (a) niczemny« [szyk 2:1] (3): Tricae, Włocháćiny/ yákie v nóg gołębióm álbo kuróm bywáyą. Metaphorice, Záwády/ omieſzkánie/ też niepożytecżne niczemne rzeczy. Mącz 464b, 511a; 2 93v.

»nikczemny i nieprawdziwy« (1): Mądrość bowiem bez wiáry nikcżemną y nieprawdziwą ieſt/ á zgołá bezecną chytroſcią. Phil O2.

»nikczemny i nieważny« (1) Abowiém tákowé liſty ku tákiému dowodowi/ áby kto z poddánych náſzych miał bydź w máiętnośćiách ruſzan/ ſkázuiemy bydź nikczemné y nieważné [nullius roboris et momenti esse JanStat 288]. SarnStat 329.

»płonny a (i) nikczemny« = futilis ac inanis Modrz [szyk 2:1] (3): A naywięcey o to fię trzebá ſtáráć/ áby ſproſne grubijáńſtwo/ á piſmá płonne y nikcżemne/ dyſputácyie prozne y niepożytecżne/ były z ſzkoł wyrzucone. ModrzBaz 134v, 56, 56v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niczemny, (a) (barzo) podły« [szyk 3:1] (4): Hecta, pustula panis cocti et capitur pro re minimi precii, Skórká chlebowa. Metaph. Niczemna á bárzo podła rzecz Mącz 153d, 145c, 242b, 451b.

»niczemny, podnożkowy« (1): Peripsema, Latine purgamentum, vel quisquiliae, Smieći/ otrzebiny/ niczemne podnoſzkowe rzeczy. Mącz 291c.

»nikczemny, (i) prożny« = irritus et inanis; cassus, irritus et nullus; irritus, nullus et inanis JanStat [szyk 6:2] (8): Ventosa verba. Próżne niczemne słowá. Mącz 483d; RejAp 29v; to wſzyſtko niech będźie nikczemné y prózno/ y áby żádnéy mocy áni władzéy niemiáło/ mocno mieć chcemy. SarnStat 163, 163 [2 r.], 931, 948, 1102.

»nikczemny i skażony« = nihili et cassus JanStat (3): wſzitko moca thego Seimu nikcemne y ſkazone rozumiano bic ma PaprUp Lv [idem (2)] SarnStat 13, 164.

»słaby i niczemny« (1): A batzyſz to tedy? iáko ten twoy dowod ieſt ſláby/ y nitzemny/ kthory wiáthr iáko páiętzynę rozwiewa? KrowObr 23v.

»nikczemny i sprosny« (1): ktorym dołożeniem/ pſuie nikcżemną y ſproſną dumę o Bogu Troiſtym CzechEp 274.

»wątły i niczemny« (1): Reiicere argumentationem tanquam frivolam et invalidam, Nieprzimowáć dowodu yákoſzto wątłego y niczemnego. Mącz 163a.

»zaniechały a nikczemny« (1): Ktorymi [ćwiczeniami] gdy będą [synowie] przychędożeni/ tedy y zaniechałe á nikcżemne ſwego narodu imiona y przezwiſka/ tudzieſz y vbogie oycżyzny ſwoye wynośić y sławnemi czynić zwykli. KwiatKsiąż A2.

»zapadły a nikczemny« (1): A wſzákoż też widamy owę zápádłą á nikcżemną myſl/ iż ſie też ni nacż dobrego nie przygodzi/ gdy chłop ſiedzi iáko kozieł z záwieſzoną brodą/ á ni o cżym dobrym nie myſli RejZwierc 54.

W przen (1): Zebyś ſię z támtąd wroćił prawdźiwym Pielgrzymem. Nie z chłubą/ nie z nikcżemnym prożney chwały dymem. KlonWor 53.

Synonimy: 1. lichy, marny, mizerny, nędzny, niegodny, prożny; 2. bezecny, haniebny, nędzny, niecnotliwy, niegodny, nieprawy, podły, sprosny, wszeteczny, zły; 3. lekki, marny, wzgardzony; a. gnuśny, leniwy, niechętny, nieochotny, niepospieszny, nierobotny, obciążały, ociężały, ospały, prożnujący; b. bezrozumny, głupi, niebaczny, niemądry, nieobaczny, nieroztropny, nierozumny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, sprosny; 4. czczy, daremny, niepotrzebny, niesłuszny, nieważny, prożny.

Cf NIECZEMNOMOWCA, NIKCZEMNIK

MŚ