[zaloguj się]
[pdf]

NIEPOWŚCIĄGLIWY (32) ai

niepowściągliwy (17), niepowścięgliwy (14), niepowciągliwy (1); niepowściągliwy KromRozm I, BibRadz (3), WujJud, ModrzBaz (3), SkarŻyw (2), WujNT, SkarKaz (2); niepowścięgliwy KromRozm III, KrowObr (2), GórnDworz (6); niepowciągliwy Calep; niepowściągliwy: niepowścięgliwy Mącz (4:5).

W pisowni łącznej (30), w rozłącznej (2).

e oraz o jasne.

[comp niepowścięgliwszy].

Fleksja
sg
mNniepowściągliwy fNniepowściągliwå
Gniepowściągliw(e)go G
Aniepowściągliw(e)go, niepowściągliwy Aniepowścięgliwszą
pl
N m pers niepowściągliwi
subst niepowścięgliw(e)
G niepowściągliwych
D niepowścięgliwym, niepowściągliw(e)m
A m pers niepowściągliw(e)
subst niepowściągliw(e)
I m niepowścięgliw(e)mi

sg m N niepowściągliwy (7). ◊ G niepowściągliw(e)go (5). ◊ A niepowściągliw(e)go (1), niepowściągliwy (1). ◊ f N niepowściągliwå (1). ◊ [A niepowścięgliwszą.] ◊ pl N m pers niepowściągliwi (7). subst niepowścięgliw(e) (1). ◊ G niepowściągliwych (3). ◊ D niepowścięgliwym (2) KromRozm III, GórnDworz, niepowściągliw(e)m (1) ModrzBaz. ◊ A m pers niepowściągliw(e) (1). subst niepowściągliw(e) (1). ◊ I m niepowścięgliw(e)mi (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI w. s.v. powściągliwy.

1. Nieopanowany w zaspakajaniu pożądań, nie zachowujący miary i wstydu w postępowaniu; incontinens Mącz, PolAnt, Vulg, Calep, Cn; intemperans Mącz, Modrz, Cn; durus. libidinosus, malus, immoderatus, immodestus Mącz; impotens Cn (24): Mącz 192a, 228c, 443b, 447a; GórnDworz Bb5v, Gg5v; żonę/ powiáda/ mam vrodziwą/ dla niey Egipcyánie (ludzie iáko ſłyſzę niepowśćiągliwi) zábiją mię/ á ſobie ią wezmą. SkarŻyw 283; Calep 523a; Tákże y my/ ieſli niepowśćiągliwi będźiem/ á ćiał náſzych w pokućie nie ſtrudźim/ pálcá Bożego/ y mocy Duchá ś. ná ſercách náſzych [...] nie vczuiem. SkarKaz 119b; [Ezaw] vyźrzawſzy ſmáczną potráwę/ przedał zá nię práwo ſwoie pirworodne. (marg) Ezau niepowsćiągliwy. (–) SkarKaz 120b.

niepowściągliwy w czym (1): ábowiem pies ieſt beſtya nieczyſta/ okrutna y nie powśćiągliwa w nieczyſtocie BibRadz I 113d marg.

W połączeniach szeregowych (6): będą ludźye [...] nyeſpokoyni/ potwarce/ nyepowſćyągliwi [incontinentes Vulg 2.Tim 3/3]/ okrutni/ nyeludzcy/ zdrádliwi/ krnąbrni/ nádęći/ ſlepi/ á wyęcey miłuyący roſkoſſy niż Bogá KromRozm I B3v; BibRadz I 113d marg, 2.Tim 3/3; ábowiem ludzie w dobrym bycie [...] poſpolicie ſie odmieniáią/ y ſtawáią ſie nieſpráwiedliwemi/ niepowſcięgliwemi/ y vſtháwicżnemi w dziwnych/ á nieprzyſtoinych roſkoſzach. GórnDworz Hh3, Ee8v; WujNT 2.Tim 3/3.

Szeregi: »nieczysty, (a, i) niepowścięgliwy« (3): Iż ieſli ieſt ſluſzna rzetz/ áby vſtáwá o tzyſtośći kápłáńſkiey byłá zepſowána/ dla tego iż ieſt wiele kápłanow nietzyſthych/ y niepowśćięgliwych. KrowObr 227, 228; Immodicus libidinis, Zbytny/ ſwey woley/ niecziſty/ niepowśćięgliwy. Mącz 228b. [Ponadto w polączeniu szeregowym 1 r.]

»wszeteczny a niepowścięgliwy« (1): Pomy [!] do Greckich [doktorów]/ ktorzy nye mogą ták być podezráni tym wſſetecznym/ á nyepowſcyęgliwym ludźyom [Luteranom]. KromRozm III O4v.

a. W funkcji rzeczownika (4): Mącz 443b; Przetho zda mi ſie że tego nie może żaden przyczyść niepowſczięgliwym/ áby z niewiádomośći grzeſzyli. GórnDworz Ff5, Ff5; Tym ſpoſobem Káſztellan znałby wſzytkę ślachtę lub żołnierze powiátu ſwego [...] niepowśćiągliwe wnetby karał ModrzBaz 117v.
2. Nie dający się łatwo pohamować, opanować; durus Mącz; immoderatus Modrz (7): Durum os, Niepowſcięgliwe/ Roſpuſtne vſtá. Mącz 98a; Przydaymy też y drugie cnoty [...] potrzebne/ ták do hámowánia niepowśćiągliwych chęći [libidinum intemperantiae coercendae]/ iáko do powśćiągánia gniewu ModrzBaz 39v, 136v; [Ale nie wiem iáko ſye ktory z pánow ná iego [Boga] ſądzie oſtoi/ á zwłaſſcża ktori fortun ſwych márnie vżywa/ á wiedząc [...] że go nikt nie ſkarze/ vſtáwicżnie á czo dzień tho ſye w więtſſą á niepowſćięgliwſſą niecżyſtość roſpuſſcża. LorichKosz 62v (Linde)].
Zwrot: »(być) niepowściągliwego języka« = immodesta lingua, malae linguae esse Mącz (4): Rumor ait, linguae te esse malae, Ták słiſzeć tá yeſt wieść o tobie żeś niepowściągliwego yęzyká. Mącz 360c, 228d; O ktorym Eráſmus piſze: Ze tho był Kápłanik ná górze Pellicárdi zwádliwy/ niepowśćiągliwego á vſzcżypliwego ięzyká/ y wielki przecherá WujJud 262; SkarŻyw 88.
3. Będący skutkiem braku opanowania, nadmiernego zaspakajania pożądań (1): Czáſu też onego byli Obrzymi (marg) Okrutnicy/ mocarze y vćiſkacze/ wiodący niepowśćiągliwy żywot. (‒) ná źiemi BibRadz Gen 6/4.

Synonimy: 1. niemierny, nieobyczajny, nieskromny, popędliwy, wszeteczny; a. niepomiernik; 2. niehamowny, nieskrocony, nieskrotny, nieukrocony.

Cf NIEPOWCIĄGŁY, NIEPOWŚCIĄGNIONY, POWŚCIĄGLIWY

AK