Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POPĘDLIWOŚĆ

Następne hasło: POPĘDZACZ »

POPĘDLIWY (67) ai

o jasne.

comp popędliwszy (1).

Fleksja

sg
m	N	popędliwy	f	N	popędliwå	n	N	popędliwé
	G	popędliw(e)go		G	popędliwéj		G
	A	popędliwy, popędliwego		A	popędliwą		A	popędliw(e)
	I	popędliwym		I	popędliwą		I	popędliwym
	L			L			L	popędliwym

pl
N	m pers	popędliwi
N	subst	popędliwé
G		popędliwych
D		popędliwym
A	subst	popędliwé
I	n	popędliwymi, popędliw(e)mi
L		popędliwych

sg m N popędliwy, popędliwszy (20). ◊ G popędliw(e)go (3). ◊ A popędliwy (2), popędliwego (1). ◊ I popędliwym (4). ◊ f N popędliwå (5). ◊ G popędliwéj (1). ◊ A popędliwą (2). ◊ I popędliwą (3). ◊ n N popędliwé (3); -é (1), -(e) (2). ◊ A popędliw(e) (2). ◊ I popędliwym (2). ◊ L popędliwym (1). ◊ pl N m pers popędliwi (2). subst popędliwé (6); -é (3), -(e) (3). ◊ G popędliwych (1). ◊ D popędliwym (1). ◊ A subst popędliwé (5); -é (2), -(e) (3). ◊ I n popędliwymi (1) GroicPorz, popędliw(e)mi (1) Mącz. ◊ L popędliwych (1)

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Porywczy, zapalczywy, impulsywny; skłonny, chętny do złego; łatwo wybuchający gniewem (26)
- W przen (1)
- Przen (2)
- a. O zwierzęciu (1)
2. Gwałtowny, nagły, wynikający z gwałtowności; uczyniony z gniewem (26)
- a. O zwierzęciu (1)
3. Poruszający się szybko (13)
- a. O wietrze i obłokach: Porywisty, gwałtowny (7)
- b. O morzu i falach morskich: Wzburzony (4)
- c. O strzałach (2)
  - W przen (1)
4. Wzbudzający chęć posiadania (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Porywczy, zapalczywy, impulsywny; skłonny, chętny do złego; łatwo wybuchający gniewem; furiosus BartBydg, Cn; vehemens Mącz, Cn; concertatorius, immoderatus, irritabilis Mącz; concitatus Calep; ardens in cupiditate, effrenatus, impetuosus animus, impetu mentis, intemperans, nimius animi a. praeferox a. praeferocis animi vir, violentus et furens impetus, non habet iram in potestatem Cn (26): BartBydg 62; Mogł bych thu dziſieyſſe przykłády/ yákoby ná ſſnurek zebráć o tych á tákowych oycach dziwnych á popędliwych/ kthorzy nie prawie dziecyam ſwym [...] przepusćić nie chcą GliczKsiąż G3v; Helduſá wſzytcy nienawidzieli/ yż był názbyt popędliwy á niemoderował poſelſtwá BielKron 218; Vehemens, Gwałtowny/ mocny/ ſurowy/ bárzy/ popędliwy. Mącz 216c, 49d, 174d, 228c; Aiáx tákże popędliwy Wráźił wśię miecz nieſczęśliwy KochFr 106; Calep 231b; [Furioſus. Senſu ſevo. Popędliwy. Vnſinnig. Dict 1566 K2v; popędliwy/ vehemens, iracundus, furiosus. Volck Sss2].

popędliwy do czego (1): Krol z zaſtola wkoronie prętko od Pánow wyſkocżył: y ſzedwſzy ná pokoy z iedną pánią/ ácż rodu zacnego/ ále do wſzetecżeńſtwá popędliwą/ y z corką iey śiedział. SkarŻyw 509.

popędliwy k(u) czemu (6): KrowObr 116; Mącz 75b, 325d [2 r.]; A nierzekł zgołá/ Zábijáią/ ále kreẃ przelewáią. Ktorego ſłowá vżywał [...] iżby też naprzod oznaymił/ iáko ſą oni popędliwi zá nieiákim ſzátáńſkim poduſzcżeniem/ ku tákiemu vcżynkowi złemu KuczbKat 315; CzechEp 187.

popędliwy w czym (5): SkarJedn 389 cf W przen; LatHar 135 cf »skwapliwy i popędliwy«. Cf »popędliwy w gniewie«.

W połączeniach szeregowych (4): V kogo nos będzie wztocżony wzgorę zdołu, [...] znamio. cżłowieka nie ſtatecżnego/ popędliwego/ kłamcę/ pſotliwego/ richło wierzącego/ na wſzitko obrotnego. GlabGad N8; Mącz 325d; Gdźie pánuie iáſna żołć/gorąca y ſucha/ táki człowiek bywa pyſzny/ chełpliwy/ gniewliwy/ popędliwy/ zdrádny/ ſzczodry/ śmiáły/ koſmáty/ piegáty/ liſowáty SienLek 29v; Oczko 34.

W przeciwstawieniu: »popędliwy ... nazbyt cierpliwy« (1): Krol nie Tyran/ ále łáſkáwy/ nie okrutnik/ ále miłośierny/ nie popędliwy w gniewie/ ále názbyt ćierpliwy BiałKaz H2v.

Wyrażenie: »popędliwy w gniewie« (3): Iż Pan Bog nie ieſt popędliwy w gniewie. LubPs ee6v; Wynidą potym Kármońcżycy popędliwi w gniewie [insanientes in ira]/ ktorzy ſię wyrwą iáko dzicy wieprzowie z láſá [...] y poborzą cżęść źiemie Aſſyryiſkiey. BibRadz 4.Ezdr 15/30; BiałKaz H2v.

Szeregi: »chciwy i popędliwy« (1): to dáią znáć/ iż Bog iesxt gniewliwy y ku pomśćie chćiwy y popędliwy CzechEp 187. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»skłonny, (a, i) popędliwy« (3): przyrodzenie náſze ieſt przes grzech ſkáżone/ y bárzo ku Báłwochwálſthwu ſkłonne y popędliwe KrowObr 116; Accusatorius animus, Skłonny á popędliwy ku oskarżeniu. Mącz 75b, 325d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»skwapliwy i popędliwy« (1): Ieſli w poſądzániu ſkwápliwym/ y w ſłowiech/ á oſobliwie w przymowkách/ y łáiániu popędliwym nie ieſt. LatHar 135.

W przen (1): [Stolica Carogrocka] w roſkoſzach popędliwa/ y sproznowánia puſta/ ktora nigdy ná plác męcżeńſki nie wychodziłá/ gdy ſię zá nie miła mátká záſtáwiáłá SkarJedn 389.

Przen (2): ábychmy nie byli rządzeni duchem ćiáłá náſzego złym á popędliwym/ áni duchem Cżárthowſkim niecżyſtym/ ále duchem thákim iákim był rządzon Kryſtus Pan GrzegŚm 65; ReszPrz 66.

a. O zwierzęciu (1):

W porównaniu (1): Lecz ia nie iáko niedźwiedź/ álbo mściwa Myślę ćię drápáć lwicá popędliwą KochPieś 14.

2. Gwałtowny, nagły, wynikający z gwałtowności; uczyniony z gniewem; concertatorius, duriusculus, incitatus, vehemens Mącz; affectus Modrz (26): [ten psalm ma w sobie] Naprzod popędliwe zháńbienie ſprzećiwnikow. LubPs O3; ieſliby popędliwymi ſłowy przećiw vtćiwoſći Sądu co rzekł: tákowy pięniężną winą karan będźie. GroicPorz i2v; [Luter pisał o papieżu] żáłuię tego żem go ſwoim piſánim popędliwym rozgniewał/ sprzycżyny przeſládowiec ſwoich BielKron 195v, 204; Koſtek granie/ albo chćiwość ma wſobie nazbyt popedliwą [!]/ albo nieprziſtoyną męſzcżyznie miękkość. KwiatKsiąż P3v; Removere aliquem a sese duriusculis verbis, Odſádzić kogo od ſiebie popędliwemi słowy. Mącz 234d, 49d, 216c, 493a; RejPosWstaw [110³]v; [Piecinig] gniewem wielkim [...] záiuſzony/ vderzył gwałtownie kułakiem ná Peresławiániná/ ále on [...] vſkoczył mu z rázu prętko y zmieyſcá/ á Piecinig iáko chłop cięſzki od ſwoiego popędliwego ſtoſſu iſz chybił Ruśiná/ potknąwſzy ſie padł o zięmię StryjKron 135; LatHar 318.

W charakterystycznych połączeniach: popędliwa(-y, -e) chciwość (2), list, pisanie (2), porwanie, radu rzecz [= mowa] (2), słowa (2), stos [= uderzenie], upór, wrzaski, zhańbienie.

Wyrażenia: »popędliwa chęć (a. chuć)« = affectus Modrz (5): Popędliwą chuć wiernego przećiwko złoſnikowi. LubPs C3 marg; rozum popędliwé chęći ſerdecżne [animi appetitus] rządźić/ á pod moc ſwoię podbijáć ma ModrzBaz 8; Iákoby co dobrze á co zle rozeznał/ ieſli nie właſną popędliwą chęćią [nisi libidine]? ModrzBaz [41], 7v [2 r.].

»gniew, furyja (jest) popędliwa(-y)« [szyk 3:2] (4:1): Ten tedy obycżay á poſtępek ná tym wſſytkim zaſadzon yeſt/ áby rodzicy nye zápalonem gnyewem/ áni s popędliwą furią/ álbo też z yákim okruthnym á bárzo ſrogim karánim/ á wzbyeránim dzyeći ſwych doglądáli. GliczKsiąż F8v; A ácż gnyew twoy miły Pánye yeſt ták popędliwy/ Wſſákoż yednák nye długo trwa gdyś yeſt miłośćiwy LubPs H, B6v, X3v; [Swidrygałło] był nikczemny/ pijánicá/ y gniewu popędliwego/ tylko hoynością ſwoią wiele był Litwy y Ruśi ſobie zhołdował. StryjKron 568.

»popędliwe namiętności« = affectuum turbines Modrz (2): Bo to ieſt rzecż iáſna/ iáko wiele y wielkiego złego z tąd rośćie/ ieſliby śię tákie popędliwé chęći ábo námiętnośći puśćiły zá ſwą byſtrośćią ModrzBaz 7v, 67.

Szeregi:»popędliwy a gwałtowny« (1): Iáki ieſt popędliwy á gwałtowny vpor złośćiwych przećiwko wiernym. LubPs Kv marg.

»złośliwy, popędliwy« (1): Zá twym zdárzeniem złośliwé/ Zgłádźił Iephthes popędliwé/ Amonowé wſzyſtkié rády ZawJeft 15.

a. O zwierzęciu (1):

Szereg: »srogi, popędliwy« (1): Ażći záś znowu k téy trzódźie lękliwéy/ Z chćiwości onéy ſrogiéy popędliwéy/ Wilk ſye wroćiwſzy/ owce [...] Rozdárł drapieżnie ZawJeft 7.

3. Poruszający się szybko (13):

a. O wietrze i obłokach: Porywisty, gwałtowny (7): Niech ié ſurowo/ y z korzeniém żywym Wicher wykręći duchem popędliwym. KochPs 85, 165; KochPhaen 7; GrochKal 5; WitosłLut A2v; Ten áffekt podobien ieſt Aquilonowi ktory dmie z pułnocy/ á ieſt wiátr popędliwy y [mr]oźny KlonFlis A4v.

W połączeniu szeregowym (1): Oto ie popędzą obłoki od wſchodu y od zachodu áż na południe oblicżnośćią bárzo ſtráſzliwą/ popędliwą y gwałtowną [facies horrida valde, plena irae et procellae]. BibRadz 4.Esdr 15/34.

b. O morzu i falach morskich: Wzburzony (4): Huczy morze popędliwé/ Biją wáły w brzégi krzywé KochPs 69; KochEpit A2; Ten między námi człowiekiem ſczęśliwym/ Kto w żeglowániu morzá popędliwym [tj. żeglowaniu na morzu popędliwym] Przeminął Sirtſkié ludotrátné prądy? GosłCast 55; Ale on iáko ſkálny ná morzu burzliwym/ Stáwi ſie kámień oſtry/ wáłom popędliwym GosłCast 59.

c. O strzałach (2):

W porównaniu (1): Nie ták groźné/ nie ták ſą ſtráſzliwé W ręku męſkich ſtrzały popędliwé/ Iáko kiedy przy oycowſkiéy głowie Záſtáwią ſye cnotliwi ſynowie. KochPs 191.

W przen (1): Smierći/ prózno mi groźiſz: nic mi nie ſtráſzliwé Twoie ſtrzały popędliwé. KochPs 178.

4. Wzbudzający chęć posiadania (1): My ná ſię zdrádliwe Złoto popędliwe Chćiwie kopamy/ dla żywotá ſwego/ Ktore pocżątkiem ieſt wſzyſtkiego złego. KmitaPsal A4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Impetuosus, Gwałtowny/ nawałny/ prętki/ popędliwy. Mącz 296a.

Synonimy: 1. barzy, gniewliwy, gniewniwy, gniewny, gorący, nieuskromiony, prędki, skłonny, skwapliwy, srogi, zapalczywy, zjadły; 2. barzy, gniewliwy, gniewniwy, gniewny, gorący, nieuskromiony, prędki, skłonny, skwapliwy, srogi, zapalczywy, zjadły; 3. bystry, chybki, gwałtowny, nagły, prędki, skory.

Cf NIEPOPĘDLIWY