[zaloguj się]

NIEWSTYDLIWY (158) ai

W pisowni łącznej (134), w rozłącznej (24).

e jasne.

sup nåjniewstydliwszy (1).

Fleksja
sg
mNniewstydliwy, nåjniewstydliwszy fNniewstydliwå nNniewstydliw(e)
Gniewstydliw(e)go Gniewstydliw(e)j Gniewstydliw(e)go
D Dniewstydliw(e)j Dniewstydliw(e)mu
Aniewstydliwy, niewstydliw(e)go Aniewstydliwą Aniewstydliwé
Iniewstydliwym Iniewstydliwą I
Vniewstydliwy Vniewstydliwå V
pl
N m pers niewstydliwi
subst niewstydliwé
G niewstydliwych
D niewstydliwym
A m pers niewstydliwé
subst niewstydliwé
I m niewstydliw(e)mi, niewstydliwymi
f niewstydliw(e)mi, niewstydliwymi
V m pers niewstydliwi

sg m N niewstydliwy, nåjniewstydliwszy (27).G niewstydliw(e)go (2).A niewstydliwy (5), niewstydliw(e)go (3).I niewstydliwym (2).V niewstydliwy (4).f N niewstydliwå (17).G niewstydliw(e)j (16).D niewstydliw(e)j (1).A niewstydliwą (9).I niewstydliwą (6).V niewstydliwå (1).n N niewstydliw(e) (1).G niewstydliw(e)go (4).D niewstydliw(e)mu (1).A niewstydliwé (6); -é (1), -(e) (5).pl N m pers niewstydliwi (7), subst niewstydliwé (13); -é (4), -(e) (9).G niewstydliwych (8).D niewstydliwym (3).A m pers niewstydliwé (2); -é (1), -(e) (1). subst niewstydliwé (11); -é (1), -(e) (10).I m niewstydliw(e)mi (2) RejPos, WujNT, niewstydliwymi (1) KochMon. f niewstydliw(e)mi ModrzBaz (2), niewstydliwymi (1) CzechEp.V m pers niewstydliwi (3).

stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Nie doznający wstydu w postępowaniu sprzecznym z dobrymi obyczajami, przyzwoitością, bezwstydny w sprawach seksualnych; petulans Mącz, Calep; impudicus Modrz, Calep; procax Calep, Cn; audax, fornicarius, invertibilis PolAnt; improbus, lascivius, protervus Calep; propudiosusCn (43): V kogo głowa miąſſza z ſzyroką twarzą. Taki bywa barzo ſmiały, dowcipny [..,] niedowierzaiąci, á maiąc łaczne podeyrzenie, acż ſam nie wſtidliwy. GlabGad M7, N5, O2v, O7v; BibRadz Eccli 22/5; BielKron 156v marg; GórnDworz Xv, LI7; Niech śię przeto mąż y żoná ſtáráią o to/ áby z oſobámi niewſtydliwemi/ ábo iákokolwiek iednemu znich podeyrzánemi/ obcowánia żadnego niemiewáli ModrzBaz 32v; Iákoż ia niewſtydliwa przed ocży twe naprzod/ Mężu moy miły/ prziydę [...] á będęſz w twarz ći weyźrzeć śmiáłá? KochOdpr Bv; SkarŻyw 341; Procax. Lascivus, petulans, improbus, protervus. Nie wſtidliwi, skłonni do złego, wſzetecżni. Calep 852a, 514b; GosłCast 64; Bo kiedy ſię náchyli wſzytkie nogi widáć/ Czemu ták niewſtydliwa/ muſzę iey wnet ſpytáć. ZbylPrzyg A2v.

niewstydliwy w czym (2): BielKom E2v; Niewiáſty ich ácż ſą niewſtydliwe w rzecżach przyrodzonych wſzákże nie ſzkáráde BielKron 445.

W połączeniach szeregowych (7): BielKom E2v; KrowObr 227v; Mącz 296c; á k temu/ ile może być/ potwarcom náſzym iáwnym/ bezbożnym y niewſtydliwym/ żebym gęby zámknął. CzechRozm Av, 230; GosłCast 45; Tátárzyn brzydliwy/ Drapieżny krwie prágnący/ chytry/ niewſtydliwy/ Leie krew bez przycżyny KlonWor 30.

W przeciwstawieniach: »niewstydliwy ... cnotliwy (2), wstydliwy (2), uczciwy« [w tym: uczciwy i cnotliwy (1)] (5): Nyewſtydliwa żoná pſu rowna yeſt/ ále wſtydliwa [mulier invertibilis ... habens vcrecundiam PolAnt Eccli 26/29] páná Bogá ſie boi. GliczKsiąż P6; BibRadz Eccli 26/ 29; BudBib 4.Esdr 16/50; Wolę że mię człowiek vderzy cnotliwy/ Niż mię ma bálſámem nátrzéć niéwſtydliwy [!] KochPs 205.

W porównaniu (2): RejPos 186; Iuż tám dłużnik przymawia/ ſzcżypie/ ſzkáluie: przycżynki náyduie: iákoby niewſtydliwa żoná przy rozwodźie. KlonWor ded ++3.

W charakterystycznych połączeniach: białogłowa niewstydliwa(-y), człowiek (5), osoba, potwarca, wszetecznik (2).

Wyrażenie: »niewstydliwa niewiasta, żona« [szyk 6:3] (8:1): GliczKsiąż P6; Nie wſtydliwą niewiáſthę [mulier invertibilis] mozeſz ku pſu przyrownáć/ aleć wſthydliwa boi ſię Pána. BibRadz Eccli 26/29; BielKron 375; RejAp 143; á wżdy ſie práwie iáko niewſtydliwe niewiáſthy nie zá nie nie wſtydamy/ przed oblicżnoſcią á przed Máyeſthatem Páná ſwego. Y owſzem bez wſzego wſtydu ták trwamy w tey ſproſnośći náſzey. RejPos 186, [226], 260; Iáko niewiáſtá niewſtydliwa [fornicaria mulier] ma wnienawiśći vcżćiwą y cnotliwą żonę BudBib 4. Esdr 16/50; Skarżyw 509.
Szeregi: »swowolny a niewstydliwy« (2): Iż ony vbiory zbieráiąc z bogow ſwoich/ przybyeráli tym ſwowolne á nieſtydliwe niewiáſty ſwoie/ s ktoremi bez zakonu mieſzkáli. RejPos [226], 260. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»wszeteczny a niewstydliwy« (2): powiádał być mátkę Ludwigowę wſzeteczną á niewſtydliwą niewiáſtę/ ſyoſtrę krolá Káźimierzá. BielKron 375; RejAp 143.

W przen (5): BielKom E2v; KrowObr 221v; A iżby ſie oſtrzegáli onego márnego przezwiſká/ gdzie tákie Pan zowie pſy niewſtydliwemi/ ktorzy tylko leżą obżárſzy ſie RejPos 84v; O cnotą lekki/ Swiecie/ niewſtydliwy/ Iák to rzecż trudna/ by/ ná łonie twoim/ Rodźił ſię cżęſto/ przyiaćiel prawdźiwy. GrabowSet Y2; KlonWor 61.
a. W funkcji rzeczownika (5): GórnDworz C6v; CO ſye chłubiſz/ niewſtydliwy Z niecnót ſwoich? KochPs 77; wſzetecżnicá [...] pocżnie nań bez wſtydu onym oknem pátrzyć. [...] á pátrząc długo rzecże niewſtydliwa ná śmiech: Błogoſław mi Oycże święty. SkarŻyw 118, 459 marg.

W przeciwstawieniu: »niewstydliwy ... sprawiedliwy« (1): Złośliwy włada/ rządźi niewſtydliwy/ Máło v ludżi waży ſpráwiedliwy GrabowSet F3v.

2. Będący przejawem braku wstydu, jawnej nieobyczajności; procax Vulg, PolAnt, Cn; parum verecundus Mącz, Cn; lascivus Mącz; impudicus, obscenus Modrz; incestus Cn (34): Możeſz vżyć krotochwil y bieſiad pocżćiwych/ Lepſzych niżli zá onych cżáſow niewſtydliwych [...] gdyś ſie cáłą noc włocżył po vlicy RejWiz 44v; kthorzy [ludzie złośliwi] áni Bogá/ áni Krolá/ áni ſtárſzego roſkazániá dbáią/ ktorych złośći niewylicżone/ rychło wſzem ſie iáwnie okażą: ábowiem oni wiodąc żywoth niewſtydliwy ná wſzytki ine złośći ſie vdáli BielKron 443v, 10v marg, 174, 272, 450v; Mącz 184d, 484d; A gdy tákim s pocźćiwemi białemigłowámi ſiedzyeć przydzie/ vżywáią ſłow niewſtydliwych GórnDworz N2; HistRzym 72v [2 r.]; KochMon 25; Bo ći náruſzáią pocżćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią ſproſne málowánia/ ktorzi vſzy nieſtydliwemi rozmowámi nápełniáią ModrzBaz 53; KochPs 78, 209 [2 r.]; áni w ſłowie/ áni w kinieniu/ áni w znáku/ áni w żadnym poſtępku/ nikt po nim nigdy nic niewſtydliwego niemogł. SkarŻyw 459; iż tákie plotki niewſtydliwe piſząc/ wſtydáć ſię nieumie NiemObr 173; GrabowSet N2v, V3v; SkarKazSej 705a.

W połączeniu szeregowym (1): niech wſzytkie igry będą vcżćiwe: niech nie będą wſzetecżne/ gámráckie/ błazeńſkie/ á niewſtydliwe. ModrzBaz 11.

W przeciwstawieniu: »uczciwy ... niewstydliwy« (1): ModrzBaz 11 cf W połączeniu szeregowym.

W charakterystycznych połączeniach: niewstydliwa(-y, -e) chęć, cudzołostwo, czasy, grzech, igry, kazirodztwo, krewkość, kus, obyczaj (2), pisanie, plotki, postępek (2), prośba, rozmowa, słowa (4), szaleństwo, śmiech, zachowanie, żywot.

Wyrażenia: »niewstydliwa pożądliwość, żądość« [szyk 1:1] (1:1): Bo ſię wſtydáli ieden drugiemu oznaymić niewſtydliwey pożądłiwości [concupiscentiam] ſwey ktorą k niey mieli. BibRadz Dan 13/11; BielKron 156v.

»niewstydliwe rzeczy, uczynki« [szyk 3:1] (3:1): á ná iey [bogini Flory] pámiątkę ſpráwowáli raz do roku kiedy vmárłá Florália a deflorando/ niewſtydliwe rzecży ſpráwuiąc iáwnie po vlicach ku iey chwale BielKron 24v; W obozye gdy leżeli/ iáwne złośći y niewſtydliwe vcżynki tákież opilſtwá ſámi przełożeni cżynili [...] w wánnach ſiedząc z nieucżćiwemi ſie niewáſtámi [!] obłápiáli iáwnie BielKron 398v; KuczbKat 320; StryjKron 145.

»niewstydliwą twarzą« = bezwstydnie (2): I viąwſſy onego młodzieńcá/ cáłowáła go/ á nie wſtydliwą twarzą [procaci vultu] łágodnie ſie kniemu ma Leop Prov 7/13; BudBib Prov 7/13.

Szeregi: »gruby a niewstydliwy« (1): Archilochus Poetá [...] dla grubego á niewſtydliwego piſánia od nich wygnan. BielKron 101.

»jawny a niewstydliwy« (1): A ſtąd co vroſło iuż káżdy bacżyć może/ iákie łotroſthwá/ iákie iáwne á niewſtydliwe cudzołoſtwá RejAp 171.

»nieuczciwy i niewstydliwy« (1): Auguſtin powieda/ iż tym zákazánim cudzołoſtwá wſzyſtkie rzecży nieucżćiwe y niewſtydliwe ſą zákazáne KuczbKat 320.

»sprosny a niewstydliwy« (1): nálezyono Ianá Papieżá tego ſtolcá niegodnego być dla iego ſproſnych á nieſtydliwych obycżáiow BielKron 174.

»szpetny i niewstydliwy« (1): ćiáło od złey żądzey wolne/ dwá miało wielkie przywileie. pierwſzy iſz na nim nic ſzpetnego y niewſtydliwego być niemogło: bo we wſzytkim duchowi y rozumowi powolne było SkarŻyw 260.

3. Taki, którego wstyd nie powstrzymuje przed ujawnianiem niesłusznych poglądów, przed występowaniem przeciw uznanym prawdom; bezczelny; zuchwały; impudens Calep, Cn; immodestus Mącz; inverecundus Calep (30): SeklWyzn E; A ieſli heretikow wielé/ niebyło tak niewſtydliwych/ aby ſmieli Teſtament pańſki przełomić MurzNT 126; O niewſthydliwy Mnichu Antykryśćie Rzymſki/ w ktoreyżeś ſie tego ſſkole náutzył/ áby Bog [...] vććiwego małżeńſtwá bronił y zákazał? KrowObr 235, 144, 154v, 166v; Mącz 228d; SarnUzn F5v; plotą ták wiele o ſobie/ iż pochlebcá by nayniewſtidliwſzy ſromáć ſie muśi. GórnDworz G6v; Ale ſłuchay ſrogiego dekretu Páńſkiego/ [...] ná tákie niewſtydliwe wymyſlácże ſwiátá tego/ thák ſwieckie iáko y duchowne RejPos 200v; O niewſtydliwi bluzniercy Zwingliani/ iáko ſię nietyło ſzcżerem słowom Chryſtuſowym [o obecności Ciała Bożego w Sakramencie]/ ále wſzytkiego kośćiołá Bożego wyznániu y ſtárożytnośći ſprzećiwiaćie. SkarŻyw 168, 318; bo kiedi was tak piekni potzet przednieiſzich Sęnatorow zgodni będzie niebeda drudzi tak niebatzni y niewſtidliwi aby wcijm vpornie poſtepowac mieli. PaprUp D3; Impudens. Qui nullo pudore ducitur, quem nihil pudet, inverecundus, perfrictae frontis. Ni wſtidliwy [!]. Calep 514b; Wſzytkie exemplarze/ Graeckie/ Láćińſkie/ Syryiſkie máią to ſłowo Chriſtuſá. A wżdy Budny z Czechowicem ſą ták niewſtydliwi/ że to ſłowo odrzucáią WujNT 603, 397; KlonWor 55.

niewstydliwy w czym (1): [Grzesznik jest] Chytry/ Pożyrácż domow niewinnych. Vporny/ W złośći niewſtydliwy. LubPs C3 marg.

W połączeniu szeregowym (1): LubPs C3 marg cf niewstydliwym w czym,

W charakterystycznych połączeniach: bałwochwalca niewstydliwy(-e), bluźnierz (bluźnierca) (4), dzieci, grzesznik, gwałtownik, heretyk, kinopa, lud(zie) (2), mnich (2), mszarz, pochlebca (2), potwarca, wymyślacz.

Wyrażenie: bibl. »krol niewstydliwy« [w nawiązaniu do Dan 8/23: rex impudens facie] (1): mniemáiąc áby Chriſtus/ ábo też y Piotr ten zamek Bábilońſki budowáć y zálećić miał/ ná ktorym vśiadſzy ten Kroi niewſtydliwy (iáko Dániel prorokował) lekce poważywſzy Bogá y Chriſtuſá: [...] wſzytkie ſobie podbił NiemObr 64.
Szeregi: »niewstydliwy i bezbożny (a. niezbożny)« [szyk 1:1] (2): CzechEp 84; Iż ia niechcę być ták niewſtydliwym y niezbożnym/ ábych miał Brátá Iágełá z Kroleſtwá iego złupić StryjKron 562.

»niebogobojny i niewstydliwy« (1): Niebył nigdy tákowy żadny Dyoklecyanus [...] iákowi ſą ći niebogoboyni y niewſthydliwi Mſzarze/ (marg) Pogáni nigdy ták nieſromoćili Páná Kryſtuſá/ iákogo vſtáwitznie ſromocą Papieznicy wemſzách ſwoich. (‒) KrowObr 177.

»sprosny, niewstydliwy« (1): Bróń od potwarców ſproſnych niewſtydliwych: Którzy w ſwym ſercu zdrádę tylko knuią KochPs 204.

»zły, (a) niewstydliwy« (3): a ſnać ieſt tak wiele zlich á niewſtidliwych dziecy/ ze też nieiedno nieczinią wczaſnoſci Rodzicom ſwoym/ ale ie też wiganiaią SeklKat H4; LubPs dd; KochPs 49.

»niewstydliwy i zuchwały« [szyk 1:1] (2): Niewiem ſkąd to X.K. o nas wie/ ábyſmy ták niewſtydliwi/ y zuchwáli byli/ żebyſmy z zwierzchnośći ſię wybijáć [...] mieli. NiemObr 166; ReszPrz 72.

W przen (3): IAko śmie niewſtydliwy vpor Heretycki/ ſluby y chowánia pánieńſkiey cżyſtośći/ y poświęcenie dziewictwá Chryſtuſowi/ zwáć wymysły ludzkimi SkarŻyw 71; ReszPrz 72; PudłDydo B3.
4. Będący przejawem zuchwalstwa w ujawnianiu niesłusznych poglądów, występowania przeciw uznanym prawdom; impudens Modrz, Cn (43): BibRadz II 39d marg; Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. A ich plac niewſtydliwa potwarz zaſtąpiła KochSat B2; OrzQuin D; Toć wáſze nie wſtydliwe wykręty/ ktorymi chcećie otrzymáć/ áby on dawny Kośćioł Mſzey świętey ofiárą nie zwał. WujJud 236; tedy to ieſt wielce nie wſtydliwa śmiałość ludzka/ twierdzić to żeby on ániol będąc Synem Bożym ſtáć ſie miał cżłowiekiem CzechRozm 55v, 39, 44, 100, 137 [2 r.]; ModrzBaz 99; SkarJedn 94; Prze hárdą myśl/ á prze ich kłamſtwo niewſtydliwé/ [...] Wyniſzcz ie w gniewie ſwoim KochPs 86; SkarŻyw 391; CzechEp 111, 216, 219, 417; NiemObr 153; PaprUp I4; GosłCast 61.

W połączeniu szeregowym (1): Naprzod tá pokuſa ieſt myſl ſproſna/ głupia/ niewſtydliwa/ bluznierſka ná P. Bogá/ Mátkę Bożą/ Sákrámenty/ y święte Boże SkarŻyw 293.

W charakterystycznych połączeniach: niewstydliwy(-a, -e) fałsz, kłamstwo (4), księgi, myśl, potwarz (4), prośba, rozmowa, śmiałość (5), wszeteczenstwo, wykręt (2), zuchwalstwo, żarty.

Wyrażenie: bibl.: »twarz niewstydliwa« [w nawiązaniu do Dan 8/23: rex impudens facie Vulg; rex fortis facie PolAnt] [szyk 9:5] (14): I náſtánie Krol niewſtydliwey twarzy/ y będzie vtwierdzoná moc iego/ ále nie w ſwych śiłach/ á wſzyſtko będzie puſtoſzył KrowObr 39; iż miał być niewſtydliwey twarzy/ ábo rácżey mocney/ wedle textu/ co ſię/ iáko do nie wſtydliwośći ták też y do vporu/ y do zuchwálſtwá/ do wſzetecżeńſtwá/ do bluźnierzſtwá y do potwarzy y złorzecżeńſtwá/ beſpiecżnie śćięgáć/ y ták twarz tę iego mocną/ z ſłow Dánielowych wykłádáć może. CzechEp 382; A nie idźie pewnie o to prza/ ieſli Papież przyznawa/ ábo nie/ tę zwierzchność: ále oto/ ieſli ieſt Antychriſtem onym/ krolem/ twarzy niewſtydliwey/ ábo nie. CzechEp 384, 49, 364 [3 r.], 382 marg, 383, 384 [3 r.], 400; Dániel Prorok opiſuie Antychryſtá być Krolem twarzy niewſtydliwey NiemObr 166.
Szeregi: »niewstydliwy i niemiłosierny« (1): Tákie niewſtydliwe y niemiłoſierne oyczyzny y mátki miłey obłupienie náſtąpiło. SkarKazSej 705a.

»niepobożny a niewstydliwy« (1): y owſzem niepobożna to ieſt á niewſtydliwa śmiáłość twierdzić/ áby Apoſtołowie Páńſcy inákſze rzecży piſáć mieli/ inákſzych głoſem żywym náucżáć. WujJudConf 42v.

»niewstydliwy i nieprawdziwy« (1): iáko ty powiedaſz/ niewſtydliwą y nieprawdziwą potwarz KrowObr 219.

»sprosny a niewstydliwy« (1): gdyśćie ſpowiedź świętą/ ktora z wielkim wſtydem y z żáłośćią przed Kápłanem być ma/ iáko przed ſámym P. Bogiem/ w rozmowy ſproſne á niewſtydliwe/ y w diſputacye obroćili. WujJud 84v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (3): Gdy widział cżárt iſz mu ſię pierwſzy ſtopień powiodł [...] ſkłonił ſię do drugiego: y niewſtydliwą páſzcżeką mátáctwá Bogu y zazdrość zádał SkarŻyw 261; Ktemu y to nie krzecży zádawáć komu niewſtydliwą twarz: á ſámemu ſię niewſtydźić piſáć tákie plotki pletliwe CzechEp 406, 406.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Bene et naviter impudens, Bárzo niewſtydliwy. Mącz 24b, 290c, 334c, 484d; Vnuerſchempt Niewſtydliwy. Impudens. Calag 537b; Inverecundus. Impudens, totius verecundiae expers. Niewſtitliwi [!] Calep 558b, [863]a, [1017]a.

Synonimy: 1., 2. bezecny, nieobyczajny, niesromieźliwy, sprosny, sromotny, wszeteczny; 3., 4. bezpieczny, niepowściągliwy, zuchwały.

Cf BEZWSTYDLIWY, NIESTYDLIWY, WSTYDLIWY

AK