NIEWSTYDLIWY (158) ai
W pisowni łącznej (134), w rozłącznej (24).
e jasne.
sup nåjniewstydliwszy (1).
Fleksja
| sg |
| m | N | niewstydliwy, nåjniewstydliwszy |
f | N | niewstydliwå |
n | N | niewstydliw(e) |
| G | niewstydliw(e)go |
G | niewstydliw(e)j |
G | niewstydliw(e)go |
| D | |
D | niewstydliw(e)j |
D | niewstydliw(e)mu |
| A | niewstydliwy, niewstydliw(e)go |
A | niewstydliwą |
A | niewstydliwé |
| I | niewstydliwym |
I | niewstydliwą |
I | |
| V | niewstydliwy |
V | niewstydliwå |
V | |
| pl |
| N |
m pers |
niewstydliwi |
| subst |
niewstydliwé |
| G |
niewstydliwych |
| D |
niewstydliwym |
| A |
m pers |
niewstydliwé |
| subst |
niewstydliwé |
| I |
m |
niewstydliw(e)mi, niewstydliwymi |
| f |
niewstydliw(e)mi, niewstydliwymi |
| V |
m pers |
niewstydliwi |
sg m N niewstydliwy, nåjniewstydliwszy (27). ◊ G niewstydliw(e)go (2). ◊ A niewstydliwy (5), niewstydliw(e)go (3). ◊ I niewstydliwym (2). ◊ V niewstydliwy (4). ◊ f N niewstydliwå (17). ◊ G niewstydliw(e)j (16). ◊ D niewstydliw(e)j (1). ◊ A niewstydliwą (9). ◊ I niewstydliwą (6). ◊ V niewstydliwå (1). ◊ n N niewstydliw(e) (1). ◊ G niewstydliw(e)go (4). ◊ D niewstydliw(e)mu (1). ◊ A niewstydliwé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ pl N m pers niewstydliwi (7), subst niewstydliwé (13); -é (4), -(e) (9). ◊ G niewstydliwych (8). ◊ D niewstydliwym (3). ◊ A m pers niewstydliwé (2); -é (1), -(e) (1). subst niewstydliwé (11); -é (1), -(e) (10). ◊ I m niewstydliw(e)mi (2) RejPos, WujNT, niewstydliwymi (1) KochMon. f niewstydliw(e)mi ModrzBaz (2), niewstydliwymi (1) CzechEp. ◊ V m pers niewstydliwi (3).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.
1.
Nie doznający wstydu w postępowaniu sprzecznym z dobrymi obyczajami, przyzwoitością, bezwstydny w sprawach seksualnych;
petulans Mącz, Calep; impudicus Modrz, Calep; procax Calep, Cn; audax, fornicarius, invertibilis PolAnt; improbus, lascivius, protervus Calep; propudiosusCn (43):
V kogo głowa miąſſza z ſzyroką twarzą. Taki bywa barzo ſmiały, dowcipny [..,] niedowierzaiąci, á maiąc łaczne podeyrzenie, acż ſam nie wſtidliwy. GlabGad M7,
N5,
O2v,
O7v;
BibRadz Eccli 22/5;
BielKron 156v marg;
GórnDworz Xv,
LI7;
Niech śię przeto mąż y żoná ſtáráią o to/ áby z oſobámi niewſtydliwemi/ ábo iákokolwiek iednemu znich podeyrzánemi/ obcowánia żadnego niemiewáli ModrzBaz 32v;
Iákoż ia niewſtydliwa przed ocży twe naprzod/ Mężu moy miły/ prziydę [...] á będęſz w twarz ći weyźrzeć śmiáłá? KochOdpr Bv;
SkarŻyw 341;
Procax. Lascivus, petulans, improbus, protervus. Nie wſtidliwi, skłonni do złego, wſzetecżni. Calep 852a,
514b;
GosłCast 64;
Bo kiedy ſię náchyli wſzytkie nogi widáć/ Czemu ták niewſtydliwa/ muſzę iey wnet ſpytáć. ZbylPrzyg A2v.
niewstydliwy w czym (2): BielKom E2v; Niewiáſty ich ácż ſą niewſtydliwe w rzecżach przyrodzonych wſzákże nie ſzkáráde BielKron 445.
W połączeniach szeregowych (7): BielKom E2v; KrowObr 227v; Mącz 296c; á k temu/ ile może być/ potwarcom náſzym iáwnym/ bezbożnym y niewſtydliwym/ żebym gęby zámknął. CzechRozm Av, 230; GosłCast 45; Tátárzyn brzydliwy/ Drapieżny krwie prágnący/ chytry/ niewſtydliwy/ Leie krew bez przycżyny KlonWor 30.
W przeciwstawieniach: »niewstydliwy ... cnotliwy (2), wstydliwy (2), uczciwy« [w tym: uczciwy i cnotliwy (1)] (5): Nyewſtydliwa żoná pſu rowna yeſt/ ále wſtydliwa [mulier invertibilis ... habens vcrecundiam PolAnt Eccli 26/29] páná Bogá ſie boi. GliczKsiąż P6; BibRadz Eccli 26/ 29; BudBib 4.Esdr 16/50; Wolę że mię człowiek vderzy cnotliwy/ Niż mię ma bálſámem nátrzéć niéwſtydliwy [!] KochPs 205.
W porównaniu (2): RejPos 186; Iuż tám dłużnik przymawia/ ſzcżypie/ ſzkáluie: przycżynki náyduie: iákoby niewſtydliwa żoná przy rozwodźie. KlonWor ded ++3.
W charakterystycznych połączeniach: białogłowa niewstydliwa(-y), człowiek (5), osoba, potwarca, wszetecznik (2).
Wyrażenie: »niewstydliwa niewiasta, żona« [szyk 6:3] (8:1): GliczKsiąż P6; Nie wſtydliwą niewiáſthę [mulier invertibilis] mozeſz ku pſu przyrownáć/ aleć wſthydliwa boi ſię Pána. BibRadz Eccli 26/29; BielKron 375; RejAp 143; á wżdy ſie práwie iáko niewſtydliwe niewiáſthy nie zá nie nie wſtydamy/ przed oblicżnoſcią á przed Máyeſthatem Páná ſwego. Y owſzem bez wſzego wſtydu ták trwamy w tey ſproſnośći náſzey. RejPos 186, [226], 260; Iáko niewiáſtá niewſtydliwa [fornicaria mulier] ma wnienawiśći vcżćiwą y cnotliwą żonę BudBib 4. Esdr 16/50; Skarżyw 509.
Szeregi: »swowolny a niewstydliwy« (
2):
Iż ony vbiory zbieráiąc z bogow ſwoich/ przybyeráli tym ſwowolne á nieſtydliwe niewiáſty ſwoie/ s ktoremi bez zakonu mieſzkáli. RejPos [226],
260. [
Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»wszeteczny a niewstydliwy« (2): powiádał być mátkę Ludwigowę wſzeteczną á niewſtydliwą niewiáſtę/ ſyoſtrę krolá Káźimierzá. BielKron 375; RejAp 143.
W przen (5): BielKom E2v; KrowObr 221v; A iżby ſie oſtrzegáli onego márnego przezwiſká/ gdzie tákie Pan zowie pſy niewſtydliwemi/ ktorzy tylko leżą obżárſzy ſie RejPos 84v; O cnotą lekki/ Swiecie/ niewſtydliwy/ Iák to rzecż trudna/ by/ ná łonie twoim/ Rodźił ſię cżęſto/ przyiaćiel prawdźiwy. GrabowSet Y2; KlonWor 61.
a.
W funkcji rzeczownika (5):
GórnDworz C6v;
CO ſye chłubiſz/ niewſtydliwy Z niecnót ſwoich? KochPs 77;
wſzetecżnicá [...] pocżnie nań bez wſtydu onym oknem pátrzyć. [...] á pátrząc długo rzecże niewſtydliwa ná śmiech: Błogoſław mi Oycże święty. SkarŻyw 118,
459 marg.
W przeciwstawieniu: »niewstydliwy ... sprawiedliwy« (1): Złośliwy włada/ rządźi niewſtydliwy/ Máło v ludżi waży ſpráwiedliwy GrabowSet F3v.
2.
Będący przejawem braku wstydu, jawnej nieobyczajności;
procax Vulg, PolAnt, Cn; parum verecundus Mącz, Cn; lascivus Mącz; impudicus, obscenus Modrz; incestus Cn (34):
Możeſz vżyć krotochwil y bieſiad pocżćiwych/ Lepſzych niżli zá onych cżáſow niewſtydliwych [...] gdyś ſie cáłą noc włocżył po vlicy RejWiz 44v;
kthorzy [ludzie złośliwi] áni Bogá/ áni Krolá/ áni ſtárſzego roſkazániá dbáią/ ktorych złośći niewylicżone/ rychło wſzem ſie iáwnie okażą: ábowiem oni wiodąc żywoth niewſtydliwy ná wſzytki ine złośći ſie vdáli BielKron 443v,
10v marg,
174,
272,
450v;
Mącz 184d,
484d;
A gdy tákim s pocźćiwemi białemigłowámi ſiedzyeć przydzie/ vżywáią ſłow niewſtydliwych GórnDworz N2;
HistRzym 72v [2 r.];
KochMon 25;
Bo ći náruſzáią pocżćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią ſproſne málowánia/ ktorzi vſzy nieſtydliwemi rozmowámi nápełniáią ModrzBaz 53;
KochPs 78,
209 [2 r.];
áni w ſłowie/ áni w kinieniu/ áni w znáku/ áni w żadnym poſtępku/ nikt po nim nigdy nic niewſtydliwego niemogł. SkarŻyw 459;
iż tákie plotki niewſtydliwe piſząc/ wſtydáć ſię nieumie NiemObr 173;
GrabowSet N2v,
V3v;
SkarKazSej 705a.
W połączeniu szeregowym (1): niech wſzytkie igry będą vcżćiwe: niech nie będą wſzetecżne/ gámráckie/ błazeńſkie/ á niewſtydliwe. ModrzBaz 11.
W przeciwstawieniu: »uczciwy ... niewstydliwy« (1): ModrzBaz 11 cf W połączeniu szeregowym.
W charakterystycznych połączeniach: niewstydliwa(-y, -e) chęć, cudzołostwo, czasy, grzech, igry, kazirodztwo, krewkość, kus, obyczaj (2), pisanie, plotki, postępek (2), prośba, rozmowa, słowa (4), szaleństwo, śmiech, zachowanie, żywot.
Wyrażenia: »niewstydliwa pożądliwość, żądość« [
szyk 1:
1] (
1:
1):
Bo ſię wſtydáli ieden drugiemu oznaymić niewſtydliwey pożądłiwości [concupiscentiam] ſwey ktorą k niey mieli. BibRadz Dan 13/11;
BielKron 156v.
»niewstydliwe rzeczy, uczynki« [szyk 3:1] (3:1): á ná iey [bogini Flory] pámiątkę ſpráwowáli raz do roku kiedy vmárłá Florália a deflorando/ niewſtydliwe rzecży ſpráwuiąc iáwnie po vlicach ku iey chwale BielKron 24v; W obozye gdy leżeli/ iáwne złośći y niewſtydliwe vcżynki tákież opilſtwá ſámi przełożeni cżynili [...] w wánnach ſiedząc z nieucżćiwemi ſie niewáſtámi [!] obłápiáli iáwnie BielKron 398v; KuczbKat 320; StryjKron 145.
»niewstydliwą twarzą« = bezwstydnie (2): I viąwſſy onego młodzieńcá/ cáłowáła go/ á nie wſtydliwą twarzą [procaci vultu] łágodnie ſie kniemu ma Leop Prov 7/13; BudBib Prov 7/13.
Szeregi: »gruby a niewstydliwy« (
1):
Archilochus Poetá [...] dla grubego á niewſtydliwego piſánia od nich wygnan. BielKron 101.
»jawny a niewstydliwy« (1): A ſtąd co vroſło iuż káżdy bacżyć może/ iákie łotroſthwá/ iákie iáwne á niewſtydliwe cudzołoſtwá RejAp 171.
»nieuczciwy i niewstydliwy« (1): Auguſtin powieda/ iż tym zákazánim cudzołoſtwá wſzyſtkie rzecży nieucżćiwe y niewſtydliwe ſą zákazáne KuczbKat 320.
»sprosny a niewstydliwy« (1): nálezyono Ianá Papieżá tego ſtolcá niegodnego być dla iego ſproſnych á nieſtydliwych obycżáiow BielKron 174.
»szpetny i niewstydliwy« (1): ćiáło od złey żądzey wolne/ dwá miało wielkie przywileie. pierwſzy iſz na nim nic ſzpetnego y niewſtydliwego być niemogło: bo we wſzytkim duchowi y rozumowi powolne było SkarŻyw 260.
3.
Taki, którego wstyd nie powstrzymuje przed ujawnianiem niesłusznych poglądów, przed występowaniem przeciw uznanym prawdom; bezczelny; zuchwały;
impudens Calep, Cn; immodestus Mącz; inverecundus Calep (30):
SeklWyzn E;
A ieſli heretikow wielé/ niebyło tak niewſtydliwych/ aby ſmieli Teſtament pańſki przełomić MurzNT 126;
O niewſthydliwy Mnichu Antykryśćie Rzymſki/ w ktoreyżeś ſie tego ſſkole náutzył/ áby Bog [...] vććiwego małżeńſtwá bronił y zákazał? KrowObr 235,
144,
154v,
166v;
Mącz 228d;
SarnUzn F5v;
plotą ták wiele o ſobie/ iż pochlebcá by nayniewſtidliwſzy ſromáć ſie muśi. GórnDworz G6v;
Ale ſłuchay ſrogiego dekretu Páńſkiego/ [...] ná tákie niewſtydliwe wymyſlácże ſwiátá tego/ thák ſwieckie iáko y duchowne RejPos 200v;
O niewſtydliwi bluzniercy Zwingliani/ iáko ſię nietyło ſzcżerem słowom Chryſtuſowym [o obecności Ciała Bożego w Sakramencie]/ ále wſzytkiego kośćiołá Bożego wyznániu y ſtárożytnośći ſprzećiwiaćie. SkarŻyw 168,
318;
bo kiedi was tak piekni potzet przednieiſzich Sęnatorow zgodni będzie niebeda drudzi tak niebatzni y niewſtidliwi aby wcijm vpornie poſtepowac mieli. PaprUp D3;
Impudens. Qui nullo pudore ducitur, quem nihil pudet, inverecundus, perfrictae frontis. Ni wſtidliwy [!]. Calep 514b;
Wſzytkie exemplarze/ Graeckie/ Láćińſkie/ Syryiſkie máią to ſłowo Chriſtuſá. A wżdy Budny z Czechowicem ſą ták niewſtydliwi/ że to ſłowo odrzucáią WujNT 603,
397;
KlonWor 55.
niewstydliwy w czym (1): [Grzesznik jest] Chytry/ Pożyrácż domow niewinnych. Vporny/ W złośći niewſtydliwy. LubPs C3 marg.
W połączeniu szeregowym (1): LubPs C3 marg cf niewstydliwym w czym,
W charakterystycznych połączeniach: bałwochwalca niewstydliwy(-e), bluźnierz (bluźnierca) (4), dzieci, grzesznik, gwałtownik, heretyk, kinopa, lud(zie) (2), mnich (2), mszarz, pochlebca (2), potwarca, wymyślacz.
Wyrażenie: bibl. »krol niewstydliwy« [w nawiązaniu do Dan 8/23: rex impudens facie] (1): mniemáiąc áby Chriſtus/ ábo też y Piotr ten zamek Bábilońſki budowáć y zálećić miał/ ná ktorym vśiadſzy ten Kroi niewſtydliwy (iáko Dániel prorokował) lekce poważywſzy Bogá y Chriſtuſá: [...] wſzytkie ſobie podbił NiemObr 64.
Szeregi: »niewstydliwy i bezbożny (
a. niezbożny)« [
szyk 1:
1] (
2):
CzechEp 84;
Iż ia niechcę być ták niewſtydliwym y niezbożnym/ ábych miał Brátá Iágełá z Kroleſtwá iego złupić StryjKron 562.
»niebogobojny i niewstydliwy« (1): Niebył nigdy tákowy żadny Dyoklecyanus [...] iákowi ſą ći niebogoboyni y niewſthydliwi Mſzarze/ (marg) Pogáni nigdy ták nieſromoćili Páná Kryſtuſá/ iákogo vſtáwitznie ſromocą Papieznicy wemſzách ſwoich. (‒) KrowObr 177.
»sprosny, niewstydliwy« (1): Bróń od potwarców ſproſnych niewſtydliwych: Którzy w ſwym ſercu zdrádę tylko knuią KochPs 204.
»zły, (a) niewstydliwy« (3): a ſnać ieſt tak wiele zlich á niewſtidliwych dziecy/ ze też nieiedno nieczinią wczaſnoſci Rodzicom ſwoym/ ale ie też wiganiaią SeklKat H4; LubPs dd; KochPs 49.
»niewstydliwy i zuchwały« [szyk 1:1] (2): Niewiem ſkąd to X.K. o nas wie/ ábyſmy ták niewſtydliwi/ y zuchwáli byli/ żebyſmy z zwierzchnośći ſię wybijáć [...] mieli. NiemObr 166; ReszPrz 72.
W przen (3): IAko śmie niewſtydliwy vpor Heretycki/ ſluby y chowánia pánieńſkiey cżyſtośći/ y poświęcenie dziewictwá Chryſtuſowi/ zwáć wymysły ludzkimi SkarŻyw 71; ReszPrz 72; PudłDydo B3.
4.
Będący przejawem zuchwalstwa w ujawnianiu niesłusznych poglądów, występowania przeciw uznanym prawdom;
impudens Modrz, Cn (43):
BibRadz II 39d marg;
Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. A ich plac niewſtydliwa potwarz zaſtąpiła KochSat B2;
OrzQuin D;
Toć wáſze nie wſtydliwe wykręty/ ktorymi chcećie otrzymáć/ áby on dawny Kośćioł Mſzey świętey ofiárą nie zwał. WujJud 236;
tedy to ieſt wielce nie wſtydliwa śmiałość ludzka/ twierdzić to żeby on ániol będąc Synem Bożym ſtáć ſie miał cżłowiekiem CzechRozm 55v,
39,
44,
100,
137 [2 r.];
ModrzBaz 99;
SkarJedn 94;
Prze hárdą myśl/ á prze ich kłamſtwo niewſtydliwé/ [...] Wyniſzcz ie w gniewie ſwoim KochPs 86;
SkarŻyw 391;
CzechEp 111,
216,
219,
417;
NiemObr 153;
PaprUp I4;
GosłCast 61.
W połączeniu szeregowym (1): Naprzod tá pokuſa ieſt myſl ſproſna/ głupia/ niewſtydliwa/ bluznierſka ná P. Bogá/ Mátkę Bożą/ Sákrámenty/ y święte Boże SkarŻyw 293.
W charakterystycznych połączeniach: niewstydliwy(-a, -e) fałsz, kłamstwo (4), księgi, myśl, potwarz (4), prośba, rozmowa, śmiałość (5), wszeteczenstwo, wykręt (2), zuchwalstwo, żarty.
Wyrażenie: bibl.: »twarz niewstydliwa« [w nawiązaniu do Dan 8/23: rex impudens facie Vulg; rex fortis facie PolAnt] [szyk 9:5] (14): I náſtánie Krol niewſtydliwey twarzy/ y będzie vtwierdzoná moc iego/ ále nie w ſwych śiłach/ á wſzyſtko będzie puſtoſzył KrowObr 39; iż miał być niewſtydliwey twarzy/ ábo rácżey mocney/ wedle textu/ co ſię/ iáko do nie wſtydliwośći ták też y do vporu/ y do zuchwálſtwá/ do wſzetecżeńſtwá/ do bluźnierzſtwá y do potwarzy y złorzecżeńſtwá/ beſpiecżnie śćięgáć/ y ták twarz tę iego mocną/ z ſłow Dánielowych wykłádáć może. CzechEp 382; A nie idźie pewnie o to prza/ ieſli Papież przyznawa/ ábo nie/ tę zwierzchność: ále oto/ ieſli ieſt Antychriſtem onym/ krolem/ twarzy niewſtydliwey/ ábo nie. CzechEp 384, 49, 364 [3 r.], 382 marg, 383, 384 [3 r.], 400; Dániel Prorok opiſuie Antychryſtá być Krolem twarzy niewſtydliwey NiemObr 166.
Szeregi: »niewstydliwy i niemiłosierny« (
1):
Tákie niewſtydliwe y niemiłoſierne oyczyzny y mátki miłey obłupienie náſtąpiło. SkarKazSej 705a.
»niepobożny a niewstydliwy« (1): y owſzem niepobożna to ieſt á niewſtydliwa śmiáłość twierdzić/ áby Apoſtołowie Páńſcy inákſze rzecży piſáć mieli/ inákſzych głoſem żywym náucżáć. WujJudConf 42v.
»niewstydliwy i nieprawdziwy« (1): iáko ty powiedaſz/ niewſtydliwą y nieprawdziwą potwarz KrowObr 219.
»sprosny a niewstydliwy« (1): gdyśćie ſpowiedź świętą/ ktora z wielkim wſtydem y z żáłośćią przed Kápłanem być ma/ iáko przed ſámym P. Bogiem/ w rozmowy ſproſne á niewſtydliwe/ y w diſputacye obroćili. WujJud 84v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
W przen (3): Gdy widział cżárt iſz mu ſię pierwſzy ſtopień powiodł [...] ſkłonił ſię do drugiego: y niewſtydliwą páſzcżeką mátáctwá Bogu y zazdrość zádał SkarŻyw 261; Ktemu y to nie krzecży zádawáć komu niewſtydliwą twarz: á ſámemu ſię niewſtydźić piſáć tákie plotki pletliwe CzechEp 406, 406.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Bene et naviter impudens, Bárzo niewſtydliwy. Mącz 24b, 290c, 334c, 484d; Vnuerſchempt Niewſtydliwy. Impudens. Calag 537b; Inverecundus. Impudens, totius verecundiae expers. Niewſtitliwi [!] Calep 558b, [863]a, [1017]a.
Synonimy: 1., 2. bezecny, nieobyczajny, niesromieźliwy, sprosny, sromotny, wszeteczny; 3., 4. bezpieczny, niepowściągliwy, zuchwały.
Cf BEZWSTYDLIWY, NIESTYDLIWY, WSTYDLIWY
AK