Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIELUDZIE

Następne hasło: NIELUDZKIE »

NIELUDZKI (37) ai

nieludzki (34), nieludski (3); nieludski Calep (2); nieludzki: nieludski Mącz (9:1).

W pisowni łącznej (25), w rozłącznej (12); -dz- (31), -c- (3).

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	nieludzki	f	N	nieludzkå, nieludzk(a)	n	N	nieludzki(e)
	G	nieludzkiégo		G	nieludzkiéj		G	nieludzki(e)go
	A	nieludzki		A			A	nieludzki(e)
	I	nieludzkim, nieludski(e)m		I			I

pl
N	m pers	nieludzcy
N	subst	nieludzkie
G		nieludzkich
A	subst	nieludzki(e)
I	m	nieludzkimi
V	subst	nieludzkié

sg m N nieludzki (13). ◊ G nieludzkiégo (1). ◊ A nieludzki (2). ◊ I nieludzkim (2), nieludski(e)m (1); -im KochPs; -im : -(e)m Mącz (1:1). ◊ f N nieludzkå (3), nieludzk(a) (1). ◊ G nieludzkiéj (1). ◊ n N nieludzki(e) (1). ◊ G nieludzki(e)go (2). ◊ A nieludzki(e) (2). ◊ pl N m pers nieludzcy (2). subst nieludzkie (1). ◊ G nieludzkich (1). ◊ A subst nieludzki(e) (1). ◊ I m nieludzkimi (2). ◊ V subst nieludzkié (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Nie dziejący się z woli, mocy ludzkiej, nadprzyrodzony (4)
2. Nieżyczliwy, niegościnny, nie lubiący ludzi (6)
- Przen (1)
3. Niegodny człowieka, niewłaściwy, nieprzyzwoity (o uczynkach i uczuciach) (3)
4. Okrutny, niemiłosierny (22)
- a. O ludziach (11)
- b. O uczynkach i skutkach ludzkiego działania (7)
5. Nieokrzesany (2)

1. Nie dziejący się z woli, mocy ludzkiej, nadprzyrodzony (4): POST wielki nie łudzka [!] vſtáwá/ ma zewſząd ſwiádectwá. WujJud 192v marg [idem] Nnv; To ſą zá prawdę nie ludzkie ſpráwy. SkarJedn 327; Mátką bydź/ Pánną zoſtáć/ nie ludzkiéy to śiły SiebRozmyśl F3v.

2. Nieżyczliwy, niegościnny, nie lubiący ludzi; exosus, inofficiosus Mącz; inhospitalis Calep (6): Mącz 111c, 115d, 455d; Inhospitalis ‒ Nie ludski wdomnieprzimuiąci. Calep 537a; gośćiem v onégo Gdy z tobą był Tholephá królá nieludzkiégo/ Co náſzym brzegu brónił GórnTroas 19.

Przen (1): Bóg was żegnay/ niewdźięczné/ y nieludzkié wrotá/ Swiádomé mych częſtych dróg/ y mégo kłopotá KochPieś 26.

3. Niegodny człowieka, niewłaściwy, nieprzyzwoity (o uczynkach i uczuciach); inhumanus Modrz (3): Iáko ty idąc pośikaſz/ Nie ludzki vcżynek dziáłaſz. BierEz B3; KwiatKsiąż D2.

Szereg:»sprosny i nieludzki« (1): Powodowá ſtroná áby ſie ſámą prawdą podpieráłá/ vcżćiwa rzecż ieſt: ále łáiániem y nieucżćiwemi słowy ſię puſzcżáć ſproſna y nieludzka [turpe et inhumanum]. ModrzBaz 95.

4. Okrutny, niemiłosierny; inhumanus Mącz, Calag, Calep, Cn; austerus, belluinus Mącz (22): Belluinus, Nielucki. Okrutny. Mącz 24b, 157b; Calag 524b; Calep 537b.

a. O ludziach (11): Non adeo in humano ingenio sum Cherea, Nie yeſtem tákowym nieludskiem. Mącz 249d.

nieludzki przeciwko komu (1): oni ſtrzedz śie muſzą/ iżby ſurowymi y nieludzkimi niebyli przećiwko tym/ ktorych dowćipu y poſługi vżywáią. KuczbKat 300.

nieludzki na kogo (1): Ták byli okrutni ná ſługi Boże y nieludzcy, lecż okrućieńſtwo ich ná wyſługę ſię ćierpliwośći y wiáry ſług Bożych obracáło. SkarŻyw 328.

W połączeniach szeregowych (2): FalZioł V 51; co do Tymoteuſſá wypiſał o oſtátnich czáſyech [...]/ iż będą ludźye ktorzy ſámi ſebye będą miłowáć/ chćiwi/ pyſſni/ hárdźi/ złorzeczliwi/ rodźicom nyepoſłuſſni/ nyewdźyęczni/ źli albo nyepobożni/ przezduſſni/ nyeſpokoyni/ potwarce/ nyepowſćyągliwi/ okrutni/ nyeludzcy/ zdrádliwi/ krnąbrni/ nádęći/ ſlepi/ á wyęcey miłuyący roſkoſſy niż Bogá KromRozm I B3v.

Wyrażenie: »czł(owi)ek, ludzie, lud nieludzki (a. nieludzcy)« = homo austerus Mącz [szyk 5:1] (3:2:1): FalZioł V 51; KromRozm I B3v; BielKron 457v; Mącz 22a; Miedzy ludem nieludzkim trawię látá ſwoie KochPs 187; SkarŻyw 193.

Szeregi: »gniewliwy a nieludzki« (1): A on iáko cżłek gniewliwy á nieludzki [...] fukáć ná nię y grozić iey ták bárzo pocżnie/ iſz ſię do miecżá ná nię potárgnie. SkarŻyw 193. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nieludzki a niemiłosierny« (1): ále nieludzkimi á niemiłoſiernemi drapieſcámi á okrutniki sſtawáią ſie. RejPosWstaw [41²].

»nieludzki, (i) okrutny« [szyk 1:1] (2): Humanitatem extirpare ex animo. Nieludzkim okrutnym kogo vczinić. Mącz 417a; SkarŻyw 328. [Ponadto w połączeniu szerego 1 r.]

»surowy i nieludzki« (1): KuczbKat 300 cf nieludzki przeciwko komu,

»zły a nieludzki« (1): Potym przypłynęliſmy do złych ludźi á nie ludzkich Bánduin BielKron 457v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

b. O uczynkach i skutkach ludzkiego działania (7): [Grecy] iárzmo ná nas włożą nie ludzkie. BielKron 117; Y ták/ áby ſie zá cnotliwe vdáły/ ſtáráią ſie pilnie/ żeby tákową ich ſurowość/ y nie ludzkie poſtępki ználi ludzie GórnDworz Dd3; BielSpr 45; Czoż záſię być może nieludzkiego/ iáko inſzym ludziom wzgárdę vkázowáć/ żadnym miłoſierdziem nie być nie tylko poruſzonym/ ále ieſzcże dobrowolnie s cudzych ſie przypadkow y przygod cieſzyć y náſmiewáć. Phil I2.

W połączeniu szeregowym (1): Nieſłycháne v wſzytkiego Chrześćijáńſtwá/ niezbożne/ nieludzkie/ y tyráńſkie/ nie práwo ále bezpráwie. SkarKazSej 700a.

Wyrażenie: »nieludzkie okrucieństwo« (2): Tytus [...] zápowiedzyał pod gárdłem/ áby żadny z iego woyſká tákiego nieludzkiego okrucieńſtwá nie cżynił nád nieprzyiacielem żádnym BielKron 147, 155.

5. Nieokrzesany; asper, inurbanus Mącz (2): Inurbanus. Nieludzki/ nieobyczayny/ chłopskich obyczáyów/ nietráfny. Mącz 508b.

Wyrażenie: »nieludzki człowiek« = homo asper Mącz (1): Mącz 18a cf Szereg.

Szereg:»nieludzki a przykry« (1): Homo asper et durus in oratione et moribus Nieludzki á przikri człowiek ták w mowie/ yáko y w obyczáyách. Mącz 18a.

Synonimy: 2. nietowarzyski; 4. ciężki, frasowliwy, frasowny, gniewliwy, gniewniwy, nielutościwy, niemiłosierny, okrutny, srogi, surowy, tyrański, złościwy, zły; 5. gruby, nieobyczajny, nieprzystojny, nietrafny, prosty, przykry.

Cf 1. LUDZKI, NIECZŁOWIECZEŃSKI, NIECZŁOWIECZY