Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 1. NIEUKROCONY

Następne hasło: 1. NIEUKROTNY »

2. NIEUKROCONY (12) part praet pass pf

W pisowni łącznej (7), w rozłącznej (5).

e oraz drugie o jasne; -kro- (1), -kro- (1) GosłCast (1:1).

Fleksja

sg
m	N	nieukrócony	f	N
	D	nieukróconému		D
	A			A	nieukróconą

pl
N	subst	nieukrócon(e)
G		nieukróconych
D		nieukrócon(e)m
A	m pers	nieukrócon(e)

sg m N nieukrócony (5). ◊ D nieukróconému (1). ◊ f A nieukróconą (1). ◊ pl N subst nieukrócon(e) (1). G nieukróconych (2). ◊ D nieukrócon(e)m (1). ◊ A m pers nieukrócon(e) (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde w objaśnieniu s.v. skrocić.

Znaczenia

I. W funkcji właściwej: Nie dający się pohamować, gwałtowny (9)
II. W funkcji przymiotnika: Dziki, okrutny, nieoswojony, nieucywilizowany (3)
- W przen (1)

I. W funkcji właściwej: Nie dający się pohamować, gwałtowny; effrenatus, immoderatus, indomitus Modrz (9): Bacżąc Agrypá Herod nie vkroconą ich [Żydów] złość/ viechał precż. BielKron 146v, 18v, 107v; Bo á ktore może być okrutnieyſze pánowánie/ ktore tyráńſtwo ſrożſze/ iáko gniew/ waśń/ záiątrzenie/ nieukrocone pożądliwośći/ prágnienie przewodzenia y chęći nieprzyſtoyne ModrzBaz 27, 136v; On mnie/ á ia onému/ bym łácniéy vfáłá. W pokoiu vmyſłowi nieukróconému/ Oddáłá czego żąda/ niezwłaczáiąc iému. GosłCast 51.

nieukrocony komu (1): [Bucefał] ludzi iadł iáko Smok żadnemu nie vkrocony BielKron 122v.

nieukrocony czym (1): [Metellus hetman] wźiął był od Albiná/ [...] żołnierze niećwicżone/ ſwowolne y roſpuſtne/ [...] kárnośćią nieukrocone [sine imperio et modestia habitum] ModrzBaz 112.

W charakterystycznych połączeniach: nieukrocone(-y, -a) chęci, gniew (2), pożądliwość, złość.

Szereg: »ślepy a nieukrocony« (1): ponieważ ſtráćiwſzy rozſądek/ vtopiwſzy rozum/ zátoną wſzytki ſpoſobnośći do vcżćiwych vcżynkow/ á wynurza ſię oná ślepych á nieukroconych chęći zgráiá [caecarum et indomitarum cupi- ditatum]. ModrzBaz 52.

II. W funkcji przymiotnika: Dziki, okrutny, nieoswojony, nieucywilizowany; praeferox Modrz (3): [Fiołkámi ſię obrus rumienił/ W ktore ſię śliczny Adonis zmienił/ Y w ktore Aiáx nie vkrocony/ Albo Hyácynt z krolá rodzony. KmitaŁów B4.]

Szeregi: »gruby a nieukrocony« (1): gdzie tám były rzeki roſkoſzne/ tákież ogrody/ miáſthecżká/ ále lud bárzo gruby á nie vkrocony/ [...] niemogliſmy ich żadnemi dáry áni łágodnośćią vkroćić. BielKron 444.

»srogi i nieukrocony« (1): Od ktorych to niecnot ktorzikolwiek ſą zniewoleni/ ći ſrogich y nieukroconych Pánow [praeferocium dominorum] pánowániu służyć/ á roſkazánia ich y we dnie y w nocy wykonywáć muſzą ModrzBaz 39v.

W przen (1): Poſáży czáſem/ wyda drugą ledá komu/ [...] Tám ieſlić ſie doſtánie źwiérz nieukrocony/ Maſz roſkoſz/ równie by był w piekle pogrzebiony. GosłCast 46.

Synonimy: I. gwałtowny, niehamowany, niepohamowany, niepomierny, niepowściągliwy, niestroczony, nieuhamowany, popędliwy, porywczy, zapalczywy; II. dziki, okrutny.

Cf 2. NIEUKROTNY, 2. UKROCONY