[zaloguj się]
[pdf]

BEZECNY (157) ai

bez- (155), beſ- (1), beż- (1); -c- (152), -cz- (4), -cż- (1); c : cz GórnDworz (5 : 3), c : cż Leop (3 : 1).

Oba e jasne.

sup nåjbezecniejszy (1).

Fleksja
sg
mNbezecny fNbezecnå nNbezecné
Gbezecnégo Gbezecnéj Gbezecn(e)go
Dnåjbezecniejszému D Dbezecn(e)mu
Abezecnégo, bezecny A A
Ibezecnym, bezecn(e)m Ibezecną Ibezecnym
Lbezecnym Lbezecnéj L
Vbezecny Vbezecnå Vbezecn(e)
pl
N m pers bezecni
subst bezecn(e)
G bezecnych
D bezecnym
A m pers bezecné, bezecnych
V m pers bezecni
subst bezecn(e)
inne formy
pl I m, f, n - bezecnymi, bezecnémi

sg m N bezecny (26). ◊ G bezecnégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ D nåjbezecniejszému (1). ◊ A bezecnégo (6), bezecny (2); -égo (5), -(e)go (1). ◊ I bezecnym (22), bezecn(e)m (2); -(e)m (1) RejPs, -ęm (1) MurzNT. ◊ L bezecnym (1). ◊ V bezecny (4). ◊ f N bezecnå (8). ◊ G bezecnéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ I bezecną (3). ◊ L bezecnéj (1). ◊ V bezecnå (7). ◊ n N bezecné (9); -é (2), -(e) (7). ◊ G bezecn(e)go (1). ◊ D bezecn(e)mu (1). ◊ I bezecnym (4). ◊ V bezecn(e) (3). ◊ pl N m pers bezecni (29). subst bezecn(e) (4). ◊ G bezecnych (3). ◊ D bezecnym (2). ◊ A m pers bezecné (4), bezecnych (1) SarnStat; -é (2), -(e) (2). ◊ I m, f, n bezecnymi (2) GroicPorz, BibRadz, bezecnémi (2) ModrzBaz, KochPieś; -émi (1), -(e)mi (1). ◊ V m pers bezecni (1). subst bezecn(e) (1).

W funkcji rzeczownika (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Epitet o mocnym zabarwieniu emocjonalnym, wyrażający ujemną ocenę moralną: wyzuty z czci, osławiony, godny potępienia i pogardy, zgubny; sromotny, haniebny, podły, nikczemny, zły; bezczelny, bezwstydny; wszeteczny, rozwiązły, wstrętny, złośliwy, okrutny (88):
a. O człowieku; infamis BartBydg, Mącz, Cn; propudiosus Mącz, Cn; malae famae, sine bono nomine BartBydg; deterrimus, infandus, perditus Mącz; detestabilis, exsecratus, famosus, intestabilis, nefarius, perinfamis, probrosus Cn (43): Y ia bezecni Delfowie/ Okrutnieyſzy niżli lwowie: Wolałbych ſie z ſmoki widzieć/ Niżli od was tę śmierć ćierpieć. BierEz Hv; infamis, sine bono nomine, malae famae, bezeczny BartBydg 74; Leop Sap 4/19; Profluentissimus omnium mortalium ac perditissimus. Bezecny łotr/ nieſláchetny. Mącz 130c, 117c, 327a; RejAp 74v; Iákiemże tedy ſumnieniem/ á iákiem beſpiecżeńſtwem bezecni wymyſlácże dziś ſmieią gwałćić tę wolą á tę vſtáwę Páná ſwego RejPos 153v; Iam sie dziś myślił pomścić zelżywości swoj[ej] Nad bezecnym Parisem KochMon 32, 29; WujJud 233v; iáko ieſt bezecny kto opuſzcża oycá/ á przeklęty od páná ktho wzruſza mátkę ku gniewu. BudBib Eccli 3/17; ModrzBaz 96; Wſzytkom ia to widziálá/ iáko we zwierćiedle/ Ze z korzyśći ſwey niemiał/ długo ſie weselić Bezecny Alexánder KochOdpr B, C3v; Calag 98a; Ani mię w moc podaway bezecnym głównikom. KochPs 85; Swátayże iuż bezecnå/ [do Heleny] konay coś záczęłá GórnTroas 60, 15, 71; [czy W.K.M. rozumiesz/ aby człowiekowi temu] iáko Ludźie pamiętáią/ naybezecnieyſzému/ którégo ani wiárá/ áni przyśięgá/ áni wſtyd/ áni boiaźń Boża od iego niecnotliwéy záwźiętéy ſpráwy hámowáć nigdy niemogłá/ [co inszego pomoc miało niż przymierze..?] OrzJan 102; SkarKaz 579a; GosłCast 14; PaxLiz E2; Rozſzárpano ná dwoię bezecnego kupcá/ Ktory podał w niewolą nie iednego głupcá. KlonWor 32.
Zwroty: »bezecnym uczynić«: Y ſtarałeś ſie/ áby zániſſczył złorzeczeńſtwem ſwoiem blizniego ſwego y czáſem y ſyná mátki ſwoiey rad by był bezecnem vczynił. RejPs 75v.

»bezecnym zostać« (2): á ći kthorzy mi źle myſlą/ niechać tył podádzą á zoſtáną bezecnymi. BibRadz Ps 35/4; Boſe geſchrey haben. Złe slynąć/ et bezecnym zostać. Oſromocon być. Infamari. Pollui macula. Calag 98a.

Wyrażenia: »bezecny poganiec (poganin, Turek)« (3): Przez tego [pana cnego] Bog vkazał wſzytkirn Krześćiánom/ Iáko máią odpor dáć bezecnym pogánom. PaprPan Ff; Oczko 16v; OrzJan 115.

»bezecny człek«: Bezecny człek z Ithaki ón boſkié ſkaránié Ku nam obráca kroki/ á myśli złośliwie/ Ni z bogiem ten/ ni z ludźmi pochodźi prawdźiwie. GórnTroas 39.

peryfr. »bezecne dziecię« = Kupidyn, Amor, bożek miłości: á miłość ſtáremu/ iáko przyzwoita/ zna to káżdy. Acż to bezecne dziecię/ cżáſem kuśi ſie/ y o ſtárego GórnDworz K2.

Szeregi: »bezecny i jawnogrzeszny«: Celniki Zydowie mieli zá beżecne/ y zá iáwnogrzeſzne WujNT 39.

»zły (a) bezecny; bezecny, zły« (2 : 1): Deterrimus homo, Zły/ bezecny człowiek. Mącz 451a; Ale gdyżem [mówiła Kamma] iuż docżekáłá tego pożądánego dniá/ ktorego zły/ á bezecny cżłowiek wziął ſwą zapłáthę/ z wielką rádoſcią idę s tego ſwiátá GórnDworz Y6v; Schróń ſye przed oycem/ y przed bezecnémi Sióſtrámi złémi. KochPieś 50.

W przen (8): O właſnieſz tym ſzkorpionem wyfigurowáłá ſie nam thá ſzáráńcża bezecna [wymyślacze a wywrotniki prawdy Pańskiej]/ ktora pięknemi ſłowki/ poſtawkámi/ vmizgániem/ pirwey przeliże do ſumnienia nędznego/ á potym wpuśći iad fáłſzu ſwego RejAp 78; RejPos 204v.

W epitetach o charakterze obelżywym (6): ForCnR D; RejFig Bb8; Chłop miał Koniá y Oſłá/ kiedy iechał w drogę/ Oſieł rzekł/ vlży mi co/ bo ia iuż nie mogę. Włoż ná Koniá/ á Koń rzekł/ o bezecna świnio/ Tobie to przyrodzono/ á wżdyć nieść niemiło. RejZwierz 121; Iáko Białobocki, gdy mu kiediś niewiáſtá iego zbytnie potráwę oſoliła [...] znáć bezeczna máłpo powieda/ bo przed ſolą/ y ieść nie mogę. GórnDworz R3; RejPos 146v; O bezecna nádęta mucho/ [o człowieku] y s pułmiſki y z áxámity twemi/ nie doſyćże tobie ná tim rozeznáć ſobie dobredzieiſtwo á wolą páná ſwego [...] á dawáć chwałę iemu. RejZwierc 190v.

b. O postępowaniu ludzkim; przen. też o przedmiotach; infanda res Mącz (45): O nędzna mizeryo/ o pycho nádęta/ O bezecna ſwawola/ á zła myſl przeklęta. RejWiz 169, 173v, 174v; Obycżáie ludźi kłamliwych ſą bezecne á poháńbienie ich/ znimi bez przeſthánku. Leop Eccli 20/28, Sap 3/17; Aby thu ſpráwiedliwość/ ſwe gniazdo rozwiłá/ A bezecna niecnotá/ tám ſie być wſtydziłá. RejZwierz 111v; BibRadz 2.Petr 2/7; Mącz 118d; á przeto żegnam ten bezecny ſwiát/ y ten żywot GórnDworz Y7, S7, Y8v, Dd8, Gg5, Ii4v; Boimy ſie też tych bezecnych wśi/ ktorechmy tu márnie potárgowáli/ á biegamy około nich z dziwnemi niebopożnoſciámi [!]/ á z dziwnemi wymyſły ſwiátá tego RejPos 159v; RejZwierc 224; MWilkHist F3; KochDz 103; KochMuza 26; Toć też y ſtąd iuż widźi káżdy pijánicá/ iáko we źwierćiedle/ cżego pijańſtwo bezecne domieſzcża cżłowieká káżdego WerGośc 224, 221, 248; Abowiem tá bezecna pſotliwośc á wſzetecżna miłość/ ták nie fortunná ieſt/ iż porubnikowi ledwie kęs chlebá zoſtáwi WerKaz 299, 299, 301; KochPieś 8; Mądrość bowiem bez wiáry nikcżemną y nieprawdziwą ieſt/ á zgołá bezecną chytroſcią. Phil O2; GórnTroas 37, 52; KmitaSpit B3; GosłCast 62; Pytałbyś mię/ iáko tych Sędźiowie karáli/ Co ſię tym ludokupſtwem bezecnym paráli. KlonWor 31, 29.
Wyrażenia: »bezecna mamona«: Mielibyśćie ſię ſluſznie ſmiłowáć/ y co nawięcey pieniędzy do Papieżá poſláć/ áby wſzyſtki Duſzytzki rázem s Cżyścá wypuśćił/ á dłużey ich tám dla tey bezecney Mámmony nieſmáżył KrowObr 123.

»bezecne pieniądze; pieniądze bezecne« (1 : 1): KrowObr 194; O bezecne pieniądze/ á nieſzcżęſne złoto. Cżegoż ty nie domieśćiſz/ cżegoż ty nie ſpráwiſz RejWiz 122v.

»bezecna poczciwość«: W téyże bitwie Frydrych Herbort z Fulſztyná/ gdy był cáło z bitwy wyiechał/ obróćiwſzy ſye/ poſtawſzy máło nád bitwą/ zátrząſnąwſzy wzgorę ręką/ á ono Rycérſkié háſło zákrzyknąwſzy: O bezecna poczćiwośći/ toć mnie dła [!] ćiebie dźiśia gárdło dáć. OrzQuin R2v.

Szeregi: »bezecny i niecnotliwy«: O cżym y Cycero ták powiedział: Rzecżąpoſpolitą hándlowáć á ſobie z niey zyſku pátrzyć nietylko ieſt rzecż hániebna á ſzkáráda/ ále ieſth bezecna y niecnotliwa Phil Q3.

»nikczemny a bezecny«: Ach miły Boże/ toć to nikcżemne á bezecne opilſtwo/ rozmáite przygody ludźiom ſpráwuie WerGośc 258.

W przen (6): Dać iem bóg [dzieciom] nie iednego oica miaſto ciebie/ [...] iedno ié ty ſwą ſtałością poćwierdź a ciała bezecnego powieściám nieprzyſtáwái MurzHist N3v; Then co chodzi proſtą drogą obawáiąc ſie Páná/ bywa wzgárdzon od onego/ ktory bezecną drogą chodzi. Leop Prov 14/2; á kocháią ſie [fałszywi prorocy] w nagorſzych rzecżách: ktorych drogi przewrotne ſą/ y kroki ich bezecne. WujJud ktv; Nie dba ná ryk bydlęcy, ná chłopſkie biádánie/ Lácżny Wilk, byle ſwoie odpráwił śniadánie./ Ták ten worek bezecny iáko káłdan wilcży/ Záwſze zieie KlonWor k. **2v; Bez pogrzebu y oney oſtátniey poſługi/ Będźie wiátrom bezecne igrzyſko cżás długi. KlonWor 40, 27.
2. praw. Skazany mocą prawa na utratę czci, infamię, banicję; wyjęty spod prawa, infamis, banita; infamis Mącz, Cn; paraclytus Mącz (69): GroicPorz ii4, ii4v, t; UstPraw B2 [2 r.], D, D4; OrzRozm M4; Mącz 276d; tho Práwo ieſt: Aby żaden Wenecki Poſeł/ niebrał nic od tego Páná/ od którégo poſłány ieſt: á któryby przećiwko temu Práwu vczynił/ áby był bezecnym/ y ze wſzégo Weneckiégo Páńſtwá/ ná wieczné czáſy był wywołány. OrzQuin C3; ModrzBaz 6v; Bezecni ſą wſzyſcy/ którzy ná Séymie záburzenié vczyniwſzy vćiekáią. SarnStat 151; Pánnę kto gwałtownie vłápi, niech będzie bezecny: á która ieſt vłápiona ná to zezwaláiąca, niech poſag tráći. SarnStat 642, 156, 605, 933, 1037 (39).

W połączeniach szeregowych (2): Práwo zábrania być temu Sędźiem/ który ieſt klętym/ wywołánym/ odſzczepieńcem wiáry Krzeſćiáńſkiey/ żydem/ bezecnym/ nie z małżeńſtwá národzonym GroicPorz b2v, Xv.

Zwroty: »czynić [kogo] bezecnym« (2): Sługá przed woyną álbo inſzą potrzebą od páná odſtáć niemoże rychley iedno ſzeſć niedźiel/ á ktory był odſtał vpornie/ Tákiego czyniem bezecnym. UstPraw D, D.

»zstawać się bezecnym« (6): Nápiſano w Zakonie Bożym: A mimo to wedle Práwá/ Krzywoprzyſyężcá sſtawa ſye bezecnym/ a ku świádectwu y ku żadnemu doſtoieńſtwu nie bywa przypuſzczon. GroicPorz y4, d4v, e3; ModrzBaz 6v, 81; SarnStat 76. Cf »bezecny i krzywoprzysiężca«.

Wyrażenie: »wywołanie i publikowanie bezecnym«: A ieſliby Szláchćic nieośiádły nie ſtánął/ tedy ma bydź odeſłan ná Séym ná wywołánié y publikowánié bezecnym. SarnStat 453.
Szeregi: »bezecny i krzywoprzysiężca«: Piſarz [...] A gdźieby sfáłſzował Kſyęgi Mieyſkie/ sſtawa ſye bezecnym/ y krzywoprzyſyężcą/ a bywa karan ogniem GroicPorz d4v.

»bezecny, łotr«: Bezecni. vbodzy łotrowie. GroicPorz xv marg.

»(człowiek) odszczepiony i bezecny«: Mięſa także pewnych dniow/ ieść zabronili/ i w ich święta robyć/ ktoby v nich odſzczepionęm człowiekiem i bezecnęm niechćiał być MurzNT 111.

»bezecny i (zinąd) wygnany«: ludźie bezecni/ y zinąd wygnáni/ do nas do Polſki przyſzli/ [...] nábudowáli nam w Polſzce nowych y rozlicznych Ołtharzow OrzRozm Gv.

»wywołany i bezecny«: á gdźieby ſie wezwáni przez nas w náznáczonym czáśie niewróćili/ zá wywołáné y bezecné niechay będą miáni: áni ná potym niech przywrócenia do Oyczyzny nie máią. SarnStat 176.

»zbrodzień a bezecny«: bo z nędznego/ á vpádłego cżłowieká/ ábo też ze zbrodniá/ á bezecnego/ kiedy kto ſzydzi/ nikt ſie temu nie roſmieie GórnDworz O3.

Przen (1):
Wyrażenie: »bezecne z ziemie wywołanie«: Kto ſię tego dopuśćił/ mſzcżono ſię więc ná nim/ Karano go bezecnym z źiemie wywołániem KlonWor 18.

Synonimy: 1. a. jawnogrzeszny, niecnotliwy; b. niecnotliwy, niewstydliwy, nikczemny, osławiony, skażony, stracony, sromotliwy, sromotny; 2. klęty, krzywoprzysiężca, łotr, niesławny, odszczepieniec, odszczepiony, wywołany, zbrodzień, złodziej.

Cf BEZECNIK, NIEBEZECNY

KN