[zaloguj się]
[pdf]

OKRUTNY (1177) ai

okrutny (1173), okrotny (4); okrotny TarDuch; okrutny : okrotny OpecŻyw (10:1), OpecŻywSandR (1:1), RejPos (193:1).

o jasne; w okrotny oba o jasne.

comp i sup (40+14) -okrutniejszy (54); -ejszy (12), -(e)jszy (42). sup nå- (12), nåj- GórnDworz (2); ~ nå- (9), na- SkarŻyw (2), n(a)- (1).

Fleksja
sg
mNokrutny, okrutniejszy, nåokrutniejszy fNokrutnå, okrutniejszå, nåokrutniejszå, okrutna, okrutn(a) nNokrutné, okrutniejszé, nåokrutniejszé
Gokrutnégo, okrutniejszégo Gokrutnéj, okrutniejszéj, nåokrutniejszéj, okrutné, okrutnyj, okrutny Gokrutnégo, okrutniejszégo, nåokrutniejszégo
Dokrutn(e)mu Dokrutnéj Dokrutn(e)mu
Aokrutnégo, okrutniejszégo, nåokrutniejszégo, okrutny Aokrutną, nåokrutniejszą Aokrutné, okrutniejszé, nåjokrutniejszé
Iokrutnym, okrutniejszym, okrutnem Iokrutną, okrutniejszą, nåokrutniejszą Iokrutnym, okrutn(e)m
Lokrutnym Lokrutnéj Lokrutnym, okrutnem
Vokrutny, okrutniejszy Vokrutnå V
pl
N m pers okrutni, okrutniejszy, nåokrutniejszy
m an okrutni, okrutniejszy, nåokrutniejszy
subst okrutne
G okrutnych
D okrutnym
A m pers okrutné, okrutniejszé
subst okrutné, okrutniejszé
I m okrutnémi, okrutnymi, okrutniejszymi
f okrutn(e)mi, okrutnymi
n okrutnémi
L okrutnych
V m pers okrutni, okrutniejszy
inne formy
sg m G a.A - okrutn(e)go

sg m N okrutny, okrutniejszy, nåokrutniejszy (226). ◊ G okrutnégo, okrutniejszégo (65); -égo (5), -ego (1) MurzHist, -(e)go (59). ◊ D okrutn(e)mu (22). ◊ A okrutnégo, okrutniejszégo, nåokrutniejszégo (34), okrutny (37); -égo (1), -(e)go (33). ◊ G a. A okrutn(e)go (2). ◊ I okrutnym, okrutniejszym (38), okrutnem (3); -em RejPs, GliczKsiąż; -ym : -em MurzHist (1:1); ~ -em (1), -(e)m (2). ◊ L okrutnym (12). ◊ V okrutny, okrutniejszy (5). ◊ f N okrutnå, okrutniejszå, nåokrutniejszå (76), okrutna (2), okrutn(a) (5); ~ (attrib) -å (64), -a (2); -å : -a MurzHist (4:1), Mącz (15:1); ~ praed -å (12). ◊ G okrutnéj, okrutniejszéj, nåokrutniejszéj (38), okrutné OpecŻyw (11), okrutnyj MurzHist (2), okrutny (1) CzahTr; -éj (5), -(e)j (33). ◊ D okrutnéj (1). ◊ A okrutną, nåokrutniejszą (96) [w tym: -a (2)]. ◊ I okrutną, okrutniejszą, nåokrutniejszą (36) [w tym: -ąm (1), -am (1)]. ◊ L okrutnéj (22); -éj (5), -(e)j (17). ◊ V okrutnå (2). ◊ n N okrutné, okrutniejszé, nåokrutniejszé (52); -é (7), -e (1), -(e) (44); -é : -e OpecŻywSandR (1:1). ◊ G okrutnégo, okrutniejszégo, nåokrutniejszégo (34); -égo (6) ZawJeft, GórnTroas (4), GosłCast, -ego MurzHist (3), -(e)go (25). ◊ D okrutn(e)mu (2). ◊ A okrutné, okrutniejszé, nåjokrutniejszé (42); -é (7), -e (1), -(e) (34); -é : -e MurzHist (3:1). ◊ I okrutnym (9), okrutn(e)m (1); -ym : -(e)m LubPs (3:1). ◊ L okrutnym (19), okrutnem (3); -em RejPs, MurzHist; -ym : -em MiechGlab (1:1); ~ -em (1), -(e)m (2). ◊ pl N m pers okrutni, okrutniejszy, nåokrutniejszy (47). m an okrutni, okrutniejszy, nåokrutniejszy (10) [w tym: cum Npl sb: lwi (lwowie)(5), niedźwiadkowie, psi (3), smocy]. subst okrutne (31); -é (1), -(e) (30). ◊ G okrutnych (60). ◊ D okrutnym (9). ◊ A m pers okrutné, okrutniejszé (17); -é (2), -(e) (15). subst okrutné, okrutniejszé (557); -é (11), -(e) (46). ◊ I m okrutnémi (17), okrutnymi, okrutniejszymi (6); -émi TarDuch, RejAp, RejPos (6), RejZwierc, ModrzBaz, KochPs, OrzJan, SiebRozmyśl, SkarKaz; -ymi BierRaj, OpecŻyw, ReszPrz, VotSzl; -émi : -ymi LubPs (1:1), BielKron (2:1); ~ -émi (3), -(e)mi (14). f okrutn(e)mi (9), okrutnymi (1) SkarŻyw. n okrutnémi (3); -émi (1), -(e)mi (2). ◊ L okrutnych (10). ◊ V m pers okrutni, okrutniejszy (2).

Składnia comp: okrutniejszy niż(li) kto, co (10), nad kogo, nad co (8), kogo, czego (3), miedzy kim (1), jako co (1); wż(lz) kto, co BierEz, MurzNT, GórnDworz, BielSpr, NiemObr, GosłCast; nad kogo, nad co OpecŻyw, BudBib, BiałKaz, CzechEp, GórnTroas (2), PaxLiz; kogo, czego KochEpitCath, ArtKanc; niż(li) kto, co : nod kogo, nad co : kogo, czego : miedzy kim : jako co BielKron (2:1), Mącz (1:1:1:1), ReyPos (1:–:–:–:1).

Składnia sup: naokrutniejszy ze wszech BielKron, miedzy czym GórnRozm, nade wszytko LatHar.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Skłonny do zadawania cierpień, bezlitosny; crudelis Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; saevus BartBydg, Mącz, Vulg, Cn; ferox Miech, HistAl, Mącz, Cn; atrox, immanis Mącz, Modrz, Cn; tyrannicus Mącz, Calep, Cn; immitis Vulg, Cn; crudus, ferus, sanguinarius, taeter Mącz, Cn; efferus Calep, Cn; fortis PolAnt; rigidus Mącz; dyscolus Modrz; cruciabilis, foedus, importunus, impotens, indignus, infandus, nefans, tristis, truculentus, trux Cn (473): OpecŻyw 88v, 101, 103v; okruthny tho yeſth ſyn vydzącz yzby matka yego myala wpaſzcz wſkodą yey nyeprzyaczyela tego by dopuſzczyl PatKaz I 5; BartBydg 143; BielŻyw 5; ktorego [Hilderyka] iego ſin Gilimer zabiwſzy pięć lat ponim w panſtwie będąc thak był okruthny, iż theż rodziczom właſnym nieprzepuſcił. MiechGlab 49, 36 [2 r.], 44, 76; RejPs 212v; HistAl E4v; MurzHist N; Drudzy [ojcowie] záſię ſą ták okrutni/ iż gdi co ſyn záwini co iednobi mieli wręku bądźmiecż [!] bądź kiyec/ bądź bułáwę/ tedi tym zápámyętawſſy He karzą GliczKsiąż G3v; LubPs A4, D4v, H4v marg, M, O2v marg (10); KrowObr 34; RejWiz 69v, 86v; Leop Is 19/4; KSiądz kazał w wielki piątek/ iáko zli żydowie/ Męcżyli páná Bogá/ okrutni łotrowie. RejFig Bb5v; BibRadz I 7a marg, Is 19/4, I 381b marg, Ez 30/11, II 141a marg; że Hiſtorykowie łáćinſcy ták piſzą/ iż przodkowie náſzy byli ták okrutni ludźie/ że oni pokoiá nieználi/ y zá złą rzecz pokoy być ſobie poczytáli OrzRozm K4; Abowiem oſádził około ſiebie ſtraż okrutnych ludzi/ ktorzy gdy kto krolá bliſko ſtał ścięli tákiego BielKron 103v; iż thák żadnego/ nie tylko cżłowieká ale y źwierzęciá/ nie máſz ná ſwiecie okrutnego/ ktoryby ſwoię kreẃ [tj. swoich synów] żárł/ iákoś ty vdzyáłał BielKron 105v; INnocencyus ſiodmy [...] ſtáry/ doſwiádſzony/ ále okrutny/ ábowiem gdy go Rzymiánie vpomináli áby odſzcżepieńſtwo s kościołow wygáśił/ on poimawſzy niektore Rzymiány/ iedny z gory zmiotał/ drugie do ſwego ſynowcá Ludwigá krolá Apulieńſkiego ná ſtrácenie ſłał BielKron 187v; áż przyſzło ná tego Máchometá ze wſzech naokrutnieyſzego/ ktory brátá właſnego vdawił/ kſiążętá pobił Boſeńſkie/ drugie w więźieniu pomorzył/ drugie oſlepił BielKron 253v, 23, 40v, 54, 81, 84 (44); Ferocissime gentes, Okrutny álbo ſmiáły lud który ſie ochotnie pobiyę [!] á nie rad vſtąpi. Mącz 124d; Ne saevi tantopere, Nie kátuy/ nie bądź ták bárzo okrutnym. Mącz 440d, 2b, 120d, 212b, 243a, 246a (13); RejAp 129v; GórnDworz Aa5; HistRzym 87v, 105; ktore [dziatki] wnet po národzeniu Páńſkim on okrutny Herod [...] dał pomordowáć RejPos 25, 7v, 27, 60v, 103, 104v (15); KwiatOpis C4, C4v; Rozgniewał ſie ná iednego on okrutny pan/ ktorego zwano Damon/ y oſądziwſzy go ná gárdło kazał go do wieże wſádzić. RejZwierc 92v, 264v, 265v; WujJud 240v; BudBib I 169c marg, Ier 6/23; BiałKaz G3v, 13; PaprPan D4, L; A ſą niektorzi Pánowie ták okrutni/ że nieinácżey vżywáią kmieći ſwych/ iedno iáko bydłá. ModrzBaz 46v, 108 marg, 127; SkarJedn 401; Calag 578b; KochPs 7, 22, 190; Spráwili zli ſłudzy wolą okrutnego Pana. bo ſkoro weſzli: śiekierę w mozgu iego vtopili y żywot mu odięli SkarŻyw 368, 63, 187, 251, 487; StryjKron 71 [2 r.], 462; CzechEp 351; NiemObr 155, 158; KochPhaen 6; ReszPrz 53; BielSen 13, 15; KochPam 87; Nie chwali nikt okrućieńſtwá/ chyba kto ſam okrutny ieſt. GórnRozm D2, D3; ZawJeft 18; Calep 350b, 1097a; GrochKal 23; GórnTroas 41, 71; LatHar 641; WujNT Matth 8/28; JanNKar Cv; SiebRozmyśl D, H2; PowodPr 8; SkarKaz 422a; VotSzl A4v; Kto też ieſt okrutny/ á dobrych vczynkow miłośiernych nie czyni/ do tego mądrość Boża nie idźie. SkarKazSej 66Ib; ieden łáſkáwſzy hetman ſtaczáiąc bitwę z ſąśiády/ do ſwego żołnierſtwá mowił: Szánuyćie bráćiey: á drugi okrutnieyſzy: w twarzy tráfiáć im kazał SkarKazSej 673b; KlonWor 75; PudłDydo B5; SzarzRyt C, C3.

okrutny komu (4): O Teofile iákoś mi był okrutny gdyś mię miał zábić HistRzym 20v; ModrzBaz 47v; Ciężek był poſtronnym/ á ſwoim okrutny SkarŻyw 164; GrabowSet C4v.

okrutny przeciw komu (2): Teter in aliquem Okrutny przećiw komu. Mącz 453a; CzechEp 264.

okrutny na kogo [w tym: sam na się (1)] (9): MIlecſlaw ſtáry [...] okrutny/ ſrogi y drapieżny był ná poddáne ſwoie/ thák iż dla iedney Sárny álbo Lániey zámordowáł dzieſięć głow ludzkich. BielKron 355v, 154; cżemuś ná mię ſmutnego Oycá ták okrutna być chćiáłá? SkarŻyw 69, 14, 164, 285, 328, 440; kto okrutny ná bliźniego/ y nie czyni miłośierdźia nád nim/ záślepnieie w rozumie ſwoim SkarKazSej 662a.

okrutny na co (1): Nákoniec to ſię przydáie/ iż nátury heretyckie będąc ſrogie/ y ná krwie ludzkiey roźlanie okrutne y ſkwápliwe/ towárzyſtwo ludzkie rozrywáią SkarKazSej 687b.

okrutny nad kim [w tym: (sam) nad sobą (2)] (5): żáłował ſie przed nimi ná ſię iż thák nieſtały był w wierze Krześćiáńſkiey/ proſząc áby nań kaźń conawiętſzą wydali. A oni go s tego hámowáli/ przypomináiąc Piotrá s. áby nád ſobą nie był okrutny BielKron 154v; áżckolwiek [!] był chytry Przemyſław y okrutny nád żeńſkim narodem BielKron 319v, 64, 443v; Mącz 397a; RejPos 106v.

W połączeniu z imieniem [w tym: imię + okrutny (25), okrutny + imię (14)] (39): BielŻyw 56; Okrutnemu Zizarze ſrogą ránę zádáłá LubPs hhv; NEro okrutny ſyn Domicyuſá Enobárbá á mátki Agrypiny/ zoſtał Ceſárzem w Rzymie przez przycżynę Klaudyuſá BielKron 144v; [Cesarz Konstantyn Wielki] Miał trzech ſynow z żoną Fauſtyną corką Herkuleſá okrutnego BielKron 156; [ze spisu rzeczy:] Cámbizes okrutny. 114. [...] Caſander okrutny. 127. BielKron Kkkk3, 92v, 103 [3r.], 114 marg, 115v, 117v (21); RejPos 185, 200; CzechRozm 255v; PaprPan O2, [Gg]4, Hh2; Zá cżáſu Papieſtwá iego/ on okrutny Attilás kroi Hunnow [...] do Włoch ſię przepráwował SkarŻyw 317, 187, 188; StryjKron 335 [2 r.]; CzechEp 337; LatHar 518.

W połączeniach szeregowych (31): Zęby miąſſze á ſzyrokie cżłowieka grubey karmiey vkazuią, ktory bywa walecżny, kłamliwy obłudny/ okrutny/ moczny ale głupi. GlabGad 02v, N8, N8v, 05; iż będą ludźye nyeſpokoyni/ potwarce/ nyepowſćyągliwi/ okrutni/ nyeludzcy/ zdrádliwi/ krnąbrni/ nádęci/ ſlepi/ á wyęcey miłuyący roſkoſſy niż Bogá KromRozm I B3v; KromRozm II o3v; GliczKsiąż G2v; LubPs C2v marg; KrowObr 177; Leop 1.Reg 25/3; BibRadz 2.Tim 3/3, II 138b marg; Ten [cesarz Konstantynus] iákoż ſie z młodu okazał plugáwym/ tákże y ná ſtarość ſmrodem był/ bowiem był bałwochwálcá/ cżárownik/ łakomy/ ſryiowny/ okrutny/ ták iż wiele ſwiętych ludzi pobił. BielKron 168, 153v, 154, 163v, 166, 167, 347, 355v; KwiatKsiąż Gv; Mącz 19b, 367b; RejAp 170; MOſkwá/ ieſt Lud w obycżáiu innemu Narodu rożny y przećiwny/ bo ſą chłopi hárdźi/ chełpliwi prośći/ okruthni/ nie śmieli/ ná walkę nikcżemni/ y nie ſpráwni BielSpr 66; Zaſz niebacżyćie/ iákie drapieſzne/ okrutne/ potężne/ y nie ſpokoyne nieprzyiaćioły/ przez ten cżás wſzyſtek/ rządu Páná náſzego nieboſzcżyká. Miáłá náſzá Polſká BiałKaz H3; CzechRozm 114, 115; StryjKron 482; CzechEp 368; JanNkar Cv.

W przeciwstawieniach: »(mierny i) pokorny (a litościwy) (3), dobrotliwy ... okrutny« (4): [Tullius] dał ie [dwie córki] w małżeńſtwo dwiemá ſynom álbo wnucżkom Tárquiniuſowym/ s ktorych tákież ieden był mierny y pokorny/ drugi okrutny. Aby iedno drugiego złość miárkowało/ dał pokorną okrutnemu á pyſznemu Tárquiniuſowi/ á okrutną Tullią Aruntowi pokornemu á litośćiwemu. BielKron 103; GrabowSet C4v.

W porównaniach (7): BibRadz Thren 4/3; Y ſmokowie podawąli pierśi/ karmili ſzcżeniętá ſwe/ corká (lepak) ludu mego okrutna/ iáko ſtruſowie w puſzcży. BudBib Thren 4/3; [Watablus był] Krolá onego nád Neroná przećiw wiernym okrutnieyſzego/ Fráncuſkiego [...] Profeſſor CzechEp 264; Okrutnieyſzaś niż morze y z iego dźiwámi. [...] Siebie y páná ſwego/ dźiateczki á máłé Chceſz podáć w rządy/ przykréy mácochy/ zuchwáłé? GosłCast 28. Cf »niżli lew okrutniejszy«.

W charakterystycznych połączeniach: okrutny(-a, -e, -i) antychryst (2), bałwochwalca, cesarz (7), chłop corka (2), czarownica, czart (6), dzicz, dziecię (2), dziewka, krol(owa) (9), książę (3), lichwiarz, ludzie (człowiek, lud) (36), lotr, matka, mąż, mocarz (3), młodzieniec (młodź) (2), narod (6), nieprzyjaciel (2), niewiasta, ociec, poganin (połpoganin, pohaniec) (7), rodzicy (2), rycerz, sędzia, starosta, syn, wojsko, żona (2), źwierze; okrutny synowi; okrutny przeciw wiernym; okrutny na bliźniego, na krześcijany (2), na ojca (2), na poddane, na sługi boże; okrutny nad dziećmi, nad ludem, syny.

Zwrot: »okrutnym się stawić« = crudelis se praebere Modrz (2): A bywa to poſpolićie/ iż ſię nie mężnem ſercem o wielkie rzecży kuſzą ći/ ktorzi ſię pyſznemi á okrutnemi ludźiam podłego ſtanu ſtáwią. ModrzBaz 47v; GrabowSet C4v.
Wyrażenia: »okrutny (jest) kat« [szyk 9:4] (13): OpecŻyw [127]v; TarDuch C5v; RejJóz F8; MurzHist Nv; Sam przy tym okrutny Káth á ieden álbo dwá opili Ceklárze bywaią: s kthorych potym wyznánia człowiek bywa ná śmierć ſkazan. GroicPorz hhv; LatHar 292, 338; zdźiwił ſie Piłat onému okrućienſtwu któré nád tobą czynili oni okrutni kátowie SiebRozmyśl D, C3v, H2, H2v [2r.], H3.

»niżli lew, nade lwa okrutniejszy; jako lew okrutny« [szyk 2:1] (1:1;1): BierEz Hv; Tam natychmiáſt onij katowie iako lwowie okrutni/ przyſtąpiwſſy na nie ſie rzucili/ iednij matuchnę bożą/ pannę cżyſtą/ pięſciami bili/ ij od ſyna iéy milégo ią odepchnęli/ ij gwáltem oderwali. OpecŻyw 137, 92.

»okrutny morderca (a. morderz)« [szyk 1:1] (2): iáko on [Daniel] opiſuiąc Krolá Antyochá Epipháneſá/ onego ſrogiego y okrutnego morderzá ludu Izráelſkiego/ [...] opiſał też záraz w iego oſobie y Antychriſtá. CzechEp 365; LatHar +3.

»okrutny nieprzyjaciel, sprzeciwnik« = hostis immanis a. saevus Mącz; crudelis hostis Modrz [szyk 16:4] (19:1): RejPs 44; MurzHist H4v; GliczKsiąż K8; Bo oni ſiedząc nád porządkiem kościołá Bożego/ ſą okrutnymi nieprzyiacioły iego/ thłumiąc/ niſzcżąc/ á pſuiąc w niem prawdziwą náukę Páńſką LubPs A4, L4v; BibRadz Ps 82 arg; Mącz 159b, 364a; Pátrzcie w.m. iáko tho okrutnym nieprzyiacielem ieſt pan Boiánowſki białymgłowam/ gdyż y to w nich gáni/ co ieſt chwały wielkiey godno. GórnDworz Aa2; gdyż [miasto Konstantynopolim] przyſzło [...] pod moc pogáńſką/ á pod moc okrutnego ſprzećiwniká imieniá ſwiętego Páńſkiego. RejPos 300v; KuczbKat 315; BiałKaz H3, H3v; ModrzBaz 109v; KochPs 85; CzechEp 368; ArtKanc F4v, I15v; GrochKal 9; [Piotr Kmita] ná wielkich woynách z okrutnémi nieprzyiaćioły był żołniérzem Máximilianá Ceſárzá Hetmáná wielkiégo OrzJan 66.

»okrutny pomściciel« (1): A ktorzy wzgárdzą ſłowá ty ktore on [prorok] będzie mowił w imię moie/ ia będę okrutny pomśćiciel tego. RejPos 63v.

»okrutne (jest) przyrodzenie« (4): RejJóz B2; Plenus sanguinis, Okrutnego przirodzenia/ Morderz/ Mężoboycá. Mącz 304c; Iużby ſie było nigdy nie nálázło áni obráło żadne ſrożſze a okrutnieyſze źwirzę/ iáko ieſt ſrogie á okruthne przyrodzenie tego náſzego nędznego narodu ludzkiego. RejPos 247, 106v.

»okrutny ku roźlewaniu krwie« (1): Od tego cżáſu Totyllás nie był ták okrutny ku roźlewániu krwie ludzkiey. BielKron 163.

»okrutny tyran« [szyk 2:2] (4): Leop *B2; ták też Krol/ gdy ſye nád Kápłaná przekłáda/ okrutnym Tyrannem bywa OrzRozm E3v; KochPs 17; CzechEp 366.

»okrutny złośnik« [szyk 1:1] (2): Iż okrutny złoſnik nie kocha ſie, iedno wzdrádzye w ſáłſzu w nieſpráwiedliwośći. LubPs N5 marg; CzechRozm 114.

Zestawienie: n-pers »Bolesław Okrutny« (2): Ceſarz mu [Brzetysławowi] dárował herb Orlicę cżarną/ á koćieł od thego cżáſu ſtráćili/ kthory zá herb noſiły Kſiążęthá Cżeſkie od Boleſláwá okrutnego. BielKron 324, 174v marg.
Szeregi: »okrutny i(a) drapieżny« (2): Zaſz nowiná byłá [...] Tátárom okrutnym y drapieżnym nieprzyiaćielom/ po wſzyſtkiey polſzcże woiowáć y ſkodźić? BiałKaz H3v; ModrzBaz 34v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»gruby [= barbarzyński] a okrutny« (3): [Król Gieza] ſtárał ſie o to iákoby mogł lud ſwoy gruby á okrutny ktemu przywieść/ kośćiołow nábudowawſzy/ áby ſie pokrzćili. BielKron 299v, 276, 300.

»nieludzki, (i) okrutny« [szyk 3:1] (4): Humanitatem extirpare ex animo, Nieludzkim okrutnym kogo vczinić. Mącz 417a, 24b, 157b; Ták byli okrutni ná ſlugi Boże y nieludzcy. SkarŻyw 328. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»okrutny i nielutościwy« (1): mężowie okrutni a nielutoſciwi/ ij cżemu takowé okrucieńſtwo nad vmarlym ciałem dzialácie? OpecŻyw 153v.

»okrutny i (a) niemiłosierny« [szyk 2:1] (3): RejPos 106v; SkarŻyw 100; Nie moie to dźieći/ ták okrutne y niemiłośierne. To moie/ ktore nád nędzą ludzką boleią SkarKaz 278b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»okrutny a (i) nieumowny« (2): Ten Vrban dał piąći Kárdynałów vtopić [...]. Był cżłowiek okrutny y nieumowny BielKron 187, 451.

»okrutny i nieuproszony« (1): vpadwſzy mu v nog/ prośili o záchowánie zdrowia ſwego. Collátinus za nimi przycżynę cżynić pocżął [...]. Cżego gdy vprośić nie mogł/ rzekł tymi ſłowy: Ponieważeś ieſt ták okrutnym y nieuproſzonym/ ia ie wolnymi cżynię mocą tą ktorą mam s tobą rowną. Phil E2.

»srogi, (a, i) okrutny« = ferus et immanis Mącz, Modrz; saevus et atrox Modrz [szyk 11:3] (14): Ten przykład okázuie tho/ że nigdi nye należy oycowi nád ſyny á dziećmi ſwemi okrutnem á ſrogiem być GliczKsiąż G2; LubPs 13; BibRadz Ps 82 arg; BielKron 103; Mącz 69c, 159b; RejAp 57v; RejPos 247, 344v; BudBib 2.Mach 4/25; CzechRozm 114; ModrzBaz 101v, 112v; CzechEp 365. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»okrutny, (a) straszliwy« = ferox et horrendus Miech [szyk 1:1] (2): MiechGlab 36; Gottowie w then cżás w Węgierſkiey źiemi/ bacżąc lud ſtráſzliwy/okrutny/ wielki/ żywothá ni zacż nie ważąc/ vćiekli z Węgier przed nimi. BielKron 297v.

»twardy a okrutny« (1): dáli mu [Wracisławow] zá małżonkę Dráhomirę niewiáſtę twárdą á okrutną BielKron 322v.

»tyrański a okrutny« (2): SkarŻyw 165; CzechEp 164 cf W przen cf »okrutne serce«.

»okrutny a zapalczywy« (1): KOloman [...] ſtolec krolewſki przyiął/ ácżkolwiek po temu nie miał vrody/ [...] bo był okrutny á zápalcżywy. BielKron 301v.

»zapamiętały a okrutny« (1): Nye ták yáko cżynyą nyektorzy zápámyętáli a okrutni rodzicowye/ kthorzy nye boyą ſie płodu zágubić á zátraćić GliczKsiąż C8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zły (a. złościwy), (a, abo, i) okrutny« [szyk 8:2] (10): LubPs A3v, Z3v; Mącz 11a; Iezabel to byłá zá cżáſow ſwych w żydoſtwie złośćiwa á okrutna krolowa [...]. Tá to Iezabel przeſládowáłá Heliaſzá zacnego Proroká/ ſtoiąc mu o gárdło. RejAp 30, 170; RejPos 54, 344 [2r.]; Ták ſię zda/ iákoby nam odeymowáli moc wywiedowáć ſię ábo dopytywáć wyſtępkow oſob ná vrzędźiech będących/ gdy nam każą/ ábychmy y złego ábo okrutnego przełożonego [dyscolo praefecto] posłuſzni byli ModrzBaz 49v; SiebRozmyśl H2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

W przen (98): RejZwierz 46 marg; kthorzy w ſtátecżnośći wiáry ſwoiey przebili ſie [...] przez thy okrutne huffy/ á przez ty ſrogie niebeſpiecżeńſtwá ſwiátá thego RejPos 263v.
a) Z przenośnym określeniem złego człowieka [w tym: jako zwierzę (15)] (20): WróbŻołt 73/19, 79/14, cc2v; Niechać kazdy obaczy iaki powod dali ku zabyciu tym krwawym ſtatutem okruthni/ zabiacze/ á vſtawcze tego ſtatutu SeklKat 14,14; Okrutni pśi ſrodze myę zewſſąd ogárnęli LubPs F2, F, M2; Błogoſláwione otzy/ ktore widzą [...]:/ PAPIEZA Rzymſkiego/ y zewſzyſtką Ordą iego/ to drzewo bes owocu/ tego Wieprzá dzikiego/ Pſá niemego/ Wilká/ Niedzwiedziá/ y Smoku okrutnego KrowObr 242; RejAp 57v; ná czo wizytko/ oſlepionego miłoſcią cżłowieká/ then okrutny zwirz białogłowá przywiedzie GórnDworz Dd4; A vbodzy kmiotkowie/ ktorzi cáły dźień prácuiąc vpalenie słonecżne ćierpieli/ z rąk onych okrutnych á drapieżnych Hárpiy wſzytkiego pátrzyć muſzą. ModrzBaz 34v; Okrutnego lwá ſcżęnię zá tobą bieży KochOdpr D2; Mieſzkam/ nie miedzy ludźmi/ ále lwy ſrogiémi/ Miedzy źwiérzęty mieſzkam okrutnémi. KochPs 83, 66; ReszPrz 5; BielSen 6;; ArtKanc I16v; Cóżeśćie w ták okrutnéy beſtiiéy [tj. w Turkach] vyźrzeli? OrzJan 17; rzekli ku ſobie oni ſrodzy wilcy/ Krwie náſzey Krześćijáńſkiey okrutni opilcy. CzahTr Ev.

W charakterystycznych połączeniach: okrutna(-e, -y) bestyja (3), harpija, krwie opilca, lew, najezdnik, pies (2), smok (4), wieprz, zabijacz (2), zwi(e)rz(ę) (4).

b) Z przenośnym określeniem szatana [w tym: jako zwierzę (18)] (48): Iż káżdy wierny burdę/ ma z okrutnym Smokiem/ Ktory ná miłą duſzę/ pátrzy krzywym okiem. RejZwierz 113; RejAp 101 v, 103; iż ten niewinny Dawid Pan á zbawiciel náſz miał przyść á poráźić onego okrutnego á zbroynego Goliaſzá cżártá ſprzećiwniká náſzego RejPos 2v; Iż ná ten cżás miał Pan złomić/ ſkáźić/ á zniſzcżyć ſceptrum á kroleſtwo onego ſrogiego krolá/ á onego okrutnego poborcę/ iáko go tu Prorok zowie/ Cżártá á ſprzećiwniká náſzego RejPos 15v; A tu ſie vcż nędzny cżłowiecże/ iáko maſz vydź onego okrutnego poborcę cżártá ſproſnego/ á onego okrutnego Ceſárzá ſwiátá tego RejPos 19; Tu iuż wieſz/ [...] iż ieſt ſtárta głowá onego okrutnego wężá/ który ieſzcże w Ráiu pokąſał przodki náſze RejPos [108]v; Otho iuż położon ná ten cżás rowno z zyemią on okrutny mocarz á mocny zbroynik on cżárt okrutny. RejPos 305v, 17, 19 [2 r.], 20 [2 r.], 54, 70v (33); A ieſt práwie podobne [słowo boże] ku źiárnu onemu/ Co pádło podle drogi ptakom ku zbierániu: Bo Szátan okrutny ptak ten ie z nas wybiera ArtKanc KI8, Cl7; SzarzRyt A2.

W charakterystycznych połączeniach: okrutny(-e) cesarz świata tego, faraon, Golijarz (2), harcownik, Herod hetman (3), lew (2), mocarz, pan (3), ptak, poborca (6), smok (6), wąż (3), wilk (6), wojsko, zbrojnik.

Wyrażenia: »okrutny kat, oprawca« [szyk 2:2] (3:1): Potym mi vkázował rozność ſwiátá wſzego/ A nád káżdą kráiną kátá okrutnego RejWiz 170v; iż maſz przyść ná tákie ſrogie dekretá Páná ſwego/ á w ręce thego oprawce thák okrutnego. RejPos [249]v, [249]v, 328.

»okrutny morderca« (2): Niech ſłucha przeſtrogi Aniołow to ieſt kápłanow Bożych/ [...] ktorzy nas od Herodow chytrych Heretykow/ okrutnych mordercow Dyabłow/ y sieći ich/ to ieſt grzechow przeſtrzegáią SkarŻyw 28; LatHar 349.

»okrutne piekło« (1): Przed ktorego [Boga] możnośćią drży záwżdy okrutne piekło ArtKanc 17.

»okrutny sprzeciwnik« (2): vpadáćći pewnie záwżdy temu okrutnemu ſprzećiwnikowi náſzemu pod nogámi náſzemi/ gdyż mamy po ſobie onego Hetmáná nań ſrogiego RejAp 103; RejPos 75.

c) Z metonimicznym określeniem człowieka (28): HistAl F7; Zetrzy złoſniká tego to okrutne rámyę. LubPs C3, hh3v; Leop Eccli 13/15; Okrutnyć ieſt gniew/ á gwałtowna popędliwość BibRadz Prov 27/4; BudBib 2.Mach 4/25; Ale pożądliwośći ludzkie nienáſycone/ á ſrogie y okrutne popędliwośći ſerdecżne/ ſpráwuią to/ iż y pokoiu ták iáko przyſtoi bronić [...] niemożemy. ModrzBaz 101v; Nieprzijaćielſką okroć myśl okrutną KochPs 208; rátuyćie z Pogańſkiey okrutny ſrogośći. CzahTr E4.
Wyrażenia: »okrutne(-a) ręce(-ka)« [szyk 8:5] (13): Iezu ktorys potym rękoma okrutnemi policżki bić/ włoſy y brodę wyrywać dopuſcił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch [C4]; LubPs 13, Y3v; Ieſzcżeć mury ná źiemi leżą powálone/ Y polá do tey doby puſtyniámi ſtoią/ Znáki miecżá Graeckiego/ y okrutney ręki. KochOdpr B4; KochPs 159; ReszHoz 138; GórnTroas 24, 39; KochFrag 25; LatHar 452; SiebRozmyśl Hv, H2; SkarKaz 610a.

»okrutne serce« [szyk 4:2] (6): Czo zá żal ma ſerce cżłowieká wiernego/ gdy zna nád ſobą przeſládowánie złych á niewiernych ludzi ktorzi ſercem okrutnym przeſláduią go LubPs bb2 marg; [mężczyzna] vmie ták wzdycháć/ vmie ták płákáć/ iż onym zwyciężyłby naiokrutnieyſze ſercze. GórnDworz Bb3v; RejPos 106v; SkarŻyw 165; CzechEp 164; Máłé złé nie náſyći ſercá okrutnégo. GórnTroas 61.

Przen (28): A bys obacżył iákie to okrutne tłuſzcże około ciebie ſą [...]. Abowiem wołáią ná cię ony tłuſzcże fáłſzywych náuk RejPos 68v; KochEpitCat 110; PIecża/ co złotem/ karmiſz ſię y żyieſz/ A prze ieden zyſk/ wielem troſk myśl bijeſz/ Idź precz/ okrutna GrabowSet V3; obawiam ſię łakomych y okrutnych duchownych zboycow. LatHar 241.
Wyrażenie: »okrutny nieprzyjaciel, (s)przeciwnik« (4:2): Iż tho miał być zbáwiciel á odkupiciel wſzego narodu ludzkiego/ z moczy okruthnych nieprzyiacioł/ to ieſt/ Grzechu/ Smierći/ Cżártá/ y Piekłá wiecżnego. RejPos 55; iż żadna moc [...] ciebie wyrwáć nie może s ták ſrogiego obłądzenia twoiego/ á s thák mocnych á okrutnych ſprzećiwnikow twoich RejPos 196v, A4 [2 r.], A4v, 16.
a) O personifikowanej śmierci (16): widziſz iáko ſiecże/ Tá okrutna potworá márnie nędzne ludzi/ A przed tą ſzpetną koſą nikt ſie nie wyłudzi. RejWiz 96; Stoi y on okrutny Rzymiánin nád tobą oná ſmierć twoiá ſroga RejPos 196; Prze ćię okrutny dźiwie/ ieſt odćięta Nádźieiá GrabowSet D3v.
Wyrażenie: »śmierć okrutna« [szyk 8:5] (13): Vźrzał młodzyeniec z gory/ á śmierć okrutna rozmáite ſtany morduie RejWiz A6v, 109v; RejPos 81, 87, 110v; PaprPan M; Iuż mi ná ſzyię práwie śmierć okrutna byłá Swé nie vchronné śidłá wrzućiłá. KochPs 175, 117; KochFr 53; KochPieś 1; KochTarn 78; PudłFr 36; ArtKanc R17.
Szereg: »zły a okrutny« (1): Iż s ſtánę ſie śmierćią twoią zła á okrutna śmierći/ ktoraś niſzcżyłá á káźiłá marnie narod ludu moiego RejPos 87.
b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Wzięto Rycerzá zátym s ſzáchownice [...]. A Báby przedſię pusćili w zagony/ Morduią/ biyą/ okrutne złe żony. KochSz B4v.
α. W funkcji rzeczownika (8): Nigdy nie bądź przy okrutnym/ Ktoryć zły przyiaćielom ſwym BierEz 14; LubPs ee2v; BibRadz II 143d marg; Y oddaſz niepobożnym ich niepráwośći/ A okrutni będą twéy ſyći ſrogośći. KochPs 142.

W połączeniach szeregowych (3): BielKron 93; Tákże też gwałtownik/ á w gniewie okrutny/ y krwie prágnący/ y morderz/ nie będźie mogł dźiatkam ſwoiem ſtánowić praw ćichośći/ vkłádnośći/ y ku ludźiam ſkłonnośći ModrzBaz 11v; Wſzytkim też roſkoſznikom świeckim/ y ludźiom niemiłośiernym: pod hiſtoryą bogacżá onego/ wiecżnym zginieniem groźi/ iáko y wſzytkim łákomym okrutnym/ niećierpliwym NiemObr 114.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym »i inszy okrutni« (1): Licemiernici, naucżeni y inſzy okrutni myſlili aby mię zabili. WróbŻołt O.

a. Barbarzyński, niecywilizowany (1): Ieżeli á modlili ſię Pánu/ áby iuſz wiecey w tákowe nędze nie vpadáli/ [...] á iſzby teſz nie byli narodom Bogá bluzniącym/ y okrutnym [blasphemis et barbaris] poddawáni. BudBib 2.Mach 10/4.
2. O zwierzętach: taki, który może zabić człowieka; najczęściej: krwiożerczy lub dziki, nieokiełznany; ferox Mącz, Calep, Cn; ferus, truculentus Mącz, Cn; crudelis HistAl, Cn; saevus Vulg, Cn; beluinus, exsecrabilis, rigidus Mącz; immanis Modrz; feralis Cn (87): FalZioł IV 12a; Gdi iuż kſiężyc pocżął ſwiećić/ nátichmiaſt z wielką nawałnoſcią niedzwiatkowie [scorpiones] okrutni/ á bárzo wielcy pocżęli do onego ieziorá przychodzić HistAl H6, A8v, K8; Puśći ſrodze ná ciáłá ich okrutne robaki LubPs hh4, X6; Wąż okrutny máło go w koło nie otocżył RejWiz 126v; Leop Eccli 12/13; RejZwierz 43; BibRadz II 138b marg; Oſadzili ſtraż około tey ſkory Smoká/ s ktorego páſzcżęki ogień záwżdy pałał/ oſadzili też dwá Byki okrutne/ ktorym ogień z gęby ſzedł BielKron 54, 20v, 24; Mącz 124d [2 r.], 455a; RejAp Ffv; W tym ogrodzie ieſtći ieden Lew okrutny/ ktory ſie tám miedzy drzewy chowa á wſzytkie tám wchodzące zábija HistRzym 103v, 117v, 132v; RejPos 127 [2r.]; RejZwierc 166, 263; BielSpr 45; WierKróc A2v; KochPs 121; SkarŻyw 187; WisznTr 9; Calep 128a, 414b; LatHar [+9]; Z ktorych [zabitych stryjów] ćiał Myſzy okrutne wzbudzone. Skazáły ná śmierć Poplá, dzieći, zonę. KlonKr B2v, B2v; SapEpit [B2]v. [Cf też znacz. 1. BielKron 105v.]

W połączeniach szeregowych (4): BibRadz I 113d marg; Był ten Bucefal przywiedzyon z Indyey/ źwirzę mocne/ okrutne/ á ſtráſzliwe/ ná kſtałt koniá BielKron 122v; Leorigidus Srogi/ ogromny/ álbo okrutny lew. Mącz 356b; CzechEp 371.

W porównaniach (10): WróbŻołt E5v; HistAl K6v; LubPs P6 marg; A tą náuką odwodźi człowieká áby nie żył iáko okrutne źwierzętá. BibRadz I 5c marg; Pámiętay Attilá żeś cżłowiek/ obácż ſie iż nie cżłowiecżeńſkie cżyniſz? ále iáko Smok okrutny ludzi morduieſz? BielKron 298, 54; Nieprzyiaćiel móy/ iáko lew okrutny/ Szuka méy duſze/ áby ią mogł zgłádźić. KochPs 9; ArtKanc D9v; LatHar 291; SkarKazSej 679b.

W charakterystycznych połączeniach: okmtny(-a, -e) bazyliszek, Bucefal, byk, gadzina, koń (3), lew (lwa szczenię) (18), myszy (2), pies, robaki, smok (8), tygrys, wąż (2), wieprz.

Wyrażenia: »bestyja okrutna« = bestia saeva Vulg; bellua immanis Modrz [szyk 6:3] (9): Iako Alexander [...] nálazł zamek niezwyciężony/ y okrutne beſtie Ippotamy y inſze/ ktore pożerały Ricerze iego. HistAl H5, H5v, H6v; LubPs gg5; Leop Sap 12/9; Kupno pile ták rownie poczytha/ iáko naiem niewiáſty nierządney ábowiem pies ieſt beſtya nieczyſta/ okrutna y nie powśćiągliwa w nieczyſtocie BibRadz I 113d marg; LeovPrzep 14; ModrzBaz 6; Moyzeſz w czwartych kśięgách ſwych powiádał/ [...] że Pan Bóg dla grzéchów náſzych miał przepuśćić ná nas kły beſtiy okrutnych OrzJan 27.

»okrutne(-y) zwi(e)rz(ę)« = fera crudelis HistAl; animal exsecrabile Mącz [szyk 20:8] (28): FalZioł IV 35c, 52a; GlabGad E6v, P3; HistAl G6, G8v, H4, K6v; LubPs G4v, P6 marg, gg5; BibRadz I 5c marg; BielKron 122v; Tigris feris cunctis truculenta, Okrutnieyſze zwierzę miedzy wſzemi zwierzęty. Mącz 467b, 24b, 363d; A gdy Páſtyrz nic nie ma prawego Páſtyrzá/ Y owſzem obyczáie okrutne Zwierzá. Temu nielza iedno wziąć z tytułem dochody Prot D3; GórnDworz Ffv; [Anioł] donioſł go [proroka] y poſtháwił go nád iáſkinią oną gdzie Dániel miedzy lwy ſiedział/ y nákarmił onego wiernego ſługę Páńſkiego/ y ony okrutne źwirzętá około niego. RejPos 127, 247; A to byli tácy mocarze że ſie ze lwy/ s ſmoki/ y z inemi okrutnemi źwirzęty łamali á bijáli. RejZwierc 62v; ModrzBaz 35, 143v; WerGośc 257; GórnTroas 42, 70; LatHar 271; PowodPr 17.

Szeregi: »dziki a okrutny« (2): Bellua, Bestia, Dzikie á okrutne ſwierzę. Mącz 24b; ModrzBaz 143v.

»nieuśmierzony, okrutny« (1): Tych cżáſow Kxiążę s Kápádociey przywiodł iednego koniá nie vſmierzonego/ barzo okrutnego HistAl A8.

»srogi a okrutny« (1): Iużby ſie było nigdy nie nálázło áni obráło żadne ſrożſze á okrutnieyſze źwirzę/ iáko ieſt ſrogie a okruthne przyrodzenie tego náſzego nędznego narodu ludzkiego. RejPos 247. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Przen (5): Thákżeć ſie też záwżdy dzyeie nád tobą moy miły wierny cżłowiecże/ choćći ſie zda że ſiedziſz między okrutnemi lwy vćiſnienia ſwego/ iż ſiedziſz iuż w oſtatecżnym vpadku á zginieniu ſwoim RejPos 127.
Wyrażenie: »okrutne zwierzę« [szyk 2:1] (3): BielKron 147; Człowiek ſwowolny naokrutnieyſze źwierzę. GórnRozm A4v marg, A4v.
a) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę zwierzęcia (1): (nagł) Klęczen. (–) Nie dáleko téy głowy okrutnégo wężá/ Widáć żáłoſny wyraz poklękłégo mężá. KochPhaen 3.
3. Powodujący cierpienia, związany z zadawaniem lub odczuwaniem cierpień; crudelis Miech, Mącz, Modrz, JanStat; acerbus Vulg, Mącz; atrox, immanis Mącz, Modrz; dirus Mącz, Calep; cruentus, horrendus Miech; asper crudus, ferox, taeter, tristis, tyrannicus Mącz; saevus JanStat (342): PO Iezuſa miłégo okrutny vbicżowaniju ij ſromotnym vkoronowamju żydowie nieſſcżęſnij przywiedli zaſię [...] milégo pana Iezuſa ku Pilátowi. OpecŻyw 129, [79], 85v, 106v, 115, 146v; OpecŻywList Cv; OpecŻywSandR nlb 4, 4v; Iezu ienżes okrutne y krwawe obrzezanie na młodziuchnem ciele cirpiał. ſmiłny [!] ſie nad nami. TarDuch B, C4v; FalZioł V 45v; MiechGlab 4, 14; RejPs 117v; RejJóz N8; HistAl G6; Boć to jest okrutna servitus nie tylko nagrodzenia krzywdy nie mieć od IchM, ale też ani tej pociechy, aby nam ukazali słusznie, że jej nie mamy. Diar 45; LubPs Gw, T6v; RejWiz 189v; Leop 3.Mach 4 arg; Symoná Hetmáná Ierozolimſkiego po rynku zá ſzyię w powrozye wodzono/ zádawáiąc mu rány okrutne áż do śmierći. BielKron 147v, 91 marg, 103v, 146, 163, 178v; Tyranm Okrutne beſpráwne pánowánie. Mącz 47lb, 2b, 89d, 124d, 465d, 47lb, 476b; SienLek 5v; iáko wielekroć Pan záwżdy karał niepoſłuſzne ſłowu ſwoiemu okrutnemi mormi/ dziwnemi á ſrogimi ſmierciámi RejAp 59v; Bo wſpomni też ſobie onę Zuzánnę/ ktora byłá vćiſniona okrutną potwarzą á okrutnym á nieſpráwiedliwym ſądem w niewinnośći ſwoiey RejPos 127; ábowiem pewnie wiedz [...]/ iż cie ſroga licżbá á pewna/ á okrutna pomſtá nie minie/ zá ty márne á ſwowolne ſzáfárſtwá twoie. RejPos 193, 30v, 45v [2 r.], 192v, 256v, 260; KuczbKat 325, 330; A iż był okrutnym trędem záráżony/ iechał do niego nábrawſzy złotá/ ſzat/ y inych klenotow/ proſzącz go áby go vzdrowił. RejZwierc 64; A wżdy pátrz iż muſiáłá przemoc ſpráwiedliwość miłofierdzieiego/ że iedał ná ſrogi mord á ná okrutne roſtárgnienie. RejZwierc 258v, 154; BiałKaz H3, K3; ModrzBaz 107v, 141; KochPs 60, 66; SkarŻyw 46, 373, 452; StryjKron 71, 707; Pocżął go dyabeł do tego przywodźić/ áby właſnego oyca zábił. Ale gdy on rzecży ták okrutney obiecáć niechćiał/ odmienił dyabeł onę prośbę w rzecż łácnieyſzą y roſkoſznieyſzą WerGośc 255; W Dźień okrutney przygody ia cżłowiek ſtrapiony/ Smętne ocży podnoſzę/ pátrząc ná wſze ſtrony/ Spodźiewáiąc ſie rátunku WisznTr 28; KochPieś 28; Calep 328a; Phil E2; GórnTroas 69; LatHar 291, 317, 515; ACzkolwiek práwo ták nowégo iáko ſtárégo zakonu/ té którzy bráćią zábiiáią/ y inſzé okrutné vczynki czynią/ ſrogo karze y potępia SarnStat 595, 609, 1171; SiebRozmyśl I2v; KmitaSpit C2; GosłCast 73.

W połączeniu z rzeczownikami oznaczającymi przedmioty (25): BierRaj 18; OpecŻyw 133v, 141; Iezu ktorys na ſlodſze ręczę y nogi okrutnemi gwozdzmi z wielkiem krwie wylaniem przedziurkować dopuſcił. TarDuch C5v; Crudus ensis, [...] Okrutny á skrwáwiony miecz. Mącz 69b; Pátrzayże áno ſie zwieśiłá niſko oná ſwięta głowá iego/ ſrodze ćirniem okrutnym zbodzyona á zrániona RejPos [105]v; Pátrzayże iáko ſie świeći on ſwięty bok iego okrutną włocżnią przebity RejPos [105]v, 47, 47v, 75, 75v, 103v (12); Pothym kazano zbudowáć piecz wielki/ y nápalić ogień wielki/ támże onych trzech młodzieńcow ſrodze wrzuczono w on okrutny pięc roſpalony RejZwierc 205, 263; Pánie Iezu Kryſte/ kiedyś ſzedł z onym okrutnym krzyżem/ któryć oni złośliwi kátowie ná twoie naświętſzé rámioná włożyli SiebRozmyśl D2v, H4, I3v [2 r.], Kv; KmitaSpit C5v.

W połączeniach szeregowych (6): iż vrząd iego [tj. kata] zda ſye być lekki/ ſproſny/ okrutny/ á krwáwy. GroicPorz g4v; Nefarium, nefandum, detestabile, infestum et immane scelus, Niesláchetny/ niecnotliwy/ okrutny/ łotrowski vczinek. Mącz 37lb, 2b, 443c; RejAp 105v, 142v.

W porównaniach (2): Iż duſzycżká náſzá wytárgnęłá ſie iáko ptaſzek z okrutnego śidłá onych ſrogich łowcow RejPos 75v; O nád śmierć okrutnieyſzy ſpoſób kóńcá twégo GórnTroas 53.

W charakterystycznych połączeniach: okrutne(-y, -a) (po)bicie (2), (u)biczowanie (5), (u)burzenie (2), choroba, cim, czas, czyrwona niemoc, doległość, droga, drzewo (krzyżowe) (5), dziwowanie, febra, g(w)oźdź (4), jarzmo, krzyż (5), łańcuch (2), miecz, moc, mor, obrzezanie, panowanie (2), piec (2), plaga, poimowanie, pokuta, policzek (2), pomsta (7), postępek, potępienie, potwarz, powietrze, przedanie, przedsięwzięcie, przygoda (3), przywiązanie, rana (2), razy roztargnienie, skłocie, szczęście, trąd (2), uchwycenie (2), ujęcie członka, uczynek (8), ukrzyżowanie, upadek, urząd włocznia, wojowanie, wrzoci, zarażenie, zimnica, zwycięstwo, żelazo.

Wyrażenia: »okrutne(-a) karanie (a. karność, a. skaranie), kaźń« = atrox poena Modrz [szyk 6:2] (4:4): MurzHist H4; GliczKsiąż F8v; Wſzákże thák okrutne karánie cudzołożnikow/ Duchowne y Mieyſkie Práwo nieiáko vśmierzyło GroicPorz kk4; Tákći on grubego narodu Krol/ okrutnym á nowym ſędźiego ſkarániem/ zábieżał temu/ áby ſię ná potym żaden ſędźia niedopuśćił przedárowáć. ModrzBaz 88v; ArtKanc 118; GórnRozm 13 [2 r.]; KlonWor 41.

»okrutne katowanie (a. skatowanie)« (2): Ná ćiele okrutne ná wſzyſtkich cżłonkách ſkátowánie. LatHar 671, 258.

»okrutna krzywda« (1): Wiem ia práwi iż macie ſluſzną przycżynę gniewu/ ná mężá mego/ bo to zádziáłał okrutnemi á nieznoſnemi krzywdámi/ ktoremi was trapił GórnDworz Y3.

»okrutna(-e) męka (a. umęczenie), (u)dręczenie« [szyk 48:17] (61:4): aletz ciało moie za wás będzie na ſmiertz ij na okrutną mękę wydáné OpecŻyw 93, [57]v, [79]v, [80] [3r.], 87v, 89v (12); TarDuch D3; A iuż ſnadz miły pánie [...] wyzwol nas ſták okrutnego vdręczenia náſſego zwielkiey ſſczodrobliwoſći twoiey. RejPs 119; SeklKat O3; RejKup Eev; Pytaligo tedy ſtraſząc go ieſli by śię téſz na onem swiecie mąk cieſzkich niebał/ [...] A on rzékł ku iemu Toc iſta rzecz ieſt/ iżeć ią daleko okrutnieiſzego dręczęnia czekám MurzHist P4v, F2; LubPs Z4; GroicPorz hh2; KrowObr 49v; RejWiz 164; Piłat tedy ty rzecży piſał do Rzymá Ceſárzowi Tyberyuſowi/ o vmęcżeniu Páná Kryſtuſowym okrutnym BielKron 140v; Vpiekli potym piekárkę s Krákowá y Klicżowſką żiemiánkę/ męką okrutną nowo wymyſloną BielKron 419v, 419v marg; Mącz 69d; RejAp 30v, 31; A co tákich było Máriy/ ktore [...] dla páná Kriſtuſá okrutnych mąk/ ſrogiey/ á ſthráſzliwey ſmierći/ nicz ſie nie bały GórnDworz Mm7v, Y3v, Ee8; A toć były przycżyny/ iż ten ták miłośćiwy Pan nic nie folguiąc temu ſwemu ták miłemu ſynowi/ wydał go dobrowolnie ná ták okrutne męki iego RejPos 104, 88, 103v, [105] [2 r.], [105]v, 106v [2r.], 107, 107v [2 r.]; BiałKat 198v; SkarŻyw 63, 76 marg, 300; NiemObr 4; ArtKanc D19, E4v; Phil G4; Proſzę ćię przez one ſromotne ſłowá/ przez okrutne bićie/ y náde wizytko naokrutnieyſze męki/ ktoremi wſzyścy twoi nieprzyiaćiele nád tobą ſię paſtwili/ żebyś mię racżył wybáwić od wſzelkich nieprzyiaćioł moich LatHar 291, 321, 521, 584, 643, 656; KołakSzczęśl A4; WujNT 22; SiebRozmyśl B3, B3v, C, D3v [2 r.], H2v; KlonWor 42.

»okrutne(-y) mężobojstwo, mord(erstwo)« = trucidatio Mącz [szyk 2:2] (2:2): Paweł Zripyna pogymani o mązoboyſthwo okruthne, kthore nad goſpodinya dwa [...] yeſth popelnyll LibMal 1543/76; Mącz 467b; RejPos 56v; Powiedz gniew o Bogini záiątrzenia tego/ Co zá przycżyná mordu záwſze okrutnego. KmitaSpit A2.

»okrutne(-a) (jest) niewolstwo (a. niewola)« = barbarica a. crudelissima servitus Modrz [szyk 4:1] (5): BibRadz I 191b marg; RejPos 103; Bo y w Egiptćie okrutnym niewolſtwem vtrapieni byli ModrzBaz 105v, 88v; PowodPr 71.

»okrutne piekło« (1): Poźrzy mię/ niechay zginę/ z niewinną mą ręką/ Bo ſye y okrutnégo piekłá z iego męką Nieboię ZawJeft 31.

»okrutne przenaśladowanie« (1): A gdy náſtáło ono okrutne przenaſládowánie Dyoklecyaná/ y Máximianá [...] one pánienki [...] prośiły Páná Bogá y ſwego oblubieńcá Iezuſa/ áby ie do kroleſtwá ſwego wziąć racżył. SkarŻyw 179.

»okrutna (jest) śmierć, zginienie« [szyk 44:18] (61:1): Niechátz iá pirwey vmrę niżli ty cirpietz będzieſs/ abych niewidziala myma ocżyma takowé twé żaloſci ij okrutné ſmierci OpecŻyw 81, 28, 89v, 100v [2r.], 104v, 114 (15); OpecŻywSandR nlb 4v; Ieżu ktoris dla ſtrachu okrotnej ſmierci modlącz ſie Krew z pothem z ſiebie wypuſzcżał. TarDuch C, D4v; SeklKat Y; MurzHist N, V; Diar 70; GroicPorz cc3; A Pan mowi: nie zábijay mężá niewinnego/ Nie ſkázuy ná śmierć okrutną cżłowieká dobrego. KochZuz A4v; BielKron 398; Proponere mortem acerbam, Okrutną śmiercią komu groźić. Mącz 311c, 2b; GórnDworz Bb2; HistRzym 58v; Y támże wnet Pan powiedzyeć racżył: Iż ktory mi tego nie zdzierży/ zápali ſie gniew moy przećiwko iemu/ [...] á dam go ná okrutne zginienie RejPos 102, 2, 90v, 100 [2r.], 103, 104 (13); KarnNap E2v; kazał go Krol nie iuſz śćináć/ ále oſobliwą iáką á náokrutnieyſzą śmierćią zábić SkarŻyw 305, 285; Przez okrutną krzyżową śmierć twoię/ Wybaẃ nas Pánie Iezu. LatHar 341, 44, 54, 110, 242, 258 (10); WysKaz 44; SiebRozmyśl D2 [2 r.], E2, E3, H4v; Padł ná kámień co zdawná na vlicy leżał: Y tám go duch y żywot ná mieyſcu odbieżał. Zaden tám nie żáłował tey śmierći okrutney KlonWor 44.

»okrutna tyrannis« (2): okrutna tám [u Wołochów] v tám tych Ludźi Tyránnis/ z wielką niewolą zmiéſzána ieſt. OrzQuin S3; PaprUp L2v.

»okrutne(-y) więzienie, taras« [szyk 9:1] (9:1): RejPs 130; MurzHist N; BielKron 219; ázaſz Apoſtołowie nie wychodzili z okrutnych á twárdych táráſow? RejAp 22v; GórnDworz Y7v; RejPos 19, 102, 193v; kiedy kto w iákim okrutnym więzieniu ſiedzi/ w kthorym ſrogich mąk vżywa/ thedy Bogá prośi áby mu rychley ſmierć dał. RejZwierc 152; SkarKaz 386b.

Szeregi: »okrutny i bez lutości« (1): Iezuſa miłego okrutné ij bez wſſelkié lutoſci bicżowanijé. OpecŻyw 126.

»bolesny i okrutny« (1): Pocżwarte [spotkało Pana] bezmiernie boleſne y okrutne ćierniowey korony/ przez rozlicżnych kátow ręce/ ná ſubtelną głowę Páná náſzego wćiśnienie/ y oney ſrogie roſkrwáwienie. LatHar 318.

»okrutny a niesłychany« (1): Tetri crutiatus, Okrutne á Niełycháne męki. Mącz 69d.

»okrutny a nieznośny« [szyk 1:1] (2): potym [Duńczykowie] piſáli do Ceſárzá y Kſiążąt y do inych/ iż to nie bezprzycżyny vcżynili [tj. wygnali króla]/ iego nieznośne á okrutne vcżynki thy go wygnały BielKron 199v; GórnDworz Y3.

»srogi a (i) okrutny« [szyk 9:2] (12): GliczKsiąż F8v; LubPs Z4; przypłynąwſzy do Bárbáriey/ vmyſlił go trzymáć w ſrogim/ á okrutnym więzieniu áż do ſmierći. GórnDworz Y7v, Ee8; iáko okrutnikom/ ktorzy ſą iáko inſtrumentá zgothowáni ná przeſládowánie wiernych/ zoſtáwiona też ſroga á okrutna pomſtá á zapłátá ich. RejPos 27v, 170v, 181, 259v, 276v; Phil 02; SiebRozmyśl B4, I3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»straszliwy a okrutny« (2): MiechGlab 5; Stráſzliwe á okrutne przyśćie Tátárſkie było thego cżaſu do Polſki przez Ruſkie źiemie BielKron 360v.

W przen (30): O Iudáſſu [...] cżemu przez znamię pokoiu ij miloſci/ zadáwáſs ſynowi bożemu okrutną ranę ſmierci OpecŻyw 106; ktory [czart] pánował á roſciągał to ſceptrum ſwoie od pocżątku ſwiátá ńád [!] narodem ludzkim/ [...] biorąc okrutny pobor á ſrogi podatek ze wſzytkiey ſzyrokośći ſwiáthá RejPos 15v, 17, 19; Który lud ſwóy zych [Egiptu] wyrwał okrutnéy páſzczeki KochPs 199; me ſerce z ſkóry Wał okrutny rozbiia/ mężnie biiąc z góry. GosłCast 48.

W połączeniu z przenośnie użytymi nazwami przedmiotów (12): choćia kſobie przypuſć żáłobliwy głos tych ktorzy w okrutnych, okowách ku tobie wołáią RejPs 119; kładą na lud boży pęta więtſzé i okrutnieiſzé niſzli ié kiedy żydowié mieli MurzNT 56; ieſli kto tu bez łáſki Bożey/ Pod tę koſę okrutną głowę ſwą podłoży. RejWiz 83; A chceſzli tego beſpiecznieyſzym być/ ábyś był práwym vcżeſmkiem tey ſwiętey męki iego/ á nieść poſpołu z nim ten okrutny krzyż niewinney śmierci iego RejPos 107, 15; RejZwierc 188; Szabli okrutnéy/ pſóm wśćiekłym/ lwóm ſrogim/ Obroń mię KochPs 31, 90; KochPieś 15; GórnTroas 27; BLogoſłáwię ćię Pánno z twoiéy ćiérpliwośći/ Serce twoie naświętſzé/ y wſzyſtkie wnętrzśći/ Któré ták był przeráźił okrutny miecz ſrogi/ Gdy ſię z tobą rozſtawał ſynaczek twóy drogi SiebRozmyśl Hv, Gv.

Wyrażenia: »okrutne rozlanie (a. rozlewanie) krwie« (2): my ie [królestwo Boże] ſobie vſtáwicżnie tráćimy [...]/ ieſliże nád námi nie będzye miłoſierdzya iego ſwiętego przez wiárę náſzę á vznánie náſze/ á przez to ták okrutne roźlanie krwie tego iego miłego á ták wdzyęcżnego ſyná Páná y odku picielá [!] náſzego. RejPos 106v; á tj ſię wtjm nieſluſznjm y okrutnjm rozlewaniu krwie ſług moich pohamowáć niechceſz? SkarŻyw 81.

»okrutne więzieńie« (2): LubPs bbv; vcżyń ták iáko tu roſkázowáć racży ludowi ſwemu w onym okrutnym więzieniu a w niebeſpiecżeńſtwie iego RejPos 158v.

a) Z przenośnym określeniem piekła (8): Iż ieſli ſie będzye chciał wynośić zwolennik nád Miſtrzá/ á drugiego tákże powiedzye zá ſobą/ tedy obádwá iáko ſlepi wpádną w on ſrogi á w on okrutny doł/ w kthorym iuż żadnego rátunku áni żadnego nálezyenia miłoſierdzya nie będzye. RejPos 170v.
Wyrażenia: »okrutna śmierć« (1): ożywiłeś onę nędzną duſzę ſwoię/ od oney wiecżney á okrutney ſmierći/ ná ktorą byłá ſrodze ſkazána od Bogá oycá twoiego. RejPos 109.

»okrutne więzieńie« (6): kazano go wrzucić do wiecżnych ciemnic/ á do wiecżnego á do okrutnego więzienia RejPos 248, 19, 101, 103, 118v, [136].

Przen (6): Okrutnaſz to ná nas wędká á ſrogi wrzod/ á nie ieſt ten żaden ná ſwiecie/ áby ſie tym ſluſznie pochłubić mogł/ áby go thá márna pokuſá nigdy ruſzáć nie miáłá. RejPos 72; Toć then[Jezus] miał być wypuſzcżon á wygnan ná thę okrutną puſzcżą tego złoſliwego narodu ludzkiego/ ociążony grzechy á złoſciámi náſzemi. RejPos 103, [154].

W połączeniu szeregowym (1): Okrutny/ ſzkodny/ ćięſzki niewśćiągliwy Ogniu [cielesnej żądzy]/ dla ćiebiem daleki zbáwienia GrabowSet H4v.

Wyrażenia: »okrutne panowanie« (1): Bo á ktore może być okrutnieyſze pánowánie [crudelior dominatio]/ ktore tyráńſtwo ſrożſze/ iáko gniew/ waśń/ záiątrzenie/ nieukrocone pożądliwośći/ prágnienie przewodzenia y chęći nieprzyſtoyne ModrzBaz 27.

»okrutne więzieńie« (2): vbogi á nędzny cżłowiecże/ ktory ćirpiſz okrutnieyſze więzyenie niżli ten błogoſłáwiony Ian s. Dzyerży cie w nędznym więzyeniu ten nikcżemny ſwiát/ w ktoreś ſie dobrowolnie wdał/ folguiąc iemu. RejPos 10.

a. O wyrokach, przekleństwach: których realizacja może spowdować cierpienia (27): Iezu ktorys okrutne żydowſkie głoſy zgładz/ zgładz/ vkrzyżuy go wołaiące ſłyſzał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch [C4]v; RejWiz 121; Leop 3.Mach 4/4; Od thego cżáſu Ceſarz onę okrutną vchwałę przećiwko Krześćiánom/ po wſzytkich kroleſtwách chowáną/ w niwecż obroćił BielKron 288v, 148v; Mącz 89d; RejAp 162; A tu ſie s tey Ewányeliey pilnie vcżyć mamy/ [...] iáka ſroga pomſtá vſtáwicżnie wiśi nád námi/ y ſrogyey ſmierći náſzey/ y tego okrutnego ſądu Páńſkiego RejPos 7v; Tu iuż Potym wiemy/ iáko z onego nieſpráwiedliwego ſkázania/ [...] był vbicżowan/ vplwan/ vkoronowan: á Potym iáko nań wyſzłá oná okruthna ſentencią/ áby był rozbit ná krzyżu RejPos [105], 54v, 63v, 106 [2 r.], 109, 306v; Zleć wſzędy okrućieńſtwo/ ále ná okrutne ludźi/ okrutnego potrżebá práwá. GórnRozm D3; SkarKazSej 700b.

W charakterystycznych połączeniach: okrutny(-a, -e) dekret (7), głosy, prawo (3), przeklinanie, sąd (7), sentencyja (2), statut, uchwała, wyrok (2).

Szeregi: »okrutny a krwawy« (1): ktorzy [...] vſtawyły/ aby wolno człowiekowy człowieka zabyć y zapłacić go/ albo zaiednego więcey dać niż zadrugiego [...]. Y maią ſobie zagrzech zlęmac á caſſowac ten okrutni á krwawy ſtatut SeklKat 14.

»okrutny i (a) niesprawiedliwy« = crudelis et iniustus JanStat (3): Bo wſpomni też ſobie onę Zuzánnę/ ktora byłá vćiſniona okrutną potwarzą á okrutnym á nieſpráwiedliwym ſądem w niewinnośći ſwoiey RejPos 127; SkarŻyw 408; SarnStat 1118.

»srogi a okrutny« [szyk 3:1] (4): RejPos 163v, 276v; Pátrzayże tu moy miły brácie ſrogiego á okrutnego dekretu Páńſkiego zá niepoſluſzeúſthwo złośćiwych/ á zá vporne niedbánie głoſu iego RejZwierc 256, 41.

»straszliwy a okrutny« (1): tenże Krol vcżynił wyrok ſtraſzliwy á okrutny po wſzytkiey ziemi Perſkiey: aby wſzytkich ktorzy by ſię ználi być Chrześćiany zabyiano. SkarŻyw 305.

W przen (1): A ty zápomniawſzy tego wſzytkiego/ dobrowolnie záſię lezyeſz w vpadek iáko świnia we błoto/ á w ono przeklęcie ſwoie/ á w ony okrutne Cyrográphy z dawná ná cię nápiſáne. RejPos 106v.
4. Godny potępienia, napiętnowania, nagany, kary, niegodziwy, haniebny; abominandus, exsecrabilis, nefarius Mącz; faedus, indignus Cn (12): W krainie ſwey właſney nie bezpiecżno ieſt przebywać, gdzie niedoſtatek ieſt pokarmu y też głod, ale okrutna rzecż ieſt á zuchwała iey odſtąpić. BielŻyw 141; aby [...] ſobie vważył iako to ieſt okrutny vczynek/ przyśiąc że ſyn Boży i iego świętá prawda/ ieſt błąd i ſałſzerſtwo MurzHist C4v; Abominandus, detestatione dignus, Okrutny/ Haniebny/ który y ſpominan być nie ma. Mącz 263c, 244c, 363d; A zaż to nie okrutna rzecz ieſt/ ſpráwowáć tho imieniem wſzéy Rzeczypoſpolitéy/ co Rzeczpoſpolitą pſuie? OrzQuin C3v; RejPos 100v; WujJud 242v; CzechEp 7.

W połączeniu szeregowym (1): KrowObr 203 cf W przen.

W przen (3): Może tu iuſz káżdy wierny obatzyć twoię wielką/ okrutną/ y ſtráſſliwą ſlepotę/ iż ty z vporu/ s krnąbrnośći/ y s ſztzerey złośći/ ięzykeś ſwoy wywieśił/ naprzećiwko pánu Iezu Kryſtuſowi KrowObr 203; gdyż iuż nigdzyey indzyey [...] żadnego inſzego pewnieyſzego rátunku á lekárſtwá ná then okrutny wrzod ſwoy [tj. grzech] ználeść nie możeſz/ iedno v tego Páná ſwoiego. RejPos 327.
Fraza: »okrutne jest tyraństwo« (1): Abowiem ieſzcże to ſrożſze á okrutnieyſze ieſt tyrrańſthwo/ zgwáłcenie ſzcżyrey woley Páńſkiey niżli miecż/ od ktoregoby ſie lałá kreẃ po ziemi RejAp 63.
5. Straszny, przerażający, budzący grozę, okropny; dirus HistAl, Vulg, Mącz; horribilis HistAl, Mącz; tragicus Mącz, Cn; angustiosus HistAl; atrox, cruentus, monstrosus, spurcus, taeter, trux, trupis Mącz; immanis Calep (77): FalZioł IV 33a; RejKup Hv; rozbili namioty na mieyſcu gdzie było Rynocefalow bárzo wiele/ ktorzy mieli ſzyie podobne koniom y rogi wielkie/ zęby tákże/ á z gęby okruthne płomienie wypuſzcżáli. HistAl M6, A8, F6v, 13, 18; okrutna rzecz ieſt/ wpaść wręce Boga żywégo/ ktory to głos iście nieiednego niewymownie przeſtrzaſzył/ a zaiſte śię ieſt czego lekac. MurzHist F4v, D4, L3, M2, Ov, T4v; LubPs F2, G4v, gg2v; RejWiz 109v; Leop Sap 3/19, Ier 16/10; BielKron 295; o którey [Meduzie] Poetowie powiedáyą żeby miáſto włoſów węże ná głowie miáłá mieć/ y ktemu okrutną twars. Mącz 147b; Monstrosissima bestia Szkáráda/ okrutna. Mącz 231c, 19b, 120d, 145c, 158b, 320c (12); iż wnet ſmok okrutny á wielki vkazał ſie ná niebie/ chcąc y onę niewiáſtę vſtráſzyć/ y onego ſyná iey pożrżeć. RejAp 100, 23, 152v; Nálazł ſie wnet Hethman woyſku żydowſkiemu málucżki Dawidek/ ktory zábił onego okrutnego Goliaſzá/ ktory bluźnił imię Páńſkie. RejPos 167, A4v, 2, 2v, 18v, 39v (13); potym pocżęły z niebá pádáć okrutne łyſkáwice/ trzáſkáwice/ y pioruny/ ták iż iuż oni ludzie nápoły byli pozdycháli od ſtráchu RejZwierc 9; Wiárą Noe pływał po onych okrutnoſciach głębokich cżáſu ſrogośći onego pothopu okrutnego. RejZwierc 128v, 47v, 157, 192v, 265v; BielSpr 62; ArtKanc Śll; Calep [507]a; Gdyſmy rozumieli/ że nie okrutnieyſzégo Nie miáły oczy widźieć nád śmierć przelławnégo Hektorá/ oto vźrzą coś ieſcze ſrozſzégo. GórnTroas 53; GrabowSet V v; Słońce/ ktore vweſela świátłośćią ſwoią bárzo wdźięczną człowieká/ záſmucone zoſtánie/ y płákáć nieiáko będźie/ niezwyczáynemi odmiány y okrutnemi bárzo znáki ludźie do ſmutku przywodząc. SkarKaz 5a; PaxLiz Bv.

W porównaniu (1): Nie ták okrutny Ogiéń piorunowy Z ſtráſznych łyſkáwic/ Gdy ná świát ſurowy Gromy ſwé miece/ Iáko twoie ſtrzáły GosłCast 40.

W charakterystycznych połączeniach: okrutne(-y, -a) bałwany, burda, burzki morskie, człowiek, dziw morski, klątwa, las, list, łeb, łyskawice, morze, obrzym (4), odpowiedź, ogień piorunowy, płomienie, potop, powieść, pustynia, puszcza, rogi, ryba, skończenie, słowa (2), smok, twarz (2), uczynek, upadek (3), widzenie, wzgląd, zginienie, znaki.

Wyrażenie: »okrutne pojrzenie, wzrok« (1:1): On nazaiutrz [...] okrutnym poirzęnim począł po wſzyſtkim poglądáć MurzHist T4; Trux aspectus, Okrutny wzrok. Mącz 467b.
Szeregi: »srogi, (a) okrutny« [szyk 3:1] (4): HistAl F4; A ták tu Prorok ſwięty dwie rzecży bárzo ſrogie á okrutne opowieda/ którymi miał być borzon á pſowan kościoł ſwięty LubPs A4; Cruenta Vox et cruenta oratio, Okrutna á ſroga powieść. Mącz 69c, 139a.

»straszliwy a okrutny« [szyk 2:1] (2): okrutná a ſtraſzliwá rzecz iéſt wpáśc wręce boga żywego. MurzHist Kv; Cadaverosa forma. Stráſzliwa á okrutna twars by v trupá. Mącz 28d; RejPos 258v.

W przen (7): ſtąd widzę/ że okrutné morze cieſzkiego gniewu iego/ wſzyſtki ſwoie wiry i náwałności na moię głowę byſtrze toczy MurzHist Lv, E4v; A za od ſławnych mężow nie możeſz bráć wzoru? Co przed tym zá Oyczyznt [!] gárdłá ſwe ważyli [...]? A drudzy chcąc rátowáć ſąſiády ſwe ſmutne/ Smiáłym ſercem wſkoczyli w przepásći okrutne. Prot D2; á my w tey łodzi/ [...] płyniem ieden zá drugim/ po tym niebeſpiecżnym morzu [(tj. życiu]/ ktore wſzytko záleie/ y pożrze/ [...] ále muśi cżłowiek wciąż pędzić/ á náſkakawſzy ſie po okrutnych wełnach/ [...] nákoniec vthonąć GórnDworz H6v; RejPos 51; GrabowSet M3v; SkarKazSej 658b.
6. O intensywności, nasileniu jakiegoś stanu fizycznego i psychicznego, jakiejś czynności: bardzo nasilony, intensywny; zaciekły, gwałtowny; fortis, pestiferus HistAl; grandis, magnus, vehemens Vulg; iniquus, validus PolAnt; atrox, capitalis, dirus, exsecrabilis, maximus, robustus, saevus, taeter Mącz (162):
a. O zjawiskach negatywnych (131): SeklWyzn a2v; RejJóz K8; SeklKat Y2; KromRozm I Fv, M; Dla tego tedy/ i prze tę naſzę okrutną zakamionałość/ ſtworzyciél naſz aby nás ieſzcze niezatraćił [...]/ nawiedźił oto [...] człowieka iednego MurzHist B2v, A3v, D2, F4v, H, M3, N3, Q3v, Rv; iż gdi okruthną niemiłość á nyełáſkę przećiw ſobye oycá ſwego Herodá obacżyli/ [...] myſlili mu też źle GliczKsiąż Gv; Záwżdym ſłychał przykre ſlowá okrutne łáyánye/ Od tych ktorzy około mnye myeli ſwe myeſſkánye. LubPs H2v; Boyazń ſrogyey ſmyerći ták myę ogámęłá/ Strach z okrutnym drżenyem nádemną moc máyą LubPs N6v, E, V4 marg, aav, gg5; GroicPorz iiv; O Pánie Iezu Kryſtuſie Synu Bogá żywego/ Wyrwi twoie owietzki od tego báłwochwálſtwá okrutnego. KrowObr 118, 145v; RejWiz 87, 159v, 169, 170, 181v; bo nigdy thák hániebny vcżynek/ á thák okrutny grzech [grande piaculum] nieſtał ſie w ludu Iſráelſkim. Leop Iudic 20/6; á był okrutny głod w Sámáryiey, Leop 3.Reg 18/2, Deut 18/12, 2.Par 14/14, 1.Mach 8/4; VLixeſá zacnego/ Penelope oná/ Iednego Krolá z Grekow/ cna pocżćiwa żoná. Siedḿ lat będąc w żáłobie/ okrutney cżekáłá RejZwierz 47v; Obácz też nieprzyiaćioły moię boć ich bárzo wiele/ á máią mię w okrutney nienáwiſći. BibRadz Ps 25/19, Iud 14 arg; OrzRozm Cv; BielKron 357v marg; dobro poſpolité prze wnętrzną niezgodę/ Odnośi ćięſzką żałość y okrutną ſzkodę. KochZg A2; Tanta vis avaritiae in animos eorum invaserat, Ták ye okrutne łákomſtwo zięło/ álbo ták ſie wielkiego łákomſtwá yęli. Mącz 473a; Flagrare invidia, Okrutną niełáskę y nieżyczliwość ludzką k ſobie znáć/ być w wielkiey nienawiśći. Mącz 494d, 37d, 89d, 123d, 323c, 363d, 369d, 453a, 509a; Prot B4v; RejAp 14, 102v; wcżym ſie białymgłowam okrutna krzywdá dzieie/ ábowiem powiedziałes w.m. wcżorá/ iż białagłowá ieſt nayniedoſkonálſze źwirzę miedzy źwirzęty GórnDworz X5, Bb5, Ee4v; HistRzym 15v [2 r.]; Ktorj [Achab] gdy był dał zábić Nabotá niewinnego o właſną winnicę iego/ tedy wpadł w okrutne rozgniewánie Páńſkie. RejPos 64; A on gdy będzye racżył wydrzeć was/ tedy wydrze z naokrutnieyſzey mocy y s káżdego ſprzećiwieńſtwá ſwiátá tego RejPos 266v, 7 [2 r.], 26v, 75v, 98v, 101 v (16); tákże też poſpołu s tym náſtáłá ſproſna pychá/ niepobożne łákomſtwo/ ſrogie łupieſtwo/ okrutna nieſpráwiedliwość/ ták iż ſie łzy leią niewinnych ludzi RejZwierc 70, 170v; PaprPan Eev; SkarJedn 303; Oczko 15; Y był ták ſrodze bity/ á w onym okrutnym bolu/ y męce/ áni ſię ruſzył/ áni wołał/ áni ſtękał. SkarŻyw 75; y innych ieſt wiele/ ktorzy okrutny niewſtyd dziśieyſzych Kálwiniſtow/ ktorzy przą/ iſz Piotr święty nigdy w Rzymie niebył/ potępiáią. SkarŻyw 602, 251; KochSz B; ReszPrz 35; WisznTr 31; KochPieś 68; Abowiem náſze wſzelákie okrutne niepráwośći/ zásłużyły śmierć, y ćiemnośći ArtKanc D16v; Rácżże [...] fałſz okrutny złego Antykryſtá zburzyć ArtKanc K19v, D17, L5v, M19v, S12; GórnTroas 49; GrabowSet N4v; LatHar 151; Bo dobrzy ſię ráduią kiedy vmrzeć máią/ A źli/ gwałt/ Strách/ y trwogę okrutną miewáią. KołakCath C5v; A vplotſzy koronę z ćiérznia ták oſtrégo/ Włożyli mu ná głowę ziádu okrutnégo SiebRozmyśl H2v, D4, H2, I4v, Mv; Wżdy ſię y bogow boyćie/ áby wam ſzcżęśćili/ A nam tákiey okrutney klęſki nie życżyli. KmitaSpit C5; SzarzRyt A4v.

W połączeniu szeregowym (1): Vatinianum odium, Wielki/ okrutny/ nieprzeyednány gniew. Mącz 476c.

W charakterystycznych połączeniach: okrutne(-y, -e) bałwochwalstwo (2), bluźnierstwo, błąd (4), bol(eść) (16), brzemię, chciwość, chytrość, dług, drżenie, fałsz (2), głod (2), gniew (rozgniewanie) (9), gorączka, grzech (4), jaj klęska, krzywda, łajanie (2), łakomstwo, matactwo, moc (4), nędza, niebezpieczeństwo, niełaska, niemiłość, niepokoj, nieprawość (4), nieprzyjaźń, niesprawiedliwość, nieszczęście, niewstyd, omierzienie, pobicie, porażka (2), prześladowanie, rożnica, srogość (2), strach (7), swary, swawola, szkoda (2), troska, trwoga, uciśnienie, upad, upor, zakamionałość, zamieszanie (2), złość (i) (złoczyństwo) (9), żałość (żałoba) (4).

Szeregi: »ciężki i okrutny« (1): iż to tzynię y piſzę/ z wielkiem żalem y płátzem/ pátrząc ná thákowe ćięſſkie y okrutne báłwochwálſtwo w kośćielech wáſzych KrowObr 98.

»mocny a okrutny« (1): ábowiem ták bárzo mocne á okrutne było pobicie iż też ſlońce ſię záćmiło/ nie chcąc względáć ná ono wielkie wylanie krwie. HistAl C8v.

»okrutny, srogi« (1): A proſzę ćię przez ták boleſné vpádnienié/ y ták okrutną ſrogą boleść/ którąś miał przy onym ſrogim biczowániu/ vchowayże mię vpadku duſznégo y ćieleſnégo SiebRozmyśl C3v.

»okrutny a straszliwy« (1): OKrutná á ſtráſzliwa ná ten cżás byłá w Rzymie roznicá miedzy Senatem BielKron 130v.

»wielki a (i) okrutny« (5): Abowiem w ſtárym y w pierwſzym kośćiele/ po Apoſtolech/ prawdziwi y wierni krześćijánie ćierpieli wielkie y okrutne przeſládowánie. KrowObr 101; OrzRozm Tv; Dolor summus, Wielki okrutny ból. Mącz 431d, 471c; A nędzny naród żydowſki/ á wierny on lud Páńſki był w ten cżás w wielkim á w okrutnym vćiſnieniu RejPos 127. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. O walce: zaciekły, gwałtowny; pestiferus HistAl, validus PolAnt; atrox Mącz (17): z obuſtron iednáko boiowáli/ thák że też przez trzy dni vſtáwicżnie okrutna walká trwáłá HistAl C8v; RejZwierz 47; BibRadz 2. Mach 12/11; ſtoi bitwá okrutna chwilę/ polega z obu ſtron ich niemáło BielKron 308, 61v, 456; LeovPrzep A3, C2; Mącz 19c, 207c; OrzQuin V3v; BudBib 2.Mach 12/11; WOynę okrutną ſławię Pigmeolow máłych/ Ktorzy klęſkę popádli od Zorawiow śmiáłych. KmitaSpit A2; CiekPotr 63.

W charakterystycznych połączeniach: okrutna(-e) bitwa (7), potykanie, sieczka, walka (4), wojna (2).

Szeregi:»surowy a okrutny« (1): Pugna crudescit, Bitwá ym dáley tym ſurowſza/ a okrutnieyſza. Mącz 69c.

»wielki a okrutny« (1): Drugie miáſtá ſą ſobie wolne/ co ledwo y Ceſárzá ſą poſłuſzni. Stey przycżyny wielkie á okrutne walki ták s ſobą iáko z ſwymi przełożonemi záwżdy wiedli BielKron 281v.

Przen (1): Tambyſcie byli virzeli/ woinę okrutną a wątpliwą/ Z iednyi ſtrony ſtáł duch/ raica dobry/ z drugiéi zdrádné ciało s ſzatanſkiemi pomocami MurzHist M.
β. O truciźnie: silnie działający (1): Niechćiał dáley ſłucháć on Tyran: ále przynieść okrutnego iádu y trućizny kazał/ áby ią pił Ian S. SkarŻyw 408.
b. O zjawiskach pozytywnych; vivus Mącz (4): vivus amor Wielka okrutna miłość. Mącz 500d; Dziwnemi dowody pokázuią tho/ iáko muzyká okruthną moc ma/ vcżynić z nas czo chcze: y dla wiele przycżyn/ [...] roſkázuią iżbyſmy He iey ieſzcże z dzyećińſtwá vcżyli GórnDworz H2, Aa8; Nie drzewiéy oká z niego [królewna z Tezeusza] chćiwégo ſpuśćiłá/ Aż ogniá nieobácznym ſercem zachwyćiłá. Który [...] roſpalił niebogę w okrutnéy miłośći. KochPam 81.
c. O zjawiskach fizycznych, atmosferycznych (często z dodatkiem elementem: straszny); intolerabilis HistAl, Mącz; nimius, validus HistAl; immoderatus, intentissimus, procellosus (27): Po ranu do poł dnia była okrutna mgła/ która drzewa y ziemię poſzedziała LudWieś B3; Nátychmiąſt gdy dziecię vpádło ná ziemię sſtáło ſie okrutne grzmienie j gromy HistAl A6, B8, G3v; Wzruſſyłá ſie wſſytká zyemyá okrutnym trzęſienyem LubPs E, E, M3v; Szum okrutny po ſkáłach/ kędy wody bieżą/ Z oney gory wyſokiey RejWiz 177; Leop Ps 17/10; (nagł) Cżás thák máluią. (–) CZás bieży ná Ieleniu/ w okrutney byſtrośći RejZwierz 114v; BielKron 294v; Frigorum vis et hyems, Cięskie okrutne źymná/ y mrozy. Mącz 160c; Ventus vehemens et immoderata tempestas, Wielki wiátr y okrutna niepogodá. Mącz 483d, 224c, 324a, 457b, 498b; RejPos 19v; RejZwierc 264v; KochPhaen 13; KochPam 85; PudłFr 50.

W połączeniu szeregowym (1): Nic niepogody morſkie, ktoremi żeglarze Stráſzą, że ſą ſmrodliwe, iádowite bárzo, Okrutne, y nieznośne, nie vczyniły mi Szkodliwego. CiekPotr 62.

W charakterystycznych połączeniach: okrutna(-y, -e) bystrość, drżenie, goręcość, grom, grzmienie, mgła (3), mroz (2), niepogoda (6), płomień, szum, trzęsienie (2), wiatry, zimno (4).

Szereg: »wielki, okrutny« (2): Intentissimum frigus vel gelu, Wielki okrutny mróz. Mącz 445b, 411ą.
W przen (1): Głos páńſki deſzcze leie/ głos páńſki gróm ſrogi/ Y okrutné pobudza ná powietrzu trwogi KochPs 40.
Przen (1): ſtąd teſz wód tak wielká moc [tj. gniew Boga]/ aſz do duſze moiei przyſzła/ A toſz ieſt groblá odemnie przerwána/ ktorá mię przedtem od gwałtu powodźi a wyléwániá okrutnego/ ſzczyciła MurzHist L2.
7. O rozmiarach i ilości: wielki, liczny; abnormis, enormis, innunerus Mącz (15): RejJóz B2; RejWiz 54, 84, 148v, 155; Scyronia saxa, Okrutna skáłá opocziſta. Mącz 376d, 253b; ktory to cżłowiek vcżyniony z gory/ miał w lewey ręczę trzymáć miáſtho wielkie/ á w práwey okrutny kubek GórnDworz Ii3; RejZwierc 174v; GórnTroas 36; Więc kámieniem okrutnym/ on duży niecnotá/ Zawalał drzwi do iámy/ y do chlewá wrotá. KlonWor 22.

W charakterystycznych połączeniach: okrutne(-y, -a) imienie, kamień (2), kubek, kupa, ogień, płomienie, skała (2), studnia, stworzenie, sulica.

Wyrażenie: »okrutna wielkość« = mira magnitudo HistAl, moles gigantum Mącz (2): W ten cżás potym Alexander przykazał áby ná thym mieyſcu ſlup mármurowy okrutney wielkoſći był poſtáwion HistAl K5v; Mącz 229b.
Szereg: »okrutny, wielki« [szyk 1:1] (2): Mącz 250b; gdym wgraniczy y za frimarkiem iakim mogłby Lezaisk suo tempore in patrimonium obrocie tak żeby miał społem okrutne imienie wielkie ActReg. 80.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Immanis, okruthny BartBydg 72b; Mącz 120d, 207d, 364a, 467b; Atrox – Srogy. Okrutny. Calep 111a, 272b, 413a, 937a.

Synonimy: 1., 2., 3., 5., 6. srogi; 1. nieludzki, nielutościwy, niemiłosierny, surowy, złościwy, złośliwy, zły; 1.a. barbarski; 2. dziki, nieokrocony, nieuśmierzony; 5. okropny, straszliwy, straszny; 6. ciężki, mocny, wielki.

Cf [OKRUCIEŃSKI], OKRUTNIK

LWil