[zaloguj się]
[pdf]

1. LUDZKI (4073) ai

ludzki (3916), ludski (109), ludzski (41), ludźki (7); ludski BierRaj, OpecŻyw (59), OpecŻywList, OpecŻywPrzedm (4), ForCnR (3), Marc3, ComCrac (5), MycPrz, Calep (11); ludzski BartBydg (2), BielŻywGlab (5), WróbŻołtGlab (2), LibMal (2); ludzki : ludski : ludzski : ludźki FalZioł (23 : ‒ : 1 : ‒), BielŻyw (‒ : 1 : 24 : ‒), GlabGad (1 : ‒ : 1 : -), MiechGlab (1 : ‒ : 1 : ‒), WróbŻołt (32 : 10 : 1 : ‒), RejKup (6 : 4 : ‒ : ‒), RejKupSekl (1 : 1 : ‒ : ‒), KromRozm I (11 : 2 : ‒ : ‒), BibRadz (94 : – : 1: ‒), Mącz (89 : 1 : – : 3), OrzQuin (6 : – : – : 1), HistRzym (21 : 1: ‒ : ‒), BudBib (11 : ‒ : 1 : ‒), BudHistRzym (2 : 1 : – : –), ModrzBaz (206 : 2 : ‒ : ‒), ZawJeft (12 : ‒ : ‒ : 1), PaxLiz (2 : ‒ : – : 1), SzarzRyt (7 : ‒ : – : 1)

ludzki: -dz- (3850), -c- (35), -cz- (24), -dż- (5), -dcz- (2), ludzski: -dzs- (40), -czs- (1).

comp ludzc(e)jszy GórnDworz (1). [sup nåludzczejszy LorichKosz.]

Fleksja
sg
mNludzki fNludzkå nN
Gludzkiégo Gludzkiéj, ludzkié Gludzkiégo
Dludzkiému Dludzkiéj Dludzkiému
Aludzki, ludzki(e)go Aludzką, ludzc(e)jszą Aludzkie
Iludzkim Iludzką Iludzkim
Lludzkim, ludzki(e)m Lludzkiéj, ludzkié Lludzkim, ludzkiem
Vludzki V Vludzki(e)
pl
N m pers ludzcy, ludzki(e)
subst ludzkié
G ludzkich
D ludzkim
A m pers ludzkié, ludzkich
subst ludzkié
I m ludzkiémi, ludzkimi
f ludzkiémi, ludzkimi
n ludzkimi, ludzkiémi
L ludzkich
V m pers ludzcy
inne formy
sg n G skostn - z ludzka; sg n D skostn - po ludzku

sg m N ludzki (207). ◊ G ludzkiégo (297); -égo (14), -ego (3), -(e)go (280); -ego BiałKat, KochMRot; -égo : -ego OpecŻyw (5 : 1). ◊ D ludzkiému (125); -ému (10), -emu (4), -(e)mu (111) -ému OpecŻyw (2), Oczko, GórnTroas, OrzJan, SarnStat (3), SiebRozmyśl; -emu MurzHist (2), OrzQuin: -ému : -emu KochWr (1 : 1). ◊ A ludzki (176), ludzki(e)go (4). ◊ I ludzkim (85), ludzkiém (7); -ém BielŻyw, RejPs (2), SiebRozmyśl; -im : -em BibRadz (1 : 1), BielKron (5 : 1), CzechRozm (5 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (6). ◊ L ludzkim (26), ludzki(e)m (3); -(e)m KolakCath: -im : -(e)m GliczKsiąż (2 : 1), BibRadz (1 : 1). ◊ V ludzki (9). ◊ f N ludzkå (160); -å (145), -å (2), -(a) (13); ~ (attrib) -å (137), -a (2); -å: -a HistAl (1 : 1), BibRadz (1 : 1); ~ (praed) -å (6). ◊ G ludzkiéj (285), ludzkié (1) OpecŻyw; -éj (34), -ej (4), -(e)j (248); -ej MurzHist; -éj : -ej BiałKat (2 : 3). ◊ D ludzkiéj (60); -éj (10), -(e)j (50). ◊ A ludzką, ludzc(e)jszą (143). ◊ I ludzką (107) [w tym zapis -a (1) RejKup]. ◊ L ludzkiéj (65), ludzkié (1) ForCnR; -éj (7) -(e)j (58). ◊ n N ludzkié (121); -é (13), -(e) (108). ◊ G ludzkiégo (222); -égo (17), -ego (3), -(e)go (202); -ego KochCzJani -égo : -ego OpecŻyw (10 : 1), MurzNT, (1 : 1). ◊ D ludzkiému (72); -ému (9), -emu (3), -(e)mu (60); -ému OpecŻyw (3), OpecŻywPrzedm, SarnStat (4); -emu ForCnR, KochPieś; -ému : -emu Oczko (1: 1). ◊ A ludzkie (131); -é (24), -e (2), -(e) (105); -e BiałKat; -é : -e OpecŻywPrzedm (1 : 1). ◊ I ludzkim (41), ludzki(e)m (1) GórnDworz. ◊ L ludzkim (43), ludzkiem (8); -em OpecŻyw, RejPs (2), ModrzBaz (4); -im : -em SkarŻyw (4 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (7). ◊ V ludzki(e) (5). ◊ pl N m pers ludzcy (23), ludzki(e) (5); -(e) RejWiz, SkarJedn; -y : -(e) LubPs (3 : 2), RejPos (2 : 1). subst ludzkié (196); -é (30), -e (2) KochMarsz, KochCzJan, -(e) (166). ◊ G ludzkich (467). ◊ D ludzkim (96), ludzkiem (13); -em RejPs (2), MurzHist, WujJud; -im : -em WróbŻołt (3 : 1), Diar (1 : 1), LubPs (3 : 1), RejZwierc (8 : 1), WujJudConf (1 : 1), ModrzBaz (1 : 1), SkarŻyw (7 : 1), NiemObr (2 : 1), WerGośc (1 : 1); ~ -em (1), -(e)m (12). ◊ A m pers ludzkié (36), ludzkich (1) KołakSzczęśl; -é (4), -e (1) KochPs, -(e) (31). subst ludzkié (526); -é (43), -e (8), -(e) (475); -e KochMarsz, KochProp; -é : -e BiałKat (2 : 3), KochPs (6 : 3). ◊ I m ludzkiémi (51), ludzkimi (37); -émi OpecŻyw (4), OpecŻywList, BielKom, RejWiz, Leop (3), Mącz (2), RejAp (2), RejPos (11), RejZwierc (3), WujJudConf (4), RejPosRozpr, RejPosWstaw, BudBib, GórnRozm (2), KochWr (2); -imi PatKaz III (2), SeklKat, KrowObr, BielKron, BiałKat, KuczbKat, CzechRozm, KochPs, SkarŻyw, CzechEp (3), GrabowSet, OrzJan, LatHar (3), WujNT (4), SapEpit, KlonWor; -émi : -ymi LubPs (5 : 1), BibRadz (2 : 4), HistRzym (2 : 1), WujJwd (1 : 1), ModrzBaz (2 : 1), NiemObr (1 : 4), SkarKaz (1 : 1); ~ -émi (7), -(e)mi (44). f ludzkiémi (31), ludzkimi (26); -émi RejPs, RejKup, LubPs, RejFig, BibRadz, BielKron, GrzegR6żn, Mącz (2), SarnUzn, RejPos, RejZwierc (4), WujJud, WujJudConf (2), SkarŻyw (2), NiemObr (3); -imi SeklKat (2), KromRozm I, KromRozm II, GroicPorz, Leop, CzechRozm, CzechEp (3), WujNT (4), CzahTr; -émi : -imi KrowObr (1 : 5), ModrzBaz (5 : 1), KochPs (1 : 1), SkarKaz (1 : 1); -émi (1), -(e)mi (30). n ludzkimi (7), ludzkiémi (4); -imi CzechEp (3), NiemObr, Phil, GosłCast; -émi BibRadz, ModrzBaz, SarnStat; -imi : -émi SkarKaz (1 : 1); ~ -émi (1), -(e)mi (3). ◊ L ludzkich (135). ◊ V m pers ludzcy (9). ◊ G sg n skostn z ludzka (1). ◊ D n skostn po ludzku (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Przymiotnik od „ludzie” (postawą znaczeniową jest człowiek jako liczba pojedyncza, ludzie jako liczba mnoga); humanus Mącz, Cn; hominis, hominum, populi Mącz (4032): ktore Márcyonitámi ábo Ariany [...] zową/ ći iuż przeſtáli być Chrześćijány: że ſtráćiwſzy imię Chriſtuſowe/ ludzkie y obce nazwiſká przyięli. WujNT 444.

N sg f w funkcji orzecznika: »ludzka« = rzecz ludzka (1): Ieſli to obiecowáć y mowić kto może: iſz żadne kácerſtwo po śiodmem Zborze nie powſtánie/ [...] Co iáko ieſt nie ludzka ále Anielſka/ [...] káżdy to widzi. SkarJedn 299.

W przeciwstawieniach: »boży (a. boski) (3), anjelski ... ludzki« (4): SkarJedn 299; SkarŻyw 484; Idź zá mną ſzátánie: bo nie rozumieſz co ieſt Bożego/ ále co ieſt ludzkiego [non sapis quae Dei sunt, sed quae sunt hominum], WujNT Mar 8/33 [idem] Matth 16/23.

Frazy: »nieco ludzkiego« (1): VCżniowie nie co ludzkiego ćierzpieli/ y gorſzyli ſię wtym/ iſz Piotrá nád inne wſzytkie przełożył SkarJedn 69.

»ludzka rzecz jest« = perhumanum est Modrz [szyk zmienny] (5): ModrzBaz 67; Powádzić ſię/ y w ſwary zaść bráćiey/ rzecż ieſt ludzka y przygodna SkarJedn 335; Vpáść ludzka rzecz ieſt/ ále y powſtáć ludzka SkarŻyw 168; LatHar 137.

Zwroty: »kształt, postawę ludzką (-i) na się wziąć (a. brać)« [szyk zmienny] (1 : 1): A także y Kryſtus/ izali ſam ſiebie nie vniżył/ wziąwſzy ná ſię poſtáw⟨ę⟩ ludzką/ gdy thy ſlowá/ pyſznym Biſkupom y nádętym Fáryzeuſzom mowił? KrowObr C3; CzechEp 316.

»przyjąć osobę [= postać] ludzką« (1): Anektánábus rzekł [do Olimpiji] ieſli mi daſz mieſtce ná páłacu/ bogá onego oblicżnie oglądaſz/ ábowiem on bog w oſobie ſmokowey do ciebie przyydzie á potym przyymie oſobę ludzką [humanam formam]/ á ná moie podobieńſtwo ſie vkaże. HistAl A4.

»stopy ludzkiej nie najdować« (1): Ci z kráiów Aquilonom podłegłych / [...] po nieświádomych puſzczách ſye błąkáli/ Gdźie ſtopy ludzkiéy nie náydowáli KochPs 164.

Wyrażenia: »bogowie ludzcy« (1): wſzyſcy Elohimowie/ to ieſt Bogowie ludzcy báłwány ábo nikcżemnościámi ſą CzechRozm 51v.

»imienim ludzkim« (1): ieſli ſie to [błogosławienie] godzi cżynić imienim ludzkim: á cżemuby nie godziło ánielſkim? Ale iż ſie godzi ludzkim/ iákoſz tym obiecał Bog vććić Abráhámá. CzechRozm 50.

»krolestwo ludzkie« = regnum hominum Vulg (3): Leop Dan 5/21; BibRadz Dan 4/14; co może być dźiwnieyſzego ná áwiećie nád Kroleſtwo ludzkie/ ná kſztałt Kroleſtwá Bożego ſpráwione? OrzRozm A2.

»kształt ludzki« [szyk 2 : 1] (3): Poźrzy ná ony ludzkie vrody/ vbiory/ kſtałty/ obycżáie/ gotowośći/ że chodzą rotámi młodzi ludzie iáko Lwi/ á ſnadźby ſie mogli/ iáko ono dawna przypowieść/ y z dyabły łámáć. RejZwierc 185v. Cf »kształt ludzki na się brać«, »w kształcie ludzkim«.

»z liczby ludzkiej« = spośrod ludzi (1): zmocniąc ſie nad námi ſnádnie złoſćiwi, Ieſli iem co máło wedle myſli dozwoliſz ktorzy byſ nadz [!] ſpráwnie mieli z liczby ludzkiej być wyrzuceni. RejPs 17v.

»niewolnik ludzki« = servus hominum Vulg [szyk 2 : 1] (3): Sekretarz nárzekał [...] iſz cżłek nigdy ſam ſwey wolnośći vżyć niemoże: ále záwżdy ludzkim niewolnikiem być muśi. SkarŻyw 4 12, 92; Drogośće kupieni/ nie bądźćieſz niewolniki ludzkimi WujNT 1.Cor 7/23.

bibl. »osoba, persona ludzka« = facies hominum PolAni, Vulg; persona hominum Vulg [szyk 12 : 2] (10:4) : OpecŻyw 75; Miſtrzu więmy iżeś práwdźiwy/ i niedbáſz na źádnego/ Bo niepatrzyſz na oſobę ludzką/ ale wpráwdźie drogi bożyi nauczáſz. MurzNT Mar 12/14; tzemu perſonámi ludzkimi brákuieſz? KrowObr 201, A3, C2, 76 [2 r.], 201, 224v; Leop Matth 22/16; RejPos 250; NiemObr 89; WujNT Matth 22/16, Mar 12/14.

»w osobie, w kształcie, w postawie ludzkiej (-im)« (3 : 1 : 1) (5): BielKron 12; Raz cżárt w oſobie ludzkiey coś do niego przynioſł opráwiáć SkarŻyw 508; poſłał do nich zniebá Aniołá ſwego/ ktory ſię wpoſtáwie ludzkiey vkazał w Gálgáli SkarŻyw 557, 484; Anioł w perſonie Bożey okázuiący ſię/ chodźił ták w kſztałćie ludzkim iáko też powiedźiano CzechEp 262.

»wszelka pięć ludzka« = wszyscy ludzie (1): Wyleię [swoje błogosławieństwo]/ mowi Pan B. z Duchá mego/ ná wſzelką płęć ludzką/ nie ná ſwiece. KrowObr 89v.

»podobieństwo ludzkie« (1): Páść bowiem owce/ ſłowo wźięte od podobienſtwá ludzkiego/ nic innego nie znácży/ iedno vcżyć NiemObr 39.

»rożność ludzka« (5): cżemu tu Pan tę rozność ludzką dzyewicámi przezywa/ á iż ie ku ſtanom pánieńſkim przyrownywa. RejPos 342v, 342v marg; Ták y w Rzeczypoſp: gdy ieden nie rządźi/ á rożnośći ludzkich nie miárkuie/ wſzytko ſię kroleſtwo niezgodą obala. SkarKazSej 676b.

»ludzka starożytność« = ludzie żyjący w czasach bardzo odległych od nas (1): Pſzeſzłych rzecży álbo minęłych/ ludzka ſtárożytność też piſáć nie zániedbáłá BielKron 333v.

»z ludzkiej strony« (1): Máiąc páná po ſobie/ iuż ia z ludzkiéy ſtrony Niemogę być vſzkodzony KochPs 177.

»ścierw ludzki« (1): to mieyſce zową pſie pole [...] bo ſie tám było pſow wiele zbiegło ná śćierw ludzki BielKron 352.

»trupy ludzkie« = cadavera hominum Vulg, PolAnt (2): to mowi Pan Bog Iſráelſki do domow miáſtá tego/ [...] áby ſie potykáli z Cháldeycżyki/ á żeby ie nápełnili trupámi ludzkiemi Leop Ier 33/5; BibRadz Ier 33/5.

»ludzkie ubiory« (1): RejZwierc 185v cf »ludzki kształt«.

»ludzka uroda« (3): Widząc Sámuel Heliábá vrody dobrey/ [...] Rzekł k niemu Pan Bog/ nie pátrzę ia ná ludzkie vrody áni cudnośći ciáłá gdy przełożeńſtwá rozdawam/ iedno ná myſli cnotliwe. BielKron 65; RejZwierc 185v. Cf »nad ludzką urodę«.

»nad ludzką urodę« (1): A Pan prześliczną żónę nád ludzką vrodę Ma/ ze wſzech nawdźięcznieyſzą GosłCast 15.

»ludzka wielkość« = duża ilość ludzi (1): wnowym zakonie nád Szcżepanem płácż wielki vcżynili: nierozumiey áby tám było żáłoſne płákánie: ále był tylo zacny á wielki/ nakłádem y ludzką wielkością ozdobiony/ pogrzeb. SkarŻyw [197].

»wzrost ludzki« = statura Mącz (2): Statuae et imagines simulachra sunt corporum, Słupy y obrázy ſą wyobrażenie wzroſtów ludzkich. Mącz 394c, 417d.

Szereg: »i ludzki i boski« (1): Aniołowie ktorzy kiedy imieniem Bożym co do ludźi mowili/ kſztałt y ludzki choćiaż ludźmi nie byli/ y Boſki gdy iáko Bog ſam ludźiom roſkázowáli/ choćiaż ſię też Bogámi nie ſtáwáli/ ná ſię bráli CzechEp 316.
Wyrażenia przyimkowe: »po ludzku« (1): Humanitus ‒ Po liudsku, ludskim zwiczaiem. Calep 491a.

»z ludska« (1): Populariter ‒ Liudsko zludska, łaską. Calep 822b.

a. Do człowieka albo ludzi należący jako część składowa lub produkt ich organizmu fizycznego albo jako element ich psychiki (1193): Wſpomagáiąc głupość ludzką/ Ozięgnął [!] ieſt przyiaźń wielką. BierEz F2v; PatKaz III 134v; Cerasies. Ludżkie włoſy Mymer1 21v; FalZioł [35], IV 31c, V 13v, 87v; WróbŻołt 103/15, nn4v, oo8; á nielza iedno nam vpádłem a opuſſczonem od ludzkich mocy/ vćiekáć ſie o rátunk do ćiebye RejPs 109v; RejJóz E2; HistAl B, Gv, H7, K6; MurzNT 126; KromRozm II t4v; KromRozm III I8v, N6v; Diar 45; GórnRozm Fv; LubPs Mv marg, P3v, Y6v; Ty pieniężne karánia/ y nágrodzenia ſtronie obráżoney/ dla tego ſą wynáleźione dowćipem Ludzkim/ áby pokoy poſpolity był záchowanGroicPorz k4v; KrowObr A2v, 108v, 207v; Leop Sap 12/5, Is 66/6, Act 17/30; BibRadz I 138b marg, 196b marg, 3. Esdr 4/2, II 93a marg, 141a marg (8); OrzRozm A2y; ná drugim wyſpie náleźli ludźi ktorzy [...] mieli ſznury ná ſzyi z zębow ludzkich miáſto łáncuchá. BielKron 452v, 118v, 203, 244; GrzegRóżn A2v, Hv; Lumbricus, Gliſtá robak który ſie w żołądku luckim záląga Mącz 199b, 170d, 220a, 442e, 489d, 507d; OrzQuin R4v, Y2; ſłońce [...] płotno bieli/ á licá ludzkie czerni.SienLek 30v, 196; LeovPrzep D; RejAp 191v, Eev,Ff4; GórnDworz M7; BiałKat 181, 226; Acżkolwiek my ieſzcże w więtſzey proznoſci y więtſzym śie błędźie obieramy niż oná młodość dźiecinna/ ktorey tylko mądrośći ludzkiey niedoſtawa KuczbKat 395, 80, 225, 285, 395, RejZwierc 99c, 125; WujJud 137v; HistHel C2v; StryjWjaz A2v; CzechRozm 59, 129, 137; ModrzBaz 23v, 35v, 53, 53v, 65, 136; iemu śpiewaymy ſercem/ vſty/ y vcżynki/ ile słábość ludzka náſzá przemoże. SkarJedn 313, 279, 313, 327; Oczko 27; KochPs 26; Kazánie iego było wedle ludzkiego poięćia: trudnych rzecży nie rad ná kazánie wnośił SkarŻyw 202, 51, 196 [2 r.], 284, 291, 390 (14); CzechEp 81, 105, 122, 149, 160 (11); NiemObr 14; ReszPrz 40; WisznTr 22; ArtKanc P18; ActReg 134, 135, 141, Phil I; OBrzezuią twe święte/ Pánie/ ćiáło/ By ſtąd/ ludzkiemu poddáne ſię sſtáło GrabowSet Kv, E3, N, O, X3v; ſam Pan Bóg głos táki ludzki poſyłáć raczy/ którym Wáſzę Kró: M. ná tę woynę ſpráwiedliwą [...] wyzywa OrzJan 118, 108, 121 [2 r.]; LatHar 135, 262, 401, 603, 649 (8); KołakSzczęśl [D]v; To ſzemránie wſzczęło ſię z krewkośći ludzkiey WujNT 419, 56, 116, 193 marg, 536, 656 (12); SarnStat 31, 466, 467, 862, 915 (14); WitosłLut A4; PowodPr 47; SkarKaz 38a, 39a, 43a, 204a, 276b (7); SkarKazSej 683b, 686b, 688a, 698b; Pátrzay iáko to ten Pogánin piękne podobieńſtwo przytocżył o cżłonkách ludzkich KlonWor ded **3v, 37, 75; SzarzRyt D.

W przeciwstawieniach: »ludzki ... boski (a. boży) (5). bydlęcy (2), Pański, Chrystusow, Jego, Pana Boga z nieba« (12): Skonał ieſt Plato za cżaſu Philipa krola Macedonſkiego, [...] zawſze ſie vcżąc á nigdi nie prożnuiąc y z tego go gwiazdarze naziwali więcey boſkiego niż ludzſkiego przyrodzenia BielŻyw 85; Diar 89; BibRadz I 93a marg; BielKron 80; Rozne Páńſkie przyrodzenye od ludzkiego. RejPos 166v marg; SkarJedn 315 [2 r.]; SkarŻyw 118; Nie káżdeć ćiáło/ tymże ieſt ćiáłem: ále inſze ludzkie/ inſze bydlęce [hominum ... pecorum]/ inſze ptáſze/ á inſze rybie. WujNT 1.Cor 15/39, przedm 19; SkarKaz 204h; Tákiey wam/ przeważni Senatorowie/ mądrośći z niebá potrzebá. Bo ludzka rychło pobłądzi SkarKazSej 660b.

W porównaniach (3): Niedbáłe ſercá ludzkie/ ſą iáko opoká álbo iáko rola niepłodna. RejPos 64v marg; Przirodzenie luckie iáko goła tablicá. RejPos 337v marg; ktora [nauka] iáko deſzdż ſuchą ziemię ſercá ludzkie do rodzenia dobrych vcżynkow odwilżáłá SkarŻyw 372.

W charakterystycznych połączeniach: ludzkie (-i, -a) członki (4), krew (4), lice, moszna, nogi, oblicze, oczy (2), ręka (2), trzewa, twarz (5), usta, włosy, wzrok, zęby (2), żołądek, żywot; głos (9), gnoj; animusz (3), bystrość, chytrość (5), cnota (7), dobroć, dowcip (14), duch [= dech], głupstwo (głupość) (4), godność, grubość, krewkość (27), lekkość, łakomstwo, mądrość (19), moc (10), mozg [= umysł], niepojęcie, niestateczność, niewiadomość, odmienność, omylność, poczciwość (2), pojęcie (4), pożądność, przezduszność, przymioty, siła (7), słabość, srogość, statek [= stateczność, ślepota (3), ułomność, umiejętność, wiadomość (14), widomość, zacność, zmysł (6).

Frazy: »ile krewkość ludzka zniesie (a. może)« [szyk zmienny] (2): niechceſz [...] Páná Bogá twego/ żadną rzecżą/ ile ludzka krekość znieśie/ obráżáć/ y o to zpilnośćią proś tegoż Páná LatHar 3; WujNT 237.

»nie jest (w) mocy ludzkiej, ludzka moc« (5 : 1): BiałKaz E2v; ty ſpráwy nie ſą mocy ludzkiéy: kthóre ſye ná wieczerzy Páńſkiey dźiały BiałKat 281; Pan Bog onemu Kápłánowi vkazał/ iſz nie ieſt w mocy ludzkiey/ duchá łez onych gdy go z miłośierdźiá ſwego komu dáie/ kroćić y ſtánowić. SkarŻyw 580, 369; WujNT 546 marg, Bbbbbbv.

»rozum ludzki (pojąć i) ogarnąć, dosięgnąć, pojąć ani domyślać się nie może; rozumem ludzkim nie ogarniony, niedościgły; rozumowi ludzkiemu niedościgły« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1; 3 : 2; 1): SeklKat R4; Bo ludzki rozum nyebyeſkich á boſkich rzeczy y ſpraw doſyęgnąć nyemoże KromRozm III A6; KuczbKat 1 marg, 15; Iż ſie ták BOgu ſpodobáło/ mądrość ſwą/ y ſądy ſwe/ rozumem/ ludzkim nieogárnione/ przed ludźmi [...] zákryć CzechRozm 170v; KarnNap D3; Oczko 1v; NiemObr 10; LatHar 192, 376 [2 r.]; WujNT Xxxxx3.

»nie ludzkiey to siły« = przekracza możliwości ludzkie (2): SkarŻyw 91; Mátką bydź/ Panną zoſtáć/ nie ludzkiéy to śiły/ A ieſcze Bogá rodźić/ rzeczy więtſzé były. SiebRozmyśl F3v.

Zwroty: »w ciało ludzkie wcielić się« [o Chrystusie] (1): Domyſlić ſię było trudno iż Bog w ćiáło ſię ludzkie wćielił. SkarKaz 117a marg.

»przyjść w naturze, w ćiele ludzkim (-ej)« [o Chrystusie] (1 : 1): Ten przyſzedſzy ná świát w náturze ludzkiey/ oznaymił ſię być Synem Oycá niebieſkiego. nie czynionym áni ſpoſobionym SkarKaz 275a, 488a.

»przyjąć (a. wziąć) na się naturę, ciało ludzkie (-ą); przyjęcie nátury ludzkiej« [o Chrystusie] (2 : 1; 1): Prziymie ná ſię ludzkie ciáło/ Ták ſie Bogu podobáło. BielKron 134; LeovPrzep E4; SkarŻyw 484; ten prawdźiwy Bog/ [...] miał ſię ſam ſtáwić/ y ná źiemi przez przyięćie nátury ludzkiey/ towárzyſtwo z ludźmi przyiąć CzechEp 190.

»z ludzkiej krwie narodzić się« [o Chrystusie] (1): ktorey [łaski] vżywáli zá obietnicą Meſyaſzá y krolá przyſzłego/ ktory ſię z ludzkiey krwie národzić miał SkarŻyw 268.

»w pamięci ludzkiej być, trwać, żyć« [szyk zmienny ] (2 :1 : 2): LibLeg 11/185v; GórnDworz V4v; tá rzecż [...] w ludzkiey pámięći ſłuſznie by trwáć miáłá. HistLan A2v; tá [matka] ktorá z Chryſtuſem żyie w niebie y w ludzkiey pámięći żyć będzie: ná cżeść Bogu wſzechmogącemu. SkarŻyw 198; SarnStat 454.

»z pamięci ludzkiej wypaść, wyjść, wygładzić, wytrzeć, wynieść, wykorzeniony, zgładzony; nigdy (a. na wieki) z pamięci ludzkiej nie zginie« [szyk zmienny] (2 : 2 : 1 : 1 : 1: 1 : 1; 2): RejPs 167v; Ná wyeki s pámyęći ludzkyey thá miłośc nye zginye LubPs dd5; Obruit eum oblivione vetustas, Dawność czáſu wyniosłá go z ludzkiey pámięći. Mącz 362a, 261d; BielSpr 46; rozność że zá proſtego ſtanu cżłowieká dáć dźieśięć grzywien/ á zá śláchćicá ſto grzywien ábo gárdło/ [...] z porządney Rzecżypoſpołitey ma być wyrzuconá/ y z pámięći ludzkiey wykorzenioná [ex omni memoria hominum exterminanda]. ModrzBaz 73; SkarJedn 84, 266; KochPs 12; CzechEp 87; SarnStat 908.

»ludzkiego potu darmo używać« (1): Vkaſz kędy Pan Bog przykazał [...] w chłodzie ſiedzieć/ proznowáć/ á ludzkiego pothu dármo vżywáć? KrowObr 140.

»rozum ludzki przechodzić, przewyższać, przechodzący« (4 : 1 : 2): KromRozm II n4v; oná moc ktorą máią Ciáło y Kreẃ Páná náſzego [...] wſzyſtek rozum ludzki przewyżſza KuczbKat 235, 1; SkarJedn 43; SkarŻyw 141; WujNT 67; SkarKaz 276b.

»ludzkie siły przechodzić« (1): ſam Pan Bog to ich tákie przedſięwźięćie ſpráwuie/ [...] gdyż tákowe ſpráwy ludzkie ſiły przechodzą. ReszHoz 138.

»ludzką twarz na sobie mieć« = być szlachetnym, wartościowym człowiekiem (1): Co tedy [modlitwy za umarłych] wſzytkie narody po świećie czynią/ czego żaden nie zániechywa/ kto ludzką twarz ná ſobie ma SkarKaz 382a.

Zwroty peryfr. na oznaczenie zabijania ludzi: bibl. »we krwi ludzkiej brodzić« [szyk zmienny] (2): KochFrag 17; A on litery zá ludźie wylał kreẃ ſwoię/ w ludzkiey krwi brodźić będzie. SkarKaz 7b.

»ręce we krwi ludzkiej maczać« (1): Aegipczykowie/ [...] Nigdy ręku ſwych we krwi ludzkiéy nie máczáli ZawJeft 32.

»ręce krwią ludzką mazać, krwią ludzką pomazać się, zmazany« (1 : 1 : 1): BielKron 203, 321; groźił im P. Bog zgubą wſzytkiey źiemie/ krwią ludzką ták zmázáney á nieoczyśćioney SkarKaz 315a.

»krew ludzką (roz)l(ew)ać (a. przelać); krwie ludzkiej roźl(ew)anie (a. przelanie); krew ludzka przelana; roźlewca (a. rozlewacz) krwie ludzkiej« = effundere sanguinem hominis, effusio sanguinis humani Modrz [szyk zmienny] [11; 4; 1; 2): Tomiris [...] wielkiemu rozlewácżowi krwie ludzkiey Ciruſowi głowę vćięła? BielKron 320, 114, 163, 354v; RejAp 189; Złyć theż miecż bo ná to ſpráwion áby ludzką kreẃ rozlewał RejZwierc 71v, 77v; ModrzBaz 78v, 80, 106, 144; SkarŻyw 271, 546; PowodPr 67; SkarKaz 314b, 315a; SkarKazSej 687b; KlonWor 30.

»krwią ludzką (s)kropić« = sanguine humano conspergere Modrz (2): Doſzło nas y to/ że śćiány tych ktorzi ná gránice wyieżdzáli/ krwią ludzką ſliropiono. ModrzBaz 140v, 63v.

Wyrażenia: »ciało ludzkie« = caro hominis PolAnt; corpus hominis Modrz [szyk 39 : 11] (50): FalZioł [*7]v; HistAl K4v; KromRozm III D7; Wiem ia dobrze o tobye [biczu boży] nie ſtráſzy mie prożno/ Iż ludzkie ciáło z duſzą rozdzyeli ſie rozno. BielKom C8v; LubPs gg6; KrowObr 103, 120; BibRadz I 9c marg, Ex 30/32; BielKron 127v, 441, 445, 461v; GrzegRóżn O2; RejAp 63v; KuczbKat 90, 165; cżem więcey Krol one wády z Rzecżypoſpolitey wypędźi/ tym więcey będźiemy o niem rozumieć/ że on nietylko ćiáłá ludzkie [...] ále też y owſzem więcey ſercá ludzkie rządźi y ſpráwuie ModrzBaz 19v, 37v; SkarJedn 14, 58, 155; Oczko 25v; SkarŻyw 2, 92, 136, 353, 441; CzechEp 203; práwá tylko ná ćiáłá ludzkié moc máią/ któré z przyrodzenia inſzym pánóm/ to ieſt/ vmyſłóm ſą podáné. KochWr 25, 25; LatHar 374; WujNT 310; PowodPr 49; SkarKaz 39a, 118b, 204b [2 r.], 205a, 208a, 488a; W Ciele ludzkim dwá ſą przednieyſze członki ktoremi ſię ćiáło ożywia y vmacnia: ſerce y głowá SkarKaz 689a, 676a, 681b, 689a marg, 700a. Cf »w ciało ludzkie wcielić się«, »przyjąć na się ludzkie ciało«, »w ciele ludzkim «.

»ciało ludzkie« = zwłoki; corpus hominis HistAl [szyk 2 : 2] (4): HistAl H8v; KrowObr 104; Ieſli wielką moc ieſt/ rzecży ſtworzone zátrzymáć/ áby niezginęły. [...] niemnieyſza ieſt ćiáłá ludzkie yuż w proch obrocone ſłowem w ſkrześić BiałKaz E2v; ZawJeft 30.

»w ciele ludzkim« = jako człowiek (2): páłace/ roſkoſzy/ doſtátki/ ſwoim vczniom w oczách ſtáwił/ pokázuiąc ſię [...] krolem w kroleſtwie ſwoim nie vſtáiącym y wiecżnym. Aby podłośćią iego y poniżeniem w ćiele ludzkim [...] nie obrażáli ſię SkarKaz 122b. Cf »przyjść w ćiele ludzkim«.

»duch ludzki« (2): GrabowSet I4v; K temu iáko Duch ludzki [spiritus hominis] zna to co ieſt w człowiecze/ przeto że ieſt wnętrzny/ y społiſtny człowiekowi: ták też Duch Boży znáiąc Bozkie rzeczy/ muśi być wnętrzny y społiſtny Bogu WujNT 1.Cor 2/11.

»duch ludzki« = święty w niebie (2): KromRozm III B3; Trzeći ſtan/ duchowie ludzcy/ ábo święći vmárli. SkarKaz 634a marg.

»duch ludzki« (1): Kto wie/ ieſli duch ludzki do niebá wſtępuie/ á bydlęcy do zyemie sſtąpi. BielKron 80.

»ludzkie duchy« = duchowe wartości ludzkie (1): [bez pisma] ludzkie duchy álbo vcżynki cnotliwe poſpołuby z áwiátá z ćiáły zchodziły bez pámięći ludzkiey. BielKron.

»dusza ludzka« = animus proprius Modrz [szyk 80 : 10] (90): RejKup bb7v; MurzNT 199; KromRozm III D7; BielKom D2; ſtworzeniu bożemu/ przes obrazy przychodzi ná duſzy ludzkiey/ wielkie pokuſzenie KrowObr 116v, 95, 130, 183v; Tales [...] pokłádał być ludzkie duſze nieśmiertelne. BielKron 12lv, 12lv, 202; OrzQuin Aa3v; RejAp 152; RejPos 89v; Syn cżłowiecży nie pryſzedł [!] áby tráćił duſze ludzkie/ ále iżby záchowywał. GrzegŚm 66; KuczbKat 280; WujJudConf 91v; doſyć máią prace Plebanowie máiąc ſtáránie o duſzach ludzkich [animarum in hominibus]/ vcżąc ludźi/ Sákrámentámi Kośćielnemi posługuiąc ModrzBaz 131 v, 132; SkarJedn 7; SkarŻyw 126, 249, 308, 463, 536 (35); CzechEp [415]; LatHar +5v, 133, 236, 296, 367 (7); WujNT przedm 27, s. 310, 324, 710; WysKaz 40; SkarKaz 117a, 118b [2 r.], 119a [4 r.], 119b, 453a, 516a, Oooo2v (17); SkarKazSej 680b, 681 a, 700a, 700b, 703b.

»gardło ludzkie« = życie ludzkie; caput hominis Modrz (2) : Ieſliże tedy zwyćiężcá odeymowániem wolnośćiy gárdłá ludzkiego [vita hominum] niemoże prawdźiwie vrzędu ſwego vżywáć to ieſt prawdżiwym Pánem ModrzBaz 127, 46.

»głowa ludzka« = kara za zabójstwo (2): A przetoż y nierownośćią ſummy/ y zániechániem więźienia dźieie ſię wielką rozność około ſzácowánia głow ludzkich [est summa caedibus hominum aestimandis] ModrzBaz 80; GórnRozm E2v marg.

»głowa ludzka« = umysl ludzki [szyk 1 : 1] (2): CzechEp 202; Ták y w tym ſwoię mądrość [Bóg] okázuie znácznie: Ze w ludzkie głowy wlepił rózné obyczáie KochMarsz 154.

»język ludzki« = mowa ludzka; lingua hominum Vulg [szyk 9 : 5] (14): PatKaz III 147v; KromRozm II g4v; LubPs Rv marg, Y2; Pan Bog [...] przez ięzyk ludzki w miłoſierdźiu ſwoim wyſłowion być niemoże BibRadz *3; GórnDworz V8; RejPos 298; Niechże mię tedy kto chce iák racży ſzácuie/ Wſzák wiem iż ludzki ięzyk mędrſzym nie borguie. HistLan F6; WujJud 243; SkarJedn 10; Phil G3; GrabowSet Kv; WujNT 1.0or 13/1; SkarKaz 122a.

»ludzki język« = obmowa, oszczerstwo (2): ALcibiádes [...] Widząc iż mu ſie ludzye/ dziwuią poſtronie. Vciął idąc pſu ogon/ [...] Wolę iż tym ogonem odpráwię tę trwogę. Niżby ze mnie poćichu wzory wybieráli/ Wſzák wiem ludzkie ięzyki/ ná co ſie vdáli. RejZwierz 6v; GrabowSet Q2.

»krew ludzka [o krwi przelanej na skutek ran]« = humanus sanguis Vulg9 Modrz; humanus cruor Modrz [szyk 27: 3] (30): Leop 2.Mach 12/16; Tátárſkać to rzecż/ [...] mocą/ ogniem/ miecżem/ puſtoſzeniem pol/ krwią ludzką/ nábywáć sławy [humano cruore laudem quaerere]. ModrzBaz 107; WisznTr 33; Tákeś tobie wáſzá kró: M. nie krwią ludzką/ áni trupy pomordowánemi ſłał drógę do nieśmiertelnośći: ále tym/ żeś [...] pilnie ſtrzegł wiáry Kátholickićy OrzJan 94. Cf Zwroty peryfr.

»krew ludzka« = życie ludzkie; sanguis humanus Vulg (2): miáſto ſtudnice wiecżney rzeki/ dałeś nieſpráwiedliwym krew ludzką. Leop Sap 11/7; Bo ſię y ſam bez naśienia męzkiego vrodżił: a matki z ktorey ludzlią kreẃ wźiął/ zmázáney żadnym grzechem mieć niechćiał SkarKaz 577a.

»krew ludzka« = namiętności, żądze (1): niewiém [...] ieſliż ſłowá kreẃ ludzką viąć álbo roziąć będą mogły. GosłCast 7.

»ciało i krew ludzka [= Chrystusa]« (1): Chleb z winem mocą przyrodzenia/ vſtáwicżnie śie przemienia w Ciáło y Kreẃ ludzką KuczbKat 165.

»łby ludzkie« = siedlisko myśli (2): A ták dziwny ſwiát á záwikłány záwżdy ſzumi á hucży około łbow ludzkich/ że ſzum záwżdy około vſzu iákoby ſie pcżoły roiły. RejZwierc 100v, 100.

»łzy ludzkie« (2): iákie ſie ſrogie pomſty y nád krolmi y nád kroleſtwy rozlicżnemi o thy nędzne łzy ludzkie/ ktorzy byli w nieſpráwiedliwośći vćiſnieni/ dziewáły. RejZwierc 43, 228.

»mięso ludzkie« [szyk 3 : 2] (5): Kámbales [!]/ ći ludzkie mięſo iedzą. BielKron 8v, 25, 441v, 445, 447.

»myśl ludzka« = cogitatio humana a. hominis Modrz [szyk 28 : 8] (36): BierRaj 16; Niechaj będzie dokonana żłoſć grzeſznikow/ á (ty panie) boże ktory żnaſz ſercża y myſli ludskie powyſſzyſz ſprawiedliwego. WróbŻołt 7/10; HistAl G; BielKom F8; LubPs hh2; BielKron 60, 260v; SarnUzn H4v; RejPos 28v, 306; KuczbKat 115; WujJud 44v; CzechRozm 179v; Sliſkie ſą myśli ludzkie: pámięć nietrwáłá ModrzBaz 88, 53; KochPs 45; SkarŻyw A3, 252 [2 r.], 383, 456, 582; CzechEp 199; KochFr 91; KochDz 105; KochMarsz 154; KochWr 25; PaprUp F4v; ActReg 94; WujNT 99 marg, 212, 307, 581 marg, Bbbbbbv, Ccccccv; SarnStat 18.

»nasienie ludzkie« (2): Też to s Krześćiáńſkiey wiáry [Machumet] wzyął/ iż powiedał być Kryſtuſá s cżyſtey pánny národzonego bez náſienia ludzkiego BielKron 165; LatHar 667.

»natura (jest) ludzka« = natura Jiumana JanStat [szyk 33 : 8] (41): Pátrzayże tu moy brácie tey ludzkiey nátury/ Iáko o niey zewſzech ſtron wſzędy ſzpetne chmury. RejWiz 89v; RejZwierz A2v; OrzQuin Qv; RejPos 91v [2 r.], 95; wſzyſtki táiemnice święte/ moc nátury ludzkiey przechodzą KuczbKat 150, 170; RejZwierc 21v; BielSpr h4v; WujJud 70 marg, 254v, Mm7; RejPosRozpr [c4]; CzechRozm 38; SkarJedn [A *2]v; Oczko 29v; SkarŻyw 2 [2 r.], 81, 298; CzechEp 7v; náturá ludzka od Páná Bogá w cżłowieká wlana: chce po cżłowieku cnoty Phil H4; LatHar 401; KołakCath C3; WujNT 121; SarnStat 240; SkarKaz 208b, 245a, 42Ią, 551b, 608a (10). Cf »przyjąć na się naturę ludzką«, »przyjść w naturze ludzkiej«.

»pamięć ludzka« = memoria hominis JanPrzyw [szyk 34 : 121 (46): Ieſth thego ſzwyeza pamyecz lyvczka LibLeg 11/158, 6/156v; RejZwierz 51; BielKron 53V, 78v, 127, 334; KwiatKsiąż G4v; Mącz 115a; GórnDworz G5; RejZwierc A2 [2 r.]; WujJudConf 31v; od pámięći luckiey tákie Woyſko wtych tám polách dálekich y puſtych niebywáło/ [...] iáko w ten cżás. BiałKaz L3; ModrzBaz [l6]v; SkarŻyw A2; StryjKron 747; NiemObr 73; Swé podłé rymy zdobię/ ábych mógł przy tobie/ Wćiſnąć ſie w ludzką pámięć/ coś ty ziednał ſobie. KochFrag 42; KołakCath A2; SarnStat 4, 11, 249, 1036, 1056, 1185; KlonFlis A3. Cf »w pamięci ludzkiej być«, »z pamięci ludzkiej wypaść«, »za ludzkiej pamięci«, »nad pamięć ludzką«.

»za ludzkiej pamięci« (2): zá ludzkiey pámięći pátrzay co Herbortow poginęło OrzRozm S; GórnDworz K3v.

»nad pamięć ludzką« (1): Kometá wielką [...] známionowáłá ſuſzą wielką/ która zá niey byłá nád pámięć ludzką. BielKron 422v.

»przyrodzenie ludzkie« = natura humana Vulg, Modrz; humanitas Cn [szyk 32 : 16] (48): OpecŻyw 150v; FalZioł [*7], +2v; BielŻyw 85, 118; KromRozm I N2v; KromRozm II k2v; RejWiz 14, 116v marg, Dd; BibRadz *6v; BielKron 9; KwiatKsiąż B3v marg; RejPos 166v, 246v marg, 337v; Iáko Pan Bog obacżywſzy rozność przyrodzenia ludzkiego y rozumem y przykazániem ſwym ozdobić y przeſtrzegáć go racżył. RejZwierc 4, A3, A5 [2 r.], 12, 93v; Iáko ieſt Ludzkie przyrodzenie złożone od Bogá z ćiáłá á z Duchá/ tákże ie też y my ná dwoie obrácamy/ iedno ná Smysł/ drugie ná Pracą BielSpr b3v [3 r.]; WujJud 45v; RejPosRozpr b3; CzechRozm 162v; ModrzBaz 79, 136, 136v, 142v, 143v (8); SkarJedn 56; SkarŻyw 384, 459; ArtKanc A11v; GórnRozm Fv; Phil D4; IEſt to rzecż napewnieyſza w ludzkim przyrodzeniu Iż káżdy to nabárźiey ma ná ſwym bacżeniu/ Co widźi być ná świećie práwie nalepſzego KołakSzczęśl A3; wſzelkie przyrodzenie źwierząt [...] dawa ſię vſkromić/ y okrocone ieſt przyrodzenim ludzkim WujNT Iac 3/7, 8, 546, 607; PowodPr 17; SkarKaz 39a.

»rozum, rozumek ludzki« [w tym: wedle rozumu (3)] = intellectus hominis PolAnt; ratio humana, ingenium humanum Modrz [szyk 96 : 20] (115 : 1): Mądroſcią ſwą Ariſtoteles wſzitkę miarę rozumu ludzſkiego przeuyſſzał BielŻyw 90; RejKupSekl a3v; MurzHist Q4v; KromRozm II o; KromRozm III Pv; LubPs C, R2 marg, bbδ, ee marg; KrowObr 20, 90, 108v; RejWiz 127v; BibRadz *3v, I 123c marg, Prov 20/27, I 356b marg; BielKron 333; GrzegRóżn Fv [3 r.]; KwiatKsiąż 14; SarnUzn B6; RejAp AA8v, 128; Pſcżoły záſię/ proſto iákoby rozum ludzki miáły/ w thákiey cżći ſwego krolá máią/ iáko kthorzy ná ſwiecie pod grozą ludzie. GórnDworz Gg; RejPos 16, 17v [2 r.], 32, 78, 126v, 271; BiałKat 176; KuczbKat 1, 80, 90, 110; Proroctwá wſzelákie piſmá Bożego niemogą być z ludzkiego rozumu właſnego wykłádáne/ ále z dáru Ducha świętego. WujJudConf 32v, 39; CzechRozm 2v, 84v, 161v, 183v, 251v (12); KarnNap E4; ModrzBaz 28, 62 [2 r.], 130; SkarJedn 313; Oczko 2, 2v; KochPs 108; SkarŻyw 28, 213, 600; StryjKron 288; CzechEp 136; NiemObr 97, 100; Rozum ludzki to pokázuie/ iż człowieczy żywot/ nie może ſię inſzą rżeczą zápłaćić iedno żywotem. GórnRozm E3, E3v; ActReg 42; KochPij C2v, C3; LatHar 34, 381; KołakSzczęśl C4, C4v; WujNT 791; JanNKar B3; SkarKaz 160a, 242a, 277a [2 r.], 313a, 486b; SkarKazSej 657a, 689a, 691b; SzarzRyt C4. Cf »rozum ludzki pojąć nie może«, »rozum ludzki przechodzić«, »nad rozum ludzki«.

»nad rozum ludzki« [szyk 7 : 3] (10): Czwarthe począczye bylo nath rozum ludzky y nath domnyemanye anyelſkye PatKaz II 72v; Mącz 276d; zá onych dawnych [...] oſobnych ludzi [...] ſwiát ták ſie był wynioſł rozumy nád ludzki rozum byſtremi/ iż theż wyſzſzey być nie mogło GórnDworz 12; RejPos 32, 41; RejZwierc 70v; BudBib Eccli 3/24[25]; SkarŻyw 126, 173, 384.

»serce ludzkie« = dusza; siedlisko uczuć; uczucie; cor populi PolAnt; ammus hominis Modrz [szyk 124 : 5] (129): WróbŻołt 7/10, 10/5; RejPs 48, 152; kácerze ſtátecznym á ſwyętobliwym żywotem w ſercá ludzkye ſye wkradáli KromRozm I C4v, M4v; KromRozm III F3v, G2v; LubPs B6 marg, E3 marg, G4 marg, I, Z4, bb5v;GroicPorz z4v; Przes wiarę bywaią otzyśćione ſercá ludzkie KrowObr 58v, 53, 59, 113v, 166, 229v (16); BibRadz I 183d marg, 34Ią mαrgr, 4.Esdr 3/22; OrzRozm Q3; SarnUzn H4v [2 r.]; Cżłowiek ktori nie wie ſercá ludzkiego/ trudno ma poſądzáć. RejPos 172v marg, 29, 68v, 118v, 140, 314 (12); BiałKat e3v, 8v, 158v, 216, 293v (7); ſámey thylko mocy Boſkiey należy/ myśli y ſercá ludzkie przeniknąć KuczbKat 115; WujJud 9v, 95, 105; RejPos b4 [2 r.]; RejPosWstaw [413]v, [414]v; Páná Bogá Oyca wſzego miłośierdzia proſzę/ áby [...] wſzytki fałſze rázem y zkśiąg y z ſerc ludzkich wykorzenił BudNT przedm d3v; CzechRozm 61 v, 193v, 227v; cżem więcey Krol one wády z Rzecżypoſpolitey wypędźi/ tym więcey będźiemy o niem rozumieć/ że on nietylko ćiáłá ludzkie á rzecży zwierzchne/ ále też [...] ſercá ludzkie rządźi y ſpráwuie ModrzBaz 19v, 7, 19v [2 r.], 27v, 53, 86v, 136v; SkarŻyw 75, 202, 310, 517, 595 (13); StryjKron A, 86; CzechEp 193, 199; NiemObr 89, 150; ReszPrz 72; ReszHoz 136; ReszList 153, 155; KochPieś 40; ArtKanc A13v; GrabowSet K [2 r.]; O ogniu mile ſercá ludzkie zágrzewáiący/ rácż mi dáć cżąſtkę oney łáſki/ ktorąś hoynie w dźień Swiątecżny wylał LatHar 34, 36, 269, 323, 580; RybGęśli C2v; WujNT 99 marg, 212, 307, 835, Bbbbbbv; WysKaz )?(2v, 7; SarnStat 18; SiebRozmyśl I; SkarKaz )(3v, 207a, 207b, 347a, 456b, 519b, 636a; SkarKazSej 658b, 660b, 662b; KlonWor ded **2v.

»nad ludzkie (-ą) siły, siłę« [szyk 1 : 1] (1 : 1): SkarŻyw 580; Ale ná on dźień weźmie ćiáło [...] mocne nád wſzytki ludzkie śiły SkarKaz 205a.

»sumienie ludzkie« [szyk 15 : 6] (21): SeklWyzn c2, c3, c3v; ſą phalſzywy paſterze albo kaſnodzieie/ ktorzy obczążaią luczkie ſąmnienia vſtawamy luczkimy albo ſzatańſkimy SeklKat 13, F2, M2v, P3; RejKupSekl a5; Diar 29, 86, 88; KrowObr 53v; BielKron 196v; RejPos 313, 338v; BiałKat 133v; WujJudConf 38v; CzechRozm 94v; ſpowiedź ieſt ſidło y piekło ſumnienia ludzkiego. ReszPrz 40; LatHar 254, 593.

»umysł ludzki« = animus hominum a. humanus Mącz [szyk 11 : 4] (15): BielKron 200v; roſkoſzy zaprawdę vmysły ludzkie/ y ćiała zemglewaią y znichcżemniwaią/ á vſtawicżna praca/ potwierdza y zmoczniwa. KwiatKsiąż M3, G4; Pervasit opinio per animos hominum, Wſobiło ſie to mniemánie w vmysły ludzkie. Mącz 473b, 252b, 289o, 387b, 478d; KuczbKat 365, 380; WujJud 42; StryjKron 175; CzechEp 256; KochWr 29; KochPij C3.

»usta ludzkie« = mówienie, mowa ludzka; ora hominum Modrz [w tym: w uściech (8)] [szyk 10 : 3] (13): RejJóz Q4; Długo tu w vſcyech ludzkich tá ſławá trwáć będzye LubPs ee6v, E3, ee6v [2 r.]; RejPos 298; HistLan A3; ModrzBaz [16]; KochPs 173; A coſz zá dziw gdy ſię ludzkim kłamliwym vſtom vwieść damy SkarŻyw 213; KochPam 88; ArtKanc Q5v; RybGęśli D3v.

»wnętrzności ludzkie« = psychika ludzka (2): Mącz 46c; Lecz my ktorzy wnętrznośći ludzkich widzieć nie możemy/ nie mamy zwierzchnych vczynkow ludzkich zwáć pokrytośćią WujNT 99.

»(wolna) wola ludzka« [w tym: wedle woli (2), za wolą (2), z wolej (1)] = voluntas humana Vulgi JanStat; voluntas hominis PolAnt [szyk 24 : 9] (33): HistAl K3v; KromRozm II k2; Diar 89; piſmo Prorockie/ nie z woley ludzkiey/ ieſt nam podáne/ ale od Duchá Swiętego KrowObr 151 [Vulg 2.Petr 1/21; przekład tego samego tekstu BibRadz, WujNT]; BibRadz 2.Petr 1/21; BielKron 171v, 424v; Mącz 323d; WujJud 32v; WujJudConf 66; SkarJedn 316; iáko trudno [...] w morzu nieprzeyrzánym/ryb doſtawáć: ták rzecż ieſt nie łácna/ wolą ludzką/ byſtrą/ táiemną/ á chytrą/ vwięzić. SkarŻyw 312; CzechEp 112; NiemObr 70; LatHar 34; WujNT przedm 19, s. 121, 237, 547, 556, 2.Petr 1/21; SarnStat 4, 1085; Vſpráwiedliwienie grzeſznego z łáſki Bożey ieſt/ ma wolność woley ludzkiey SkarKaz Oooo2vb, 347a [2 r.], 489a, 518a, Ooooa; SkarKazSej 707a [4 r.].

Szeregi: »(tak, nie tylo) ludzki i (jako, ale i) anjelski« [szyk 3 : 2] (5): PatKaz III 147v; KromRozm III B3; Niemogą tego wymowić y wyſłowić Angelſkie y ludzkie ięzyki WujJudConf 243; SkarKaz 276b; GDybych mowił ięzykámi ludzkimi y ánielſkimi/ [hominum ... et angelorum]/ á miłośćibych nie miał; sſtałem ſię iáko miedź brząkáiąca ábo cymbał brzmiący. WujNT 1.Cor 13/1 [przekład tego samego tekstu PatKaz III].

»boski (a. boży) i (a. czy) ludzki; boski z ludzkim« [szyk 9 : 3] (11; 1): KrowObr C2; Dijs hominibusque approbantibus, Zá boską y zá ludzką wolą Mącz 323d; SkarJedn [A*2]v, 315; O dwu rozdzielnych náturách w Chryſtuſie Boſkiey y ludzkiey/ w iedney perſonie Syná Bożego [...] z Oycem y z Duchem S. złącżonych SkarŻyw 320, 318, 337; CzechEp 77, 321; WujNT 87 marg; SkarKaz 242b, 515b.

»ludzki i cielesny« (1): ieſt náuká Dijabelſka/ z rozumu y mądrośći ludzkiey y ćieleſney od Antykryſtá vprzędzioná y zmyſloná. KrowObr A2v.

»ludzki albo człowieczy« (1): iáko y cżłowiecżeńſtwo ieſt ludzkie áho cżłowiecże/ á cżłowiek nie ieſt cżłowiecżeńſtwá iákiego Synem. GrzegRóżn L.

»ludzki abo przyrodzony« (1): Swięći kiedy grzechy odpuſzczáią/ [...] tedy nie czynią tego iáką ludzką/ właſną/ ábo przyrodzoną mocą ſwą; ále mocą nád przyrodzoną WujNT 408.

»ludzki i świecki« (1): ſamego Chryſtuſa y ſławy iego [...] ſkoſztowawſzy/ [...] ludzkiey y świeckiey grubośći prożney cżći ſkuśić niemogłá. SkarŻyw 581.

»ludzki i ziemski« (1): Náucżyćiele wie odſzożepieńcy vdáli ſię zá mądroſćią ludzką y źiemſką BibRadz I 138a marg.

W przen (71): Aſenech vzrzawſzy Iozefa [...] mowiła [...] nyewyedzýałam by Iozef był ſyn boży/ ani iżby moc ludzka mogła porodzýtz taką cudnoſctz HistJóz B4; KromRozm I F3v; Biſkup Krakowſki ludzką mądrośćią wynicował piſmo ſwięte KrowObr C4, C4; głupſtwo ludzkie[...] prágnie nád drugimi gory [stultitia humana ... affectet eminentiam]. ModrzBaz 56; Twemi ia/ Pánie/ będąc vpewniony Ohietnicámi/ áni záślepioney Ludzkiey chytrośći/ áni grożby [!] ſrogiey Bać ſie nie będę SzarzRyt B [idem] B.
Zwroty: »w ludzkiej krwi kochać się, sobie rozkoszować« (1 : 1): LubPs C3; Giezá [...] powoławſzy k ſobie [...] przednieyſzych obywátelow/ vpominał ie áby Páná Bogá w káżdey rzecży przed ocżymá mieli/ w ludzkiey krwi ſie nie kocháli BielKron 299v.

»nasycić się, syty krwie ludzkiej« (1 : 1): o wielkim okrucieńſtwie Perſow ktorzy ſie nie mogli náſyćić krẃie ludzkiey BibRadz I 451a marg; BielKron 207v.

»krwią ludzką pastwiący się« (1): Aleć zá nic v Kátholikow Rzymſkich ták ſam Chriſtus Pan/ iáko y to co co [!] cżynić roſkazał: wolą ná tych ſwoich krwią ſię ludzką páſtwiących páſterzách przeſtáwáć CzechEp 43.

»krwie ludzkiej pragnący, pragnąć« [szyk zmienny] (3 : 2): MiechGlab 36; GliczKsiąż D4; prágnąłeś krwie ludzkiey do śmierći/ nápiyże ſie iey y po śmierći. BielKron 113; CzechRozm 101; A Boże day to áby ſię wżdy kiedyżkolwiek tey krwie ludzkiey prágnące pijawki vznáć mogły/ y mordow ſwych [...] poprzeſtáć CzechEp 46.

»krew ludzką ssać« (1): Ktorzi tedy tákie podatki trawią/ [...] o tych mam rozumieć/ że ták cżynią iákoby krew ludzką sſáli [ii ianquam populi sanguinem sugere] ModrzBaz 125v.

»ciągnąć ludzkie oczy ku sobie (a. za sobą)« (2):w podziwieniu był v wſzytkich/ y ciągnął thák ludzkie ocży ku ſobie/ iáko ciągnie Mágnes kámień żelázo. GórnDworz 17; ZawJeft 47.

»ludzkie oczy na się obrocić« (1): káżdy kto miłuie/ ſtára ſie o to/ áby chęć ſwą/ y ſerdecżną miłość/ czo náibárziey miłey ſwey pokazał [...] ſam przez ſię tho ſpráwuiąc/ ludzkie ocży ná ſię obroći GórnDworz Dd2.

»(za)mieszać rozum(y) ludzki(emi); zamieszanie rozumow ludzkich« [szyk zmienny] (2 : 1): RejWiz 82; Pátrzayże tu dziwney ſpráwy Páná tego/ á dziwnego zámieſzánia rozumow ludzkich od niego RejPos 47; ták też cżłowieká cżtery áffekty naprzednieyſze vnoſzą/ które [...] Polacy według Ciceroná zową zamętki/ dla tego że mącą y mieſzáią rozum ludzki KlonFlis A4v.

»(z-, u)miękczyć serca ludzkie« [szyk zmienny] (4): A thák pánie Lupá nie odeimuy w.m. muzyki dworzáninowi/ ktora nie telko ſercá ludzkie miękcży/ ále j źwirzętá dzikie/ cżyni rochmánne GórnDworz H2v, G; RejZwierc 44; Y [Pan] zmiękczył ludzkié ſercá/ że ich litowáli Y ći ſámi/ v których w niewoli mieſzkáli. KochPs 162.

»serca ludzkie otwarzać, otworzone« (2): Bog ſam tylko ten ieſt/ ktory ſerca ludzkie otwarza/ y on też ſam ſłowa ſwego zdrowe wyrozumienie dawa. CzechRozm 2v; GrochKal 26.

»na sercach (a. w sercach) ludzkich (na)pisać, (na)pisany« (3 : 2): w ſercach ludzkich bog zakon ſwoy nowy nápiſáć przez Hyeremiaſſá proroká obyecał/ y nápiſał pálcem ſwoim/ to yeſt nádchnyenim duchá ſwyętego KromRozm II g4; BielKron 13v; WujJudConf 74; CzechRozm 86v, 94, 110v, 111; ſpráwiedliwość y nieſpráwiedliwość/ nie w mnimániu ludzi/ ále w przyrodzeniu rzecży należą/ iáko ie Bog w ſercách ludzkich nápiſał [inscriptaque divimtus in cordibus hominum]. ModrzBaz 2; CzechEp 124; SkarKaz 381b.

»z serc ludzkich wymazać, wymazany« [szyk zmienny] (2): zá zákáżenim przyrodzenya ludzkyego przez grzech/ záćmyony y wymázány yákmyarz były z ſerc ludzkich ty przykazánya KromRozm II k2v; CzechRozm 222v.

Wyrażenia: bibl. »krew ludzka« (2): Bo gdyżeś thy złupił wiele narodow/ przetoż też y ćiebie łupić będą ini wſzythcy narodowie/ dla oney krwie ludzkiey [propter sangumem hominum]/ á dla gwałtu źiemie y miáſth/ y onych wſzytkich co mieſzkáli w nich. BibRadz Hab 2/8; Y mowi P. Bog tám záraz o kreẃ ludzką/ iż y beſtye káráć będźie nie tylo cżłowieká. SkarKaz 315a.

»krew ludzka« = męczeństwo (1): Nie ia bronię/ ále ten/ co nam wſzytkim ſrogi/ Cálchás/ który krwią ludzką náſzé błaga bogi. GórnTroas 51.

»ludzkie łzy« (1): W domiéch śiedźi wſzeteczność: a záś vlicámi Lichwá chodźi/ ludzkimi vmoczoná łzámi. KochPs 81.

»ludzkie oczy« = spojrzenie [szyk 3 : 1] (4): Ocżu ludzkich pánny chronić ſię máią. SkarŻyw 341 marg. Cf »ciągnąć ludzkie oczy ku sobie«, »ludzkie oczy na się obrocić«.

»ludzkim przyrodzeniem odziany« (1): [Krystus] Iáko cżłowiek śię vkazał/ mocnieyſzego świát nie miał/ Boiowáć z Diabłem zgotowány/ ludzkim przyrodzeniem odźiany. ArtKanc Al2v.

»rozum, rozumek ludzki« [szyk 6 : 2] (7 : 1): Rozum ludzki potym ſpráwił/ Iż Lodzią ná tho nápráwił/ Iż co ná wodach pływáią/ Beſpieożni ná niey bywaią. RejZwierc Av; CzechRozm 185; SkarŻyw A3; Szalony ludzki rozum/ áni oni znáią/ Iáko młodość/ y żywot prędko vpływáią KochFrag 15; więcey wierz nieomylnemu ſłowu Bożemu/ niżli świerzbiącemu á pierzchliwemu rozumkowi ludzkiemu. LatHar 381. Cf »rozumem ludzkim pisany«, »z rozumu ludzkiego uprzędziony«.

»rozumem ludzkim pisany« (1): Piſmo S. [...] nie rozumem ludzkim ieſt piſáne/ ále z nátchnienia Duchá S. WujNT 811.

»z rozumu ludzkiego uprzędziony« [szyk 1 : 1] (2): KrowObr 199; to twoie ſubtylne kráſomowſtwo/ nie z ſłowá Bożego/ ále z rozumu ludzkiego vprzędzione CzechRozm 58v.

»serca ludzkie« = animae hominum Modrz [szyk 34 : 2] (36): náśyenye ono náuki á ſlowá [...] ſwyętego vſſymá przyyęte/ [...] ſye w ſercach ludzkich przyymowáło/ ożywyáło/ roſlo/ y owoc dawáło KromRozm II c; ModrzBaz 65; KochPs 91; SkarŻyw A2; [Syn Boży] dom ſerc ludzkich/ iáko ſwoy właſny/ on ſam zbudował. CzechEp 242, 198; ArtKanc E7; Ządłá [...] ſwoie nieſromierzliwe bez żadnego miłoſierdzia [pochlebca] w ſercá ludzkie wpuſzcża/ ſzkodząc im y w niebeſpiecżeńſtwo przywodząc. Phil G4; WujNT 140; SkarKaz 83a. Cf »(z)miękczyć serca ludzkie«, »serca ludzkie otwarzać«, »na sercach ludzkich (na)pisać«, »z serc ludzkich wymazać«, »Jeruzalem serc ludzkich«, »kamienne serca ludzkie«, »zatwardziałe serca ludzkie«.

»Jeruzalem, Syjon Serc ludzkich« (1 : 1): Proźbá áby racżył vgrunthowáć Pan ſam koſcioł ſwoy w wiernym Ieruzalem ſerc ludzkich. LubPs N4 marg; Pan Bog záſlubił á poprzyſiągł to Dawidowi/ iż miał w łáſce chowáć to kroleſtwo iego/ á záwżdy być pilnym podpomágácżem kościołowi ſwemu ſwięthemu/ w Syone [!] wiernego ſercá ludzkyego. LubPs dd2.

»kamienne (a. uporne) serca ludzkie« [szyk zmienny] (3): Vkaſzćie piſmo Swięte/ gdzie Pan Bog ſercá ludzkie kámienne obiecał ku nabożeńſthwu pobudzić KrowObr 94; RejAp [14.]v; RejPos 320.

»zatwardziáłe (a. twarde) serca ludzkie; zatwardzić serca ludzkie« (2 : 1):ſłowá iego [Panskie] Duch ſwięty zwáć racżv młotem ogniſtym tłukącym á przerażáiącym opoki/ to ieſt kámienne á zátwárdziáłe sercá ludzkie/ á tłucże imi ſrodze ſprzećiwniki ſwoie. RejAp [14]v; RejPos 32v; To niechay będzie Pánu Bogu porucżońo/ ten vmie y vmiękcżyć y zátwárdzić ſercá 1udzkie. RejZwierc 44.

W użyciach m na oznaczenie człowieka albo ludzi (205): dźień iáſny cżyni vmyſl cżłowiecży weſoły/ á záſię ciemny dźień/ ſmutny cżyni ſmyſl ludzki y záćmiony HistAl K3v; thákiego [widzenia] mdłoſć ludzka nie może znieść/ áni też onego gdy ſie okázuie w rozgniewániu ſwoim BibRadz I 138c marg; Możeli [...] oko ćieleſne rozumu ludzkiego/ kroleſtwo to duchowne vpátrzyć? Abo/ możeli ie rozſądek dowćipu ludzkiego ogárnąć? CzechRozm 185; SkarJedn 270; [Dawid] oto prośić miał/ żeby ſyn Boży wiecżny iákoby obłokiem cżłowiecżeńſtwá ſwego vcżynił ludzkiey krewkośći Boſtwo widźiáne z niebá zſtąpiwſzy CzechEp 162; O błogoſłáwiona Márya/ [...] ktoraś oſobliwym twym onym zezwoleniem/ rátunku dodálá świátu zágubionemu. A iákoż ćię krewkość ludzka wyſławi LatHar 480.

W przeciwstawieniach: »Pański (2), boski ... ludzki« (3): wſſákoſz iednák lepiey że wpádnę w rękę Páńſką (bo okwite ſą miłoſierdzia iego) niżli w ręce ludzkie [in manus Domini ..., in manus hominum]. Leop 2.Reg 24/14; BibRadz Eccli 2/20; SkarKazSej 699a.

Frazy: »myśl ludzka nie ogarnęła« (1): ktorych [radości] oko nie widziáło/ vcho nie ſłycháło/ á myśl ludzka ich nie ogárnęłá LatHar 681.

»oko (a. oczy) ludzkie (nigdy) nie wid(zi)ało (-y); okiem ludzkim nie oglądany« (3 : 1): Dydo/ Penelope/ piękna Exioná. Ták práwie ná tablicach iáko żywe ſtały/ Ze ocży ludzkie tego nigdy nie widały. RejWiz 25; RejPos 67; ReszPrz 69; Syn Boży [...] wzywa nas do Ráiu [...] gdzie ony weſołe polá/ gory/ rzeki/ łąki/ y inne okiem ludzkim nieoglądáne [...] roſkoſzy. SkarŻyw 125.

Zwroty: »od oblicznoáci ludzkiej wziąć; wzięt(y), oddalony zakryt (jest)« (2; 2 : 1 : 1): Tego to Enochá Pan Bog racżył wzyąć od oblicżnośći ludzkiey/ á poſtáwić go w Ráiu zá iednego ſtrożá w ćiele zupełnym BielKron 3v; IAko Ray ieſt mieyſce zákryte od oblicżnośći ludzkiey/ ták też y Piekło BielKron 466v, [842]v, 466v, 467; ModrzBaz 58.

»od oczu ludzkich kryć się, odchylać, wzięty jest, daleki, wzięcie« [szyk zmienny] (1 : 1 : 2 : 1 : 2 ): CzechRozm 192v; przyrodzenie ták náſze ćiáło ſpráwiło/ iż nie ktore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie [ab oculis hominum remotas] ModrzBaz 51; [św. Teodora] z miłośći ku Pánu ſẃemu/ cżyſtość pánieńſką ſwoię iemu oddálá/ á świátem á roſkoſzámi gardząc/ od ludzkich ſię ocżu/ zwłaſzcżá męſzcżyzny kryłá. SkarŻyw 340; CzechEp 309, 310, 311; ReszPrz 140.

»przed oczy ludzkie ukazać (a. ukazować), przynosić, puścić, wywabić, wystawiony« = quo oculis hominum obiciuni Modrz [szyk zmienny] (2 : 1 : 1 : 1 : 1): dobrze złącżone bárwy/ máią w ſobie grácią/ y przynoſzą przed ocży ludzkie/ czoś żywego/ á weſołego. GórnDworz L7v; HistLan ktv; ModrzBaz 53; o Krolu Polſki/ [...] Y nas o twym przyiezdzie głoſy dochodziły/ Y z tych láſow ná ocży ludzkie wywabiły: Abychmy też twoię twarz wdzięcżną ogtądáły KochDryas A2; SkarŻyw 100; KołakSzczęśl [D]v.

»z oczu ludzkich zniknąć, odjąć, pojść, skryć się, zagnać« [szyk zmienny] (2 : 1 :1: 1: 1): KochPs 158; Co bacząc Ká1iſthenes/ zniknął z oczu ludzkich/ ták iż go potym nikt nie widźiał/ áni o nim ſłvſzał. KochWz 138; ReszPrz 86, 96; Tą [cnotą] Moyzeſz cudopręty/ tą Táreſa Plemię Slyną choć z ocżu ludzkich dawno poſzli w źiemię. RybGęśli D4; GosłCast 52.

»ludzkiej ręki uść« (1): człowiek [...] ludzkiey ręki vść może/ ále bozkiey nigdy vść/ y przed nią ſię ſkryć nie może. SkarKazSej 699a.

Wyrażenia: »ciało ludzkie« (1):ále ma być pilne rozbieránie rzecży ważnych/ zániechawſzy igier/ ábowiem nie ieſth żadne podobieńſtwo Wárcabow s ciáły ludzkimi. Phil L3.

»duch ludzki« (1): Nieſzcżęſny/ kto ſię/ ná ludzkim/ buduie Duchu: bo rychley niż z lodem ſzwánkuie. W żal/ Pan/ przywodźi/ gdy kto/ śmiertelnemu Vfa/ nie iemu. GrabowSet 14.

»dusza ludzka« = anima hominis Vulg (13): Leop Eccli 21/3; RejAp 151; Y dla tegoſz ná bálwány pogáńſkie Przyidźie karánie/ iſz w ſtworzeniu Bożym ſą wykſztałtowáne ku obrzydłośći/ y ku obráżeniu duſz ludzſkich BudBib Sap 14/11; SkarŻyw 132, 212, 278, 392; LatHar 32, 337, 378, 395; WujNT Apoc 18/13; DZiękuię tobie o namiłośiernieyſzy duſz ludzkich poćieſzyćielu/ [...] żeś mię przez łáſkę ſwą naświętſzą oświéćił SiebRozmyśl E3v.

»głowa ludzka« (2): dla iedney Sárny albo Lániey [Mieczysław Stary] zámordowáł dzieſięć głow ludzkich. BielKron 355v; CzechRozm 45v.

»myśl ludzka« [szyk 12 : 5] (17): myſl ludzſka cieleſtnymi rzecżami oſlepiona, o nieużytecżne rzecży proſi BielŻyw 54, 170; MurzHist T2v; BielKom C7v; RejWiz 19v, 128v; RejFig Ccv; BibRadz II 57a marg; BielKron 24; RejPos 129v; BielSat H2; ſie záwſze ten Pan ſprzećiwi wynioſłym myſlam ludzkim/ á poſromacáć záwſze obiecuie niepotrzebne wymyſły á rozumki ſwiátá tego. RejZwierc 255; KochTr 15; ReszPrz 55; ReszList 156; LatHar 596, 681.

»natura ludzka« (1): Miáſto ktore zową Confluencia/ [...] ná weſołym mieyſcu záſiádło nád rzekámi/ gory ma weſołe/ zamki/ winnice/ wyſpy roſkoſzne/ vrodzáy zboża dobry/ ma wſzythko cżego naturá ludzka potrzebuie BielKron 285.

»przed oblicznością ludzką« = in conspectu hominum Vulg (2): Leop Apoc 13/13; Y Cżyniłá oná beſtia znáki wielkie/ ták iż kazáłá ogniowi sſtępowáć z niebá ná ziemię przed oblicżnoſcią ludzką. RejAp 112.

»oczy ludzkie« = oculi hominis Modrz [szyk 45 : 4] (49): LubPs O4v, aa6v marg; RejWiz 25; Mącz 319a; gdzie czo komu nie przyſthoi/ niechay będzie chocia náder dobrze/ iednák ludzkim ocżom w ſmák to nie poydzie. GórnDworz E5, E8v, I5v; RejPos 67; ModrzBaz 51; SkarŻyw 36, 118, 125, 292; CzechEp 233; ReszPrz 69, 80, 81; pożythek zwykł ocży ludzkie ſlepić. Phil H4; LatHar 45v, 214; muśiáłá być inſza w Chriſtuśie náturá/ oprocz tey człowieczey/ ktorą widziáły oczy ludzkie: to ieſt Bozka WujNT 314; CiekPotr 18. Cf »od oczu ludzkich kryć się«, »przed oczy ludzkie ukazać«, »z oczu ludzkich zniknąć«, »przed oczyma ludzkimi«, »w oczach ludzkich«.

»przed oczyma ludzki(e)mi« = ante hominum oculos Modrz (3): BibRadz *2; álem ia tylko o onych rzecżách był vmyślił rozmowić/ ktore ſię naywięcey przed ocżymá ludzkiemi wiercą. ModrzBaz 69; ludzie z łáſki Bożey mogą być świętymi y niepokalánemi/ nie tylko/ przed oczymá ludzkimi/ [...] ále prawdziwie y przed Pánem Bogiem. WujNT 669.

»w oczoch (a. oczach) ludzkich« = w opinii ludzi [szyk 4 : 1] (5): A było to dziwno w oczoch ludzkich RejPs 174; RejWiz 36; HistLan B2; W iákiey cżći y w iákim pocżćie táiemnie policżeni bywáią/ ktorzy ſię w ocżách ludzkich wzgárdzonymi być nie ſromáią. SkarŻyw 212; WujNT 790.

»plecy, ramiona ludzkie« (1 : 1): Bo wiążą brzemioná ćięſzkie y trudne ku noſzeniu/ y kłádą ná plecy ludzkie [jmponunt in humeros homimim] WujNT Matth 23/4, s. 69.

»(wszy(s)tko) ludzkie przyrodzenie« [szyk 9 : 3] (12): BielKom C6, C7; SeklPieś 31; Pan Bog [...] poſłał ná nie bicż ſrogi/ iż káżde przyrodzenie ludzkie zádrży ſłyſząc o ich pladze okrutney/ ktora ná nie w ten cżás przyſzłá BielKron 146, 244, 290; Dziwne ludzkie przyrodzenie/ Widząc groby y kámienie/ Co vmárłe przykrywáią/ A przedſię ſwiátá łápáią. RejZwierc 238v; WujJud 133v; z boiáznią żywot táki/ ktory wſzytko przyrodzenie ludzkie przechodzi/ wypiſuię: áhy tego zá báśni iákie/ od prawdy dálekie/ nie pocżytano. SkarŻyw 28, 29, 383; CzechEp 133.

»ręce ludzkie« [w iym: w ręce = in manus Vulg, PolAnt (5); do rąk (a. ręku) (2)] = manus homini Vulg, PolAnt, Modrz; manus humana Vulg [szyk 29 : 12] (41): RejPs 202; HistAl 8; LubPs dd4; KrowObr 89v, 110, 115v, 116v, 148v; Leop 2.Reg 24/14, Act 17/25; BibRadz 2.Par 32/19, Ps 115/4, Eccli 2/20, Matth 17/22; SarnUzn A3; RejPos 175v, 194v; WujJud 54v; WujJudConf 54v; BudBib Bar 5/50; CzechRozm 6v; S ſynow Pryámuſowych żaden ták nie ſłynął/ Y ſam Hektor bo iednák od ludzkich rąk zginął. PaprPan A4; ModrzBaz 138; KochPs 174, 198; y dzwony ſamy bez żadney ręki/ ludzkiey dzwoniły. SkarŻyw 546, 490; CzechEp 189; WerGośc 205; GórnTroas 30; LatHar +5v; Syn człowieczy ma być wydan w ręce ludzkie [in manus hominum] WujNT Matth 17/22[21], Mar 9/31, Luc 9/44, s. 396, Act 17/25; PowodPr 7; SkarKaz 241b, 242a, 347a. Cf »ludzkiej ręki uść«.

»serce ludzkie« = cor hominis Vulg; animus hominis Modrz [szyk 28 : 3] (31): WróbŻołt 103/15 [2 r.]; MurzNT 93v, 199; LubPs R6v marg, Y3 marg; myſli ſercá ludzkiego przewrotne ſą od młodośći iego [cogitatio humani cordis] BibRadz Gen 8/20[21], Iudith 8/10; HistRzym 122; RejPos 69; BiałKat 1 58v; Tákći dziś ludzkie ſercá ten ſwięty głod złotá/ Pędzi ktemu iż ſnadź tám w cieśni mieſzka cnotá. HistLan E4; WujJud 218; CzechRozm 88, 193v; ſercá ludzkie do miłośći á ſprzyiázney chęći przywodźić y vcżyć/ od waśni y złey woli odwodźić/ áza to nie nawięcey ludzkośći iednego ku drugiemu prziſtoi? ModrzBaz 67, 9v, 19v, 53, 118, 132; SkarŻyw 312, 516; Skoro ſię rozniosłá wieść o zábiciu Włádisłáwowym w Polſcze/ wielką żáłość y ſmutek ſercá ludzkie/ [...] záfráſowáłá StryjKron 607; CzechEp 113; KochFr 75; ArtKanc A 10; GrochKal 18; LatHar 586, 599; SkarKaz 4a.

»umysł ludzki« [szyk 10 : 5] (15): MurzHist V; Wyelkie wzgárdzenye y podłe ważenie náuk zyęło dzis vmyſly ludzkie GliczKsiąż M5v; LubPs Y3 marg; KwiatKsiąż II3v; Mącz 399c; GórnDworz Mm6v; KuczbKat 1; RejPosWstaw [212]; Ná to ſie wſzyſcy philozophowie ſtárzy zgadzáli/ że Muzyká ma moc nád vmyſły ludzkiémi KochWr 38; ZawJeft 23; Sthądżeć więc przychodzi rozerwánie ludzkich vmyſłow/ gdy pożytek z vcżćiwoſcią walkę wiedzie Phil H4, D, P2v, 14; GrabowSet C4.

»uszy ludzkie« [w tym: do uszu (3), w uszy (1)] = aures populi Modrz] [szyk 6 : 3] (9) : ku poſłuchaniu iego [Demostenesa] mowy ludzſkie vſzy prawie przyciągał. BielŻyw 59; RejPos 97v; ModrzBaz 129v; KochPs 98, 109; CzechEp 219; ReszHoz 140; ſławá [Jana Tarnowskiego]/ [...] będźie w vſzach ludzkich brzmiáłá/ Póki cnotá v dobrych mieyſce będźie miáłá. KochTarn 75; LatHar 45v; SkarKaz 686b; SapEpit B.

b. Od człowieka pochodzący (687): dzieći ktore oni ſynowie Boży z onymi niewiáſtámi ludzkiemi z pokolenia Kaimowego/ rodzili: ieſzcże dáleko były gorſze SkarŻyw 269; DWoy ieſt rodzay Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá. Ieden z mátki ludzki y v świátá podły y wzgárdzony. SkarKaz 483a; Bog sſtał ſię człowiekiem/ iáko ieden brát ludzki SkarKaz 487b.

W porównaniach (3): A ták ten ludzki narod práwie iáko pęcherz/ Lekkim wiátrem nádęty/ á pálcem weń vderz/ Alić iuż w nim nic nie máſz RejWiz 87v, 172; Iáko wodá śiąknie w źiemię/ Ták niſzczeie ludzkie plemię. KochPs 137.

Wyrażenia: bibl. »corki, dziewki, cory ludzkie« = filiae homini PolAnt (2 : 2 : 1): gdy ſie ſynowie boży z ięli z corkámi ludzkiemi/ národziły im potomſtwá BibRadz Gen 6/4, Gen 6/2; BielKron 4; RejPos 42v; ſynowie przeźrzáni poymowáli dziewki ludzkie/ iż były czudne/ wedle woley ſwoiey. RejZwierc 260v.

»ludzkie dzieci« = ludzie (1): Sam Pan Bog z niebá tu pátrzy/ ná wſzyſtki ludzkie dżieći ArtKanc Q5.

»(wszy(s)tek a. wszyciek, a. wszen) narod ludzki« = (wszyscy) ludzie; mundus PolAnt; hominis genus, gens humana Modrz; humanum genus JanStat [szyk 348 : 54] (402): FalZioł +2v; Prorok przipomina pánu/ áby ták bárzo niepieſćił národu ludzkiego RejPs 212, 34v, 95, 184, 199, 216 (13); KromRozm II i3v; MrowPieś ktv, A2, A2v; BielKom E4; LubPs T2, V6v, X5, cc, ff3v (10); KrowObr 148v, 221; Pátrzże iákie trudnośći tám w ludzkim narodzye/ A żaden nic nie myſli o przyſzłey przygodzye. RejWiz 72v, 5, 65v, 96v, 109v, 174v (10); Leop *2v; LeszczRzecz A2; RejZwierz A5v, 106v [2 r.]; BibRadz I ld marg, 2b marg, 3c marg, 336a marg, Sap 10/1; BielKron 9, 12v, 43v, 247v, 277 (11); KwiatKsiąż P; RejAp 11, 57, 101v, 140v, 165 (25); GórnDworz X7, X8; RejPos 28v, 54, 108v, 152, 329v (192); BiałKat 216, 256, 261; GrzegŚm A3, 51; KuczbKat 25, 30, 315, 325, 405 (8); RejZwierc 10, 69, 75, 76, 142v (11); BielSpr 11v; WujJudConf 4v, 16, 74, 220; RejPosWstaw 21v; BudBib 3.Esdr 4/37; CzechRozm 25, 26v, 35v; KarnNap B; Plato w ſwoich kſięgach [...] powieda/ iż nie wołowie nád wołmi/ nie kozy nád kozámi/ ále nád oboymi temi ludzki narod dáleko nád nie zacnieyſzy ieſt przełożony ModrzBaz 13, 49, 61v, 72, 107, 133v (18); ModrzBazBud ¶5v; SkarJedn 10, 25; KochPs 67; SkarŻyw 3, 31, 121, 258, 595 (12); StryjKron kt, 6, 146; CzechEp 200, 274, 297, 310, 346 (7); ReszPrz 87; ArtKanc F6v, N10v, T9; GórnRozm N2v; GórnTroas 4; GrabowSet F3v, 14, O4v; OrzJan 30; LatHar 32, 77, 292, 505, 679 (19); SarnStat 249; Dla złośći ludzkiey/ wſzyſtek niotylko narod ludzki/ ále wſzelką rzecż żywiącą/ zoſtáwiwſzy tylko rodzay iey/ Bog wodą zátopił. PowodPr 11, 66; SkarKaz 274a, 315a, 551 a; PaxLiz E2; SkarKazSej 690a; Twey ślicżney żaden nigdy niezgáni vrody/ Niedoſtąpi iey miedzy ludzkimi narody. SapEpit B4; KlonWor ded **3v; SzarzRyt D4. Cf Zestawienie.

»(wszelkie a. wszystko a. wsze) ludzkie plemię« = (wszyscy) ludzie [szyk 15 : 6] (21): OpecŻyw 7, [80], 99v, 100, 104; BielŻywGlab nlb 9; Kſiąſzki ku Miſtrzowi. Ach moy miſtrzu wielkie to ieſt brzemię/ Iść przeſpyecżnie miedzy ludzkie plemię BielKom Av; RejWiz 155v, 181; BibRadz Gen 6 arg; KochPs 4, 137; MWilkHist E2, F3; Wierzymy iż sſtąpił do piekłá/ y wſtał z martwych trzećiego dniá/ to dla vſpráwiedliwienia/ wſzego ludzkiego plemienia. ArtKanc M10v, Nl7v; GrabowSet C; LatHar 340; GosłCast 45; PaxLiz D3; KlonWor 39.

»(wszy(s)tko a. wsze) ludzkie pokolenie« = (wszyscy) ludzie; natio Vulg [szyk 21 : 5] (26): OpecŻyw 103v; Dziwował ſie Ariſtoteles dwoiemu pokoleniu ludzſkiemu, że iedni ludzie ſą zli, [...] Drudzi lepak ſą dobrzy BielŻyw 88; WróbŻołt 109/6; SeklPieś 32; [Syn Boży] był wzięty s trzody ludzkiego pokolenia/ Abráhámá y Dawidá KrowObr 184v; RejWiz 78, 124, 171, 172; RejZwierz 48; GrzegRóżn Gv; RejAp 55; RejPos 28v; Iezus Kriſtus Názáráńſki w troycy/ wſtał zmartwych ninie/ vweſelił ludzkie pokolenie. MWilkHist D3v; ReszList 146; ArtKanc B2, B10, E8v, F3v, F10 (8); GrabowSet Ev, I4v, K.

»(wszy(s)tek a. wszen a. wszelki) rodzaj ludzki« = (wszyscy) ludzie; gmup hominum Mącz, Vulg; genus humanum Modrz [szyk 102 : 24] (126): OpecŻyw 1, 8v, 9v, 139v, 145v (9); PatKaz I 18; [Duch Święty] przeſz nyą [Pannę Maryję] chczyał ukazacz ſwe myloſyerdzye ſzwyatu, to yeſt rodzayouy ludzkyemu PatKaz II 48v, 24, S9V, 53, 71v, 79v (8); TarDuch A4, B2v, B3, C6, D2v, D3; FalZioł V 50v, 51 [2 r.]; MiechGlab 36; WróbŻołt C4, L6v, T8, 70/18, aa3v [2 r.], aa4v; CHwalćie zwirzchnoſć páńſką wſſyſci ludzcy rodzáiowie/ y inni národowie pogáńſcy RejPs 172v; MurzHist R; KromRozm II b2v, ev, i3 [2 r.], p4; KromRozm III B3v; GliczKsiąż A2v, E2v, F7, Ov, P2 (7); KrowObr 97v [2 r.], 99, 109v [2 r.], 113, 178v (10); Leop Act 17/26; BielKron 5v marg, 23 v; KwiatKsiąż I; Mącz 97c, 135d, 143c [2 r.], 402a; SarnUzn E 8v, F4; GórnDworz L18 v; Pirwy rodzay ludzki/ to ieſt Sárácenowie y żydowie ſpią w grzechách ſwych á wierzą żeby w niebie mieli być HistRzym 97v, 3v, 40, 83v, 97v (11); KuczbKat 35, 115, 255; KochMon 33; WujJud 26, 63, 116v, 218, 231; KarnNap F3; ModrzBaz 56v; KochOdpr B2v; SkarŻyw 2, 69, 101, 172, 189 (11); KochPieś 46; Toć byłá wiecżna vſtáwá/ Troyce świętey dźiwna ſpráwá/ [...] Ze Pan Bog tym obycżáiem/ ziednał ſię z ludzkim rodzáiem/ ná wiecżne ſtrácenie zdánym ArtKanc F6v; KochWr 23 [2 r.], 24; OrzJan 104; LatHar 207, 291; y vczynił z iednego wſzytek rodzay ludzki/ áby mieſzkáli po wſzytkiey źiemi WujNT Act 17/26, s. 556; SarnStat 4, 1085, 1210; SiebRozmyśl B2, Ev [2 r.], E2v, G2v; SkarKaz 119b. Cf »książki rodzaju ludzkiego«.

»książki rodzaju ludzkiego« = prawdopodobnie Genesis (1): Lutoſzcz mam nat czlouyekyem napodobyenſtwo naſze ſtworzone [!] to pyſſano wkſyąſzkach rodzayu ludzkyego PatKaz II 54v.

»synowie ludzcy« = ludzie; filii hominis a. terrae, Vulg, PolAnt [szyk 97 : 5] (102): OpecŻyw 19, 22v, 25, 39v, 102; OpecŻywList Cv; a criſtus był myędzy ſyny ludzkymy naczudnyeyſzy przeto y czyalo panny było czudne PatKaz III 118; WróbŻołt 4/3, 10/5, 52/3, 61/11, 106/8 (13); BielKom B5v, C3; Láſkáwie Pan z nyebá ſwego ná ſwiát poźrzeć racżył Aby we wſſech ſynoch ludzkich myſli ich obacżyl. LubPs I, B3v, Dv, Qv, T5v (27); GroicPorz kt, pp3; KrowObr 159, 166; I záſſ ty wywodzyſſ Iutrzenkę czásu ſwego/ y Zwierzęcey gwiázdzie nád ſyny ludzkiemi naſtáwáć kazeſz? Leop Iob 38/32, Ps 65/5, 145/3, Dan 5/21, Eph 3/5 (9); BibRadz Gen 11/5, Ps 89/48, 115/16, Prov 15/11, Mich 5/7 (9); BielKron 4, 79, 79v, 81 v; GrzegRóżn L2; HistRzym 3v, 69v, 108v; BudBib 2Par 6/30, Sap 9/6; CzechRozm 123, 124, 163v; Oczko 5v; KochPs 46; CzechEp 58, 62; ArtKanc E9, Q3, Q3v; Nie kłáć ſwoiey nádźieie/ w tych/ co świátem rządzą/ A zá ſyny ludzkimi/ niech ſmyſły nie błądzą GrabowSet Dv, G2v; KochFrag 18; LatHar 205, 288; KołakSzczęśl C3; WujNT Mar 3/28, Eph 3/5; Sſtał ſię Syn Boży ſynem ludzkim/ áby człowiek sſtał ſię ſynem Bozkim. SkarKaz 488b, 551a, 577a.

Zestawienie: »rozkosz narodu ludzkiego« = o Tytusie Flawiuszu Wespazjanie cesarzu rzymskim panującym w latach 79 – 81 (1): Titus nachwalebnieyſzym między wſzyſtkim tym narodem był mian: ktorego hiſtorie/ roſkoſzą narodu ludzkiego zowią. KwiatKsiąż G2.
Szeregi: »świecki abo (i) ludzki« (2): Dwá narody z Iádámá/ ieden świecki y ludzki/ drugi duchowny y niebieſki SkarŻyw 268 marg, 268.

»ludzki i źwierzęcy« (1): [Bóg ukazuje Noemu ksziałt archy] ku záchowániu plemięnia ludzkiego y źwierzęcego. BibRadz Gen 6 arg.

c. Przez człowieka albo ludzi uczyniony, popełniony, przeżywany, odczuwany; wskazuje na człwieka albo na ludzi jako sprawców czynności lub stanu wyrażonego przez określany rzeczownik (1389): BierEz F2, R4v [2 r.]; OpecŻyw 52, 83; OpecŻywPrzedm C3v; Iezu ktorys vkazuiącz ludzką żałoſć W płacżu przijacielſkim z Marią y z Martą płakał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch B6, A2v; FalZioł V 119; Czo ieſt pięknoſć przirodzenia obłuda, krotkie ſzcżęſcie, kwiat rychło vwiędły, ludzſkie pożądanie. BielŻyw 136, 46, 58, 69, 79, 96 (9); BielŻywGlab nlb 10, nlb 13; GlabGad [A]; BierRozm 4; WróbŻołt N2, 118/134; WróbŻołtGlab A4; RejPs 55; LibLeg 11/33; LibMal 1544/84; RejJóz O7; Wtym dwou [!] przykazaniu [...] ukazuie pan Bog roſnoſc przikazania ſwego od przikazania luczkiego SeklKat Nv, Tv; RejKup b4v, b7, c8v, g8v, T; HistAl A3, G, I5v; MurzHist kt, B2 [2 r.]; MurzNT Matth 15/9, k. 71, Mar 7/7; KromRozm II a4v, b2, g4v, h, p3v (7); KromRozm III D8v, F8, G8, N6v, P; Diar 72; Dał mi bog w moc ty vrzędy/ Piſać ludzkie złośći błędy BielKom Dv, Av, C2v, D4, D7; GliczKsiąż M6, O6v; LubPs A3, R5v, H4v, Y3v marg; GroicPorz c4v, dv, mmv; KrowObr B4v, 44v, 110, 120v, 157v (9); Pátrzayże iákie zamki/ iákie budowánia/ Co ie dziwnie ſpráwuią ty ludzkie ſtárania RejWiz 153, 10v, 95v, 103, 170, 191 (11); Leop Eccle 4/4, Ierem 9 arg, Ez 27/2; OrzList d4v; KochZuz A2; LeszczRzecz A2, A4; RejFig Eev; RejZwierz 111; BibRadz I 4a marg, 158d marg, Iob 34/30, Ps 119/134, Prov 20/24 (13); OrzRozm E2, P, Q4; BielKron 7, 63v, 80, 224, 240 (23); GrzegRóżn A2v, Fv, I3v [2 r.], K2v; KwiatKsiąż H, H3v; Incurrere in odium hominum Prziść w nienawiść ludzką. Mącz 74c, 86a, 194b, 250c, 301 d, 494d (17); OrzQuin O4v; Prot B4; SienLek 1v, 28v, 45, 113; LeovPrzep H; RejAp 8v, 68, 106, 120, 179; GórnDworz B3, F3v, F7, N6, Bb4v; HistRzym 46v, 48; RejPos 30, 32, 70, 129v, 214 (15); Biſkupowie Swięći [...j byli [...] od wſzelákiey boiáźni ludzkiey prózni BiałKat 36,16, 46v, 56, 228v (7); GrzegŚm 7, 24; HistLan A2; KuczbKat 275, 315 [2 r.], 375 [2 r.], 395; RejZwierc 48, 71, 160v, 187v, 225 (22); WujJud 60, 64v, 74, 112v, 258v (14); WujJudConf 5, 32v, 51 v, 114, 247v (10); RejPosRozpr b3 [2 r.], b3v, b4, b4v, c, c2; RejPosWstaw [213]v, [413]; BudBib Sap 14/14; BiałKaz D2; BudNT przedm dv; CzechRozm 4v, 55v, 96v, 132v, 220v (8); PaprPan B, Bb3; KarnNap E4; ModrzBaz 37, 61v, 102, 129, 144v (19); SkarJedn 49, 62, 343, 360, 389, 396; Nagrodę iáką wźiąć mogł: nicem nie otrzymał Ieno śmiech ludzki/ á żal ſerdecżny tym więtlzy. KochOdpr C3v; Oczko 2v, 3; KochPs 13, 73, 92, 108, 186 (16); SkarŻyw 87, 271, 348, 497, 545 (32); KochTr 9, 15, 17, 18; ſzczęſcie y fortuná máiąc wielką moc w ſkutku woyny/ częſto z ledá máluczkich przyczyn vmysły y porády ludzkie (kieruiąc ich ku lepſzemu albo gorſzemu ſkutkowi) ináczey y opák obraca y odmienia. StryjKron 175, 677; Kto mowi/ mowić ma iáko wymowy Boże: nie iáko bayki/ wymyſły/ ſny/ plotki/ y ludzkie wywroty. CzechEp 139, 26, 86, 89, 117, 210 (27); CzechEpPOrz *3v; NiemObr 7, 40, 43, 128, 163 (20); KochMuza 26; KochMRot B3v, B4v; ReszPrz 8, 24, 26, 108; ReszList 180; WerGośc 209, 259; WisznTr 5; KochPam 81, 88; KochPieś 2, 41, 44, 52; PudłFr 27; ArtKanc B6, M14, O [2 r.], R18, R20; GórnRozm F3v, F4v, H2, 13 [2 r.]; KochProp 16; KochWr 16, 39; PaprUp B; Zyy trzyſtoletni wiek/ pátrzáiąc ná té Nietrwáłe prędkie ludzkie odmienności. ZawJeft 3, 3, 8, 13, 35, 40 [2 r.]; ActReg 21; GostGosp 142; Bo z tąd wſzyſtkie náuki pomnożenie bráły/ Gdy ich przemyſły ludzkie zlekká przycżyniáły. GostGospGroch kt; Phil D3 [2 r.], E3, 12[3 r.], K4, L4, M3; GórnTroas [3], 13, 27, 65; KochCzJan A2; Ieſli/ miłośierdźie ludzkie/ mam znáć w tobie/ Przydźie zwątpić iśćie/ y roſpácżáć w ſobie GrabowSet K3v, F2v, H4v, L2, N3, T (10); KochFrag 47; OrzJan 30, 80, 108; LatHar 4, 77, 259, 261, 508 (9); RybGęśli Dv; Pan Bog prorokom y innym świętym ieſzcze w tym żywoćie nád przvrodzonie dáie moc poznánia ſkrytośći ludzkich. WujNT 581, 151, 267, 358, 448, 505 (22); JanNKar A2v; SarnStat 3v, 49, 155, 587, 1067 (21); PowodPr 11, 14, 51, 78, 79 (7); Tá ſpráwiedliwość vrzędow ludzkich bárzo ieſt niedoſtáteczna. SkarKaz 2a, 43a, 346b, 419b, 611a (19); VotSzl Cv; CzahTr H4v; SkarKazSej 663a, 659b, 669a, 694b, 705a (11); SkorWinsz A2v; KlonWor ded **2v, **3v, 65; PudłDydo B4; ZbylPrzyg B3; SzarzRyt C3v, D4v; SzarzRytLeśn nlb 2.

W połączeniach szeregowych (5): KromRozm III B6; Diar 47; GroicPorz av, a4v; gárdłem káráć mężoboyſtwo ieſt naprzyſtoynieyſza/ y zgadza ſię z Boſkim/ ludzkim y przyrodzonym práwem ModrzBaz 78.

W przeciwstawieniach: »ludzki ... boży (a. boski) (42), bestyjalny, (od) Ducha Św. (2), Pański« (46): BierEz H3; KromRozm II y2; KromRozm III B6; LubPs bb marg, bb2 marg; GroicPorz 113, pp2; Izaſz ty niewieſz zápámiętáły tzłowietze/ iż vſtáwy Bo że/ á vſtáwy ludzkie/ ták ſą dálekie/ y rozne od ſiebie/ iá[k]o ieſth niebo od ziemie? KrowObr 227, C2, 227; BibRadz 2.Par 19/6, Ioann 7/18; BielKron 197, 213v; GrzegRóżn A2v; OrzQuin L4v; KuczbKat 335; WujJud 30, 72v; RejPosRozpr b3v [2 r.], b4v, c3v; BudBib 2.Mach 7/14; CzechRozm 184 [2 r.]; ModrzBaz 116, SkarJedn 45 [2 r.], 326; SkarŻyw 164; CzechEp 6, 28, 138, 233; NiemObr 4, 59, 89; OrzJan 130; Bo ſą od Duchá S. á nie zgołá ludzkie przykazánia. WujNT 710; PowodPr 40; SkarKaz 2a, 484b; SkarKazSej 698a [3 r.].

W porównaniach (4): drogi y ſądy Boże/ nie ſą iáko ludzkie CzechRozm 184, 184; Bo ſię nigdy pletliwe báśni ludzkie/ iáko plewy z pſzenicą z ſłowem Bożym weſpołek nie zgodzą áni oſtoią. CzechEp 322; vſtáwámi ludzkiemi (iuż nie iáko mlekiem/ ále iáko grubym młotem/ [księża] tucżą y karmią) NiemObr 91.

W charakterystycznych połączeniach: ludzki(-a, -e) affekt (2), akcyja, bajka (3), baśń (5), błąd (13), błogosławieństwo (3), bojaźń (3), burda, chciwość (2), chęć (8), chuć, chwała (17), cześć (4), dar, dekret (2), dowod, dzieje (2), dzieło, fantazyja, filozofija, fortel (2), frasunek (4), gniew, godność, groźba, igrzysko, instygacyja, jałmużna (2), karność, kauza, konkurs, krzyk, kupiectwo, łaska (5), mandat (3), matactwo, mierziączka (2), miłosierdzie (3), modlitwa (2), molestyja, nabożeństwo (3), nadętość (2), nagroda, nałog (2), namiętność, namowa (2), naprawa, niebaczność (2), niedbałość (8), nielubość, niełaska (2), nienawiść (9), nieopatrzność, niepilność, nieprawość (3), nieprzyjaźń, nierząd, niesposobność, niesprawiedliwość, niestałość, nieszczerość, nieustawiczność (2), niewiara, niezbożność, nieżyczliwość, obłędność (obłędliwość) (7), obłudność (obłuda) (3), o(b)mow(k)a (8), obrona (3), obżarstwo, odmienność, ofiara, opatrzność (2), oziębłość, pilność, plotka (4), płacz (7), pochlebstwo (2), pochwała (4), podobieństwo, poklon (2), pokusa, pomoc (8), pomsta, pomysł, poprawa (2), (po)rada(13), posluga (5), posłuszność, postawa (2), posłępek (2), (po)strach (3), (po)śmiech (pośmiewisko) (13), potępa, potwarz (potwarstwo) (4), pozew, pożądanie (pożądliwość) (7), praca (9), prośba (4), przemysł (3), przemyślność, przestroga, przewrotność (2), przydatek (4), przykazanie (8), przymowka (2), przysada (2), psota, pycha (3), ratunek, reguła (3), robota (4), rozboj, rozkosz (2), rozmowa (5), rozmysł, rozprawa, rząd (3), schadzka, sen (2), skarga (2), skłonność, skutki, sława (5), służba (3), srogość, srom, swawola (swowoleństwo, swowolność) (7), synod, szacunek (2), śmiałość (3), tajemnica (2), testament (2), tradycyja, troska (4), uczynność, upor, (2), urząd (2), usługa (2), wątpliwośċ, wesele, wiadomość, wiara (5), wieść, wina, wstyd (11), wszeteczność (wszeteczeństwo) (4), wykład (11), wykręt (3), wymowka, wynalazek (11), wysługa, wywod (6), wywrot (2), wzgarda (2), zabawa (4), zabobon (3), zapalczywość (2), zasługa (6), zazdrość (2), zbytek (2), zdrada (5), złe, złorzeczeństwo, złość (58), majomość (2), zuchwalstwo (3), zwierzchność (3), żałość (3), żądza; z rzeczownikiem odsłownym (118).

Przysłowie: Człowiek śiebie niebacząc/ ludzkie złé obaczy GosłCast 32.
Fraza: »nie ludzkie to (są) sprawy« (3): SkarJedn 327; Nie ludzkie to ſpráwy/ ſerce odmienić SkarKaz 241b, 241b.
Zwrot: »stać się gadką ludzką« = być na ustach wszystkich (1): Iam nos fabulae sumus, Stáliſmy ſie gadką lucką/ to yeſt Wſziſcy o nas mowią/ álbo káżdy námi vſtá wymywa. Mącz 113a.
Wyrażenia: »domysł ludzki« (4): BibRadz I 481; A Páná Bogá chwálić y cżćić [...] mamy/ iáko on nas ſam náucżył/ [...] bez wſzelákich zabobonow y domyſłow ludzkich/ w ſzcżyrośći ſercá y vmyſłu. WujJudConf 54; SkarŻyw 260; NiemObr 98.

»duma, dumka ludzka« = wymysł, mniemanie ludzkie [szyk 6 : 5] (10 : 1): KromRozm II a2; CzechEp 223, 262, 263; Tymi ſłowy Páweł ś. wſzytkie ludzkie dumy/ ktoremi o inſzym fundámenćie dumáią/ zbija NiemObr 33, 7, 67 [2 r.], 94, 105, 142.

»dzień ludzki« (1): Ale v mnie to ieſt namnieyſza żebych był od was ſądzony/ ábo od dnia ludzkiego [ab humano die] (marg) od ſądu ludzkiego. (‒) WujNT 1. Cor 4/3.

»głos ludzki« = wieść, wiadomość od ludzi (3): KochPhaen 4; KochCzJan A2v; wſzyſcy ći ſtáwią ſie wáſzey kró: M. iáko ſkoro ſie olłyſzą [...] przez ſáme wieśći/ y głoſy ludzkié OrzJan 129.

»głos ludzki« = wieści powtarzane przez ludzi (2): Ludzki głos żgadza ſie z Boską wolą RejJóz Q4 marg; SkarŻyw 503.

»grzech ludzki« [w tym: za grzech(y) (13), prze grzech (1) ] = delictum populi, peccatum hominis Vulg [szyk 48 : 9] (57): OpecŻyw 39; WróbŻołt N2 [2 r.], Y4; bog za grzechi lyudzſkye czyeſką męką [...] podyal. LibMal 1554/190v; KromRozm II e4; LubPs T4; KrowObr 49, 124, 125 [2 r.], 125v; Leop 2.Esdr 1 arg, Sap 11/24, Hebr 2/17; BibRadz *6v, I 274, 461; LeovPrzep B3, H3; RejAp 52; GórnDworz Ff3; HistRzym 50v; RejPos 32, 64 [2 r.], 210v; BiałKat 288v; WujJud 88v; CzechRozm 60, 171v; SkarŻyw 243, 310, 462, 544, 572 (9); ReszPrz 82; ArtKanc E3v; LatHar 98, 358; ſtrzeż ſię błędu Kálwiniſtow/ ktorzy Bogá czynią przyczyną y ſpráwcą ludzkich grzechow WujJud 27, Rom 3 arg, s. 816; SkarKaz 203b, 242a, 279b, 515a, 577b (8); SkarKazSej 695b [2 r.].

»miłość ludzka« = charitas humana Modrz [szyk 17 : 2] (19): BielŻyw 44; KromRozm III I7v; DiarDop 101; tákowego obycżaiu/iż nie przynośi nigdy miłośći ludzkiey ſthrzedz ſie Dworzáninowi trzebá GórnDworz N3, B8, O6v; HistRzym 65; RejZwierc 104; MycPrz I A2v; CzechRozm 175v; PaprPan F4, Vv, Aa3v; ModrzBaz 33; Ználi święći iſz nas rychley miłość ludzka zepſuie: niſzli nam nieprzyiazń záſzkodzi SkarŻyw 238; Phil P3 [2 r.]; CiekPotr 18; SkarKazSej 665a.

»(do)mnimanie ludzkie« [w tym: nad (do)mnimanie (9), wedle (a. podług, a. według) mnimania (3)] = iudicium a. opinio a. suspicio hominum Mącz; existimatis hominum Modrz [szyk 25 : 19] (44): Elzbieta ſtará nad ludſkie domnimanijé ſyna pocżęla OpecŻyw 10, 60, 151 v; OpecŻywPrzedm C3v; FalZioł I 38b; RejJóz B2; LubPs aa4, bb2v; BibRadz II 42a marg, 93a marg; BielKron 222, 411; KwiatKsiąż F2v; Mącz 176c, 406d, 434b; GórnDworz S3v; RejPos 89v, 150v, 166v, 305, 342 marg; RejZwierc 146; WujJudConf 104; RejPosWstaw [412]; ModrzBaz 39v, 40 [2 r.], 43, 57 [2 r.], 58v; WIelką to záprawdę y niewymowna cnotá/ tákie ná sławie y mniemániu ludzkim vmartwienie. SkarŻyw 108, 172; CzechEp **v, **3v, 202, 364, [410]; KochPieś 53; WujNT 45, 67, 193; SkarKaz 352a.

»mowa ludzka« [szyk 5: 4] (9): BierEz R4v; Nie przyrownyway ſię ku mowam ludzkim [in ore hominum]/ áni vfay wárgam twoim. BibRadz Eccli 1/28 [37]; BielKron 452; KwiatKsiąż F2; SienLek 14; CzechEp 140 marg [2 r.]; Szcżyry/ chwálebny/ cżyſty y wybrány Zywoćie/ mową ludzką nie wyznány. GrabowSet Xv; WujNT 193.

»nadzieja ludzka« [w tymi nad nadzieję (3), w nadzieję (2)] (12): BierEz 13; RejPs 97v; KwiatKsiąż B3v; Existimationi hominum satisfacere, Oczekawániu á nádzieyi ludskiey doſyć vczinić. Mącz 116b, 434d; BudBib 2. Mach 7/14; KochPs 87, 167; NiemObr 73; KochProp 7; Miáſtá/ zwálone ná kupy kámienne/ O iáko/ ludzkie nádźieie/ odmienne GrabowSet T4v; SkarKaz )(4.

»nauka ludzka« = doctrina hominis Vulg [szyk 25 : 2] (27): KromRozm II pv; KrowObr 24v, 61v [2 r.], 99v; BibRadz II 54d; BibRadzBaz ktv; OrzRozm A2v; s cżwicżeń y z nauk ludzkich/ dwie nazacznieyſze ſą/ ktore ſą barzo należące ku wyprawieniu cnoty KwiatKsiąż F2v; RejPos 8; SkarJedn 48, 359; CzechEp 44, 136; CzechEp *; Do tego wſzyſtkie piſmá co ich ludźie máią/ Rozumy y náuki ludzkie ſię śćiągáią. KołakSzczęśl C4v; WujNT Matth 15/9, s. 63, 140, 151, Col 2/22 (9); SkarKaz 417b, 606a.

»niewdzięczność ludzka« = ingratitudo hominum Mącz [szyk12 : 1] (13): OpecŻyw 99; WróbŻołt aa3; Mącz 256a; RejAp 137; Pan nie tylko ſwą ále y ludzką niewdzięcżność káráć racży. RejPos 215v marg, 67, 21 1v, 215 marg, 215v; RejZwierc 126v; RejPosWstaw 42; ModrzBaz 135v; Niewdźięczność mię ludzka potępiłá: Boday ſię źle w rychle zápłáćiłá. KochFr 74.

»niewierność ludzka« (1): Bo gdy w tákowey niewiernośći ludzkiey/ [...] kiedy trudno kto mogł byc ku wierzeniu przywiedźion/ tedy Páná Bogá ná świádectwo wzywáli. KuczbKat 285.

»obyczaj, zwyczaj ludzki« [w tym: wedle obyczaju(-ow) (2)] = mos humanus Mącz [szyk 42 : 25] (61 : 6): BielŻyw 21, 121; BielŻywGlab nlb 9; GlabGad P3; BierRozm 4; KromRozm II o4v; KromRozm III A3; ten Philozoph záwżdy karał obycżáie ludzkie y práwá im vſtáwiał RejWiz 158, 181; OrzRozm P2v; BielKron 199 [2 r.]f 432v, 441v, 443v, 455v; Mącz 47a, 114a, 221d, 308b, 251b (10); SienLek T4; KuczbKat 295; RejZwierc 17, 18v, 19, 23v, 77v (10); BielSpr 67v; zwycżay ludzki [mos populorum] też to nieśie/ iż káżdy cżłowiek ma tych z ktoremi towárzyſkie żywie ModrzBaz 25v, 5, 20v, 32v, 52v, 135 (11); SkarŻyw 285, 332, 544; ReszPrz 33; WerKaz 275; KochTarn 73; grzech ktory ſię w nas iuż ták roſkorzenił/ práwie nam wſzyſtkie ludzkie obycżáie zmienił ArtKanc 87v; BielRozm 1, 3; KochWr 30, 38; Calep 374b; KochCn B3; PowodPr 59; SkarKazSej 699b, 701b; KlonWor ded **2. Cf »obyczajem ludzkim«.

»obyczajem, zwyczajem ludzkim« = humanum, secundum hominem Vulg; humanitus Calep [szyk 8 : 6] (13 : 1): Cżyli nieſpráwiedliwy ieſt Bog/ ktory gniew przywodzi? (obycżáiem ludzkim mowię) Vchoway Boże. Leop Rom 3/5[6]; BibRadz I 12b marg; WujJud 175; CzechRozm 39; [Chrystus] ſam obycżáiem ludzkim/ iáko ludziom trzebá/ widomie wſzytko ſpráwował. SkarJedn 56; KochOdpr B4; CzechEp 176; NiemObr 113; Calep 491a; WujNT 114, Rom 6/19, s. 114; PowodPr 22; SkarKaz 485a.

»opinija ludzka« (2): Ale to czego ná świećie niemáſz/ iedno w opiniach ludzkich/ iáko záſzkodźić ma? Oczko 30v; CzechEp 263.

»pismo, księga ludzka(-ie)« [szyk 6 : 1] (5 : 2) : Pan będzie powiádał w pismiech ludzkich [in scripturis populorum]/ y kxiążęćiech/ tych ktorzy byli wnim. Leop Ps 86/6; WujJudConf 36v; BudNT przedm d3v; á na ty też świádectwá ktorych z kśiąg ludzkich wiele nákładł/ [...] áni ſię obeyźrzę CzechEp 139, 236; NiemObr 81, 122.

»ludzkie (po)śrzodki« (2) : Oglądáyże ſię ná to ábyś tego za pofłáńcá Bożego nie miał/ ktoryć [...] ſam ſię sle: y wſzetecżnie ſię w vrząd duchowny y w thę moc/ ktora mu nigdy zleconá/ áni od Bogá przez ludzkie śrzodki podaná nie ieſt/ wdáie. SkarJedn 50; SkarŻyw 384.

»powieść ludzka« = sermo hominum Mącz [szyk 7 : 3] (10): BielKron 213v; Mącz 137a; to znam/ nie s pochlebſtwá [...] ále y z właſnego rozważenia/ y s powieśći ludzkich RejZwierc [283], 78; RejPosRozpr h4v; od pámięći luckiey tákie Woyſko wtych tám polách dálekich y puſtych niebywáło/ ieſli śię nápowieśći luckiey niemylę/ iáko w ten cżás. BiałKaz L3; CzechEp 69, 176; NiemObr 89; SkarKaz 347b.

»według powodu ludzkiego« (1): Cżłowiek [...] ktory ſie rozumem przyrodzonym ſpráwuie/ [...] ná trzech rzecżách opátrzność ſwoię ma ſádzić/ tho ieſt/ ná przeſzłey/ ninieyſzey/ będącey. Ninieyſzemi ſie mamy ſpráwowáć przykłádnie według powodu ludzkiego cżáſow ſwoich w dobry w rozeznániu. BielKron 333.

»prawo ludzkie« = lex humana Modrz, JanStal; lex populi Modrz; statutum a. ius humanum JanStat [szyk 36: 10] (46): Diar 47; Ludzkie práwo ieſt/ ktore od Ludźi bywa poſtánowione/ dla záchowánia ſpolney miłoſći y pokoiu poſpolitego. GroicPorz a2, A3v, av, a4v, kk4, mm2; OrzRozm P2v; BielKron 198v, 213v, 236; KwiatKsiąż B; RejZwierc 36; WujJud 19v; ModrzBaz 27v, 78, 81, 102, 143; SkarJedn 163, 314; Tym poſelſtwem hárdym Krol będąc obruſzony/ poſłow onych nád práwo ludzkie poimawſzy do Lwowá pod ſtrażą odeſłał StryjKron 672, 467; WerKaz 290; KochWr 24; OrzJan 100, WujNT 155; Nie ma bydź gániono/ że práwá ludzkie niekiedy wedle czáſów rozmáitośći y zwyczáiów bywaią odmiemoné. SarnStat 49, 328, 897; PowodPr 36, 59; GosłCast 71; SkarKazSej 692a, 698a [5 r.], 699a [2 r.], 700a, 702b [2 r.] (13).

»za przyczyną ludzką« (1): ieſliź zá przyężyną ludzką zgubę ſwą y zniſzcżenie biorą Páńſthwá/ cżyli [...] z náznácżenia á przeźrzenia Bożego. Phil P.

»przyjaźń ludzka« [szyk 4 : 1] (5): BierEz K3v; GroicPorz hv; Vtilitates amicitia cape. Pożytek z prziyáźniey ludzkiey mieć Mącz 35a, 115a; Wy docżeſney ludzkiey sławy y przyiázni ſzukaćie SkarŻyw 589.

»ludzki rozsądek, rozsąd« [w tymi na rozsądek (4), wedle (a. według) rozsądku (2)] = iudicium hominum Mącz, Modrz [szyk 11: 10] (20 : 1): Przypuſzcżąm to ná ludzki rosſądek/ ieſli też tho dobrze cżynił ſwięty ociec Papiez BielKron 183; KwiatKsiąż G2; Varia sunt iudicia hominum de hac, Rozmáyite ſą mniemánia á rozſądy ludzkie o tey rzecżi álbo rozmáićie o tym dzierżą. Mącz 176c; GórnDworz Kk4; Nowy rozdźiał zákonu Bogu y ludzkiemu rozſądkowi ſie ſprzećiwia. CzechRozm **2, 25v, 100 [2 r.], 183; ModrzBaz 6v, 40, 51; Oczko 2; CzechEp 105, [393]; LatHar 127; WujNT 339 marg, 398 [2 r.]; JanNKar Av; PowodPr 40.

»rzecz ludzka« = res humana JanStat [szyk 6 : 2] (8): Procuratorovie pienięzni ktorzy znaimv movią, a liudſkie rzeczi poſpoliczie wſſądziech ſprawyą ComCrac 18v; BielKron 139, 194v; w ktorych [księgach] ſię rzecży ludzkie przeſzłe/ ſzcżęśćia/ przygody nagłe/ [...] zamykaią. KwiatKsiąż G4v; Mącz 493c; WujNT 582; SarnStat 998.

»sąd ludzki« = humanus dies PolAnt; iudicium humanum a. populi Modrz [szyk 8 : 8] (16) :OpecŻyw I35v, [192]; RejPs 122v; GroicPorz pp2; BibRadz 2.Par19/6, 1.Cor 4/3; ktore [błędy] dla zwycżáiow ſtárych wyelką moc wzięły/ á ludzkimi ſądy y obycżáymi ſkáżonemi máią wymowkę BielKron 199; KuczbKat 335; CzechRozm 184; ModrzBaz 28, 143v; CzechEp 5, 325 marg; WujNT 585 marg; Ludzkie ſądy máło máią ſpráwiedliwośći. SkarKaz 2a, 2a.

»słowo ludzkie« = verbum populi Vulg [szyk 13 : 3] (16) : KromRozm I Cv; Coż my o ſobye mamy dźyerżeć/ ktorzy z piſmá tylko á ſlow ludzkich/ ktore ſye rozmáićye rozumyeć dawáyą/ ſlowo boże czyrpamy KromRozm III C; KrowObr C2; Leop Ex 19/9; Iżeś nie żądał według ſłowá ludzkiego bogáctwá álbo długiego zdrowia/ [...] dałemći ſerce mądre BielKron 76v; WujJud 29v; RejPosRozpr b3v [2 r.], b4v; SkarJedn 45; NiemObr 89; WujNT 1 khess 2/13; SkarKaz 242b, 484b.

»ludzki sposob« [szyk 5 : 2] (7): O mizerny náſz ludzki ſpoſobye/ Nie dobrego nie zámykaſz w ſobye. Gdzie iedno ſwym krokiem záſtąpimy Wſzędzie ná ſwych ſpráwach vtráćimy BielKom F7; SkarŻyw 544; Páweł wſzytkich ſpoſobow ludzkich vżywał do tego/ áby ſam śiebie od nieprzyiaćioł y od niebeśpieczeńſtwá obronił. WujNT 493, 193. Cf »ludzkim sposobem«.

»ludzkim sposobem« (8): BibRadz I 6c marg; CzechRozm 60v; Piſmo [...] mowi ludzkim ſpoſohem o Bogu/ ktory ieſt ſam w ſobie nieopiſány CzechEp 262.

»sprawa ludzka« = opus hominis Vtilg, PolAnt; res humana Modrz, JanPrzyw; opus humanum Modrz [szyk 66 : 43] (109): BierEz C3v; FalZioł V 45v; BielŻyw 68 [2 r.]; BielŻywGlab nlb 9; pámiętáiąc ná roſkazánie twoie záwżdy mię mierziáły nieſluſſne ſpráwy ludzkie. RejPs 22, 86v, 90v; ComCrac 15v, 16; RejRozpr Av, K4; RejJóz L7; SeklKat M2; KromRozm II i4v, m3, o4v, y2; BielKom B2v; LubPs E marg [2 r.]; GroicPorz 113; RejWiz 2 [2 r.], 39v, 63v, 77, 126v; Leop Ps 16/4; BibRadz I 2a marg, 151c marg, Ps 17/4, Eccli 39/23; BielKron 32, 263, 333v; Cognoscere causas, Słucháć ſpraw ludzkich/ ſiedzieć ná ſądzie/ Sądźić. Mącz 250d, 430d; OrzQuin L4v; RejPos 247; Bo gdy poznaſz z ludzkich ſpraw ich cnoty y zbytek/ Tu iuż łácno obacżyſz co cżyni pożytek. RejZwierc 29v, 17, 21, 24v, 29v, 177 (13); WujJud 44v, 72v; y my/ ieſli ieſteſmy co dobrego/ ieſtheſmy ſpráwá iego [Boga] nie ludzka. RejPosRozpr b4v, h4v, c, c3v; BudBib 4.Esdr 14/13, 16/55, Eccli 39/23; CzechRozm 179v, 184, 216v; PaprPan B2v; KarnNap Bv: ModrzBaz 13, 49, 65v, 130, 134 (9); SkarJedn 326; KochPs 108; SkarŻyw 100, 290, 399; StryjKron 240; CzechEp 52; WerGośc 203; KochSob 67; PudłFr 33; BielRozm 1, 3; ActReg 139; KochFrag 24; OrzJan 130; SarnStat 582, 885, 1036, 1056, 1066, 1185; SkarKaz 578a; CiekPotr 5, 64, 65 [2 r.], 75; Práwo ieſt iáko náuká żyćia/ y ſznur ſpraw ludzkich/ ktorym proſtuią poſtępki ſwoie. SkarKazSej 696a, 664a; SzarzRyt B3. Cf Fraza.

»sprawiedliwość ludzka« = iustitia hominum JanStat [szyk 20 : 3] (23): ComCrac 15v, 17v; Diar 22, 24, 91; LubPs bb2 marg; dáry záſlepiáią oczy mądrego człowieká/ y przewracáią ſpráwiedliwoſć ludzką. GroicPorz bv, bb3; Azaſz nie máſz ſrogiego práwá ná owego łápácżá á ná wykrętniká ſpráwiedliwośći ludzkiey? RejZwierc 96, 36 [2 r.], 43; WujJudConf 101; KochOdpr B2v; KochPieś 46; GórnRozm H2v; SarnStat 717, 723, 733, 735, 1150 (7).

»świadectwo ludzkie« = testimonium hominum Vulg, PolAnt, JanStat [szyk 6 : 2] (8): KrowObr 14v, BibRadz Ioann 5/9; KuczbKat 415; CzechEp 138, 139; Acz Pan Chriſtus świádectwá od ludzi nie potrzebował [...] wſzákże iednák dla ludzi vżywał świádectw ludzkich. WujNT 324, Ioann 5/9; SarnStat 408.

»uczynki ludzkie« = opera hominum Vulg; facia hominum Modrz [szyk 7 : 2] (9): WróbŻołt 16/4; GroicPorz 113; BiałKat 216; Gánimy [...] wſzyſtki tákowe/ ktorzy vcżynki ludzkie názbyt wynoſząc/ łáſkę Bożą dáremną w niwecż obrácáią. WujJud 114v; CzechRozm 2 15v, **5; ModrzBaz 95v; Lecz my ktorzy wnętrznośći ludzkich widzieć nie możemy/ nie mamy zwierzohnych vczynkow ludzkich zwáć pokrytośćią WujNT 99, 278.

»upadek, upad ludzki« = ruina hominum Vulg [szyk 17 : 1] (16 : 2): RejPs 96; KromRozm III A7 marg, B3v; KrowObr 199; Iamći to on Heliaſz/ ieſliś kiedy ſłychał/ Com dla ludzkich vpadkow wiele s płácżem wzdychał. RejWiz 178; Leop Prov 28/12; BibRadz Os 4 arg; BielKron 132v; OrzQuin K4; RejPos 103, 121v, 199v; Y ma to pilnie vważáć poććiwy/ iáko tákiemi dobrodzieyſtwy ſzáfowáć/ áby nie były na ſkázę á ná vpadek ludzki. RejZwierc 97v; SkarŻyw 243; ArtKanc N14v; GrabowSet R3v; SarnStat 862; SkarKaz Ooooa.

»ludzka ustawa« = lex populi, mandatum a. traditio hominis Vulg [szyk 63 : 19] (82): SeklWyzn g4v; SeklKat 13, Q2v; Nye rownay ludzkich vſtaw do Bożego przykazánya. KromRozm I O2, B2, D3, P; KromRozm II a2v; KromRozm III O8v [2 r.], P2, P2v, P3; GroicPorz k4v; KrowObr B4v, 23v, 44v, 102v, 236 (20); Leop Ier 10/3; BielKron 198v, 203, 205; GrzegRóżn I4v; Mącz 249d; SarnUzn Cv; RejAp 36; RejPos 351; RejZwierc 192; WujJud 107 [2 r.], 168, 192v, L15, Nnv; WujJudConf 19v, 43, 107; A ták wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosly/ drugie obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone [moribus ac populorum institutis comprobatae] ModrzBaz 74; CzechEp *2, 108, 116 marg, 131, 235 (10); NiemObr 7, 19, 79, 91, 115; ZawJeft 35; WujNT 63 [3 r.], 64, Mar 7/8, s. 155, Col 2/8 (11); PowodPr 43.

»wdzięczność ludzka« [szyk 3 : 2] (5): KromRozm III 17v; bądź drzewem Cedrowym ktore ſwe wonnośći/ Podawa z Libáńſkich gor ku ludzkiey wdzięcżnośći. RejZwierc B4v, 99v, 226; SarnStat *7v.

»wierność ludzka« (1): Experiri fidem hominum magna mercede, Doznáć wiernośći ludzkiey s wielkim Koſztunkiem/ y s wielką ſzkodą ſwą. Mącz 217b.

»wymysł, wymysłek ludzki« [szyk 100 : 21] (120 : 1): SeklKat F3, F3v, Q2, Q2v; RejKup a7; Luter [...] powyádał/ iż koſćyelne podánye á vſtáwy/ ſą wymyſly ludzkye KromRozm I K3v, C2, K4v, P; MurzHist C2v; KromRozm II a2, II b3v, g4, q3v; KromRozm III A2v, A4v, G2v, Q2; Day vſtam mym by wymyſłow ludzkich nye mowiły/ Ale áby ſłow ſwyętych twych záwżdy pilne były LubPs D3v, C3, aa4, bb3; KrowObr 43; BibRadz I 436b marg, 446, II 141a marg; Mącz 113h; RejAp 36, 43, 56, 67, 196v, Ee4v; RejPos 8, 23, 53, 147, 195v (13); BiałKat 381v; RejZwierc 192, 198, 259v; WujJud 4 marg, 15 [2 r.], 33, 41, 161 (9); WujJudConf 4, 15, 39v, 206v, 220 (8); RejPosRozpr b3; RejPosWstaw [212], [212]v; CzechRozm 14v, 25v, 29v, 36, 69, 258v; Skarżyw 71; CzechEp *2, 105, 108, 111, 247 (14); NiemObr 4, 68, 80, 105, 145 (28); ReszPrz 35, 40.

»występek, występ, przestępek ludzki« [szyk 12 : 5] (13 : 2 : 2): BielKom C8v; GroicPorz c4; KrowObr 124, 125 [2 r.], 125v; BielKron 296; KuczbKat 210; człowiek mądry poki ieſzcze widzi nie názbyt ſzkodliwe wyſtępki ludzkie/ to ie [...] pięknemi ſłowki/ á wzdięcznym [!] á rozważnym nápominániem leczy. RejZwierc 78v, 23v, 260v, Bbbv; BielSpr 76; CzechRozm 60; Wſzytkie bez máłá ludzkie wyſtępki [hominum delicta] albo z niewiádomośći roſtą/ álbo z niepohámowánia namiętnośći ſerdecżnych. ModrzBaz 67; SkarŻyw 332; KlonWor 1v.

»zakon ludzki« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 141; zakonowi Bożemu vſthąpi zakon ludzki y zwierzchność ludzka GrzegRóżn A2v; PowodPr 61.

»zdanie ludzkie« [w tym: według (wedle) zdania (2), za zdanim (1)] [szyk 4 : 2] (6): KromRozm III A6, K3v; zwycżaj dziwne zdania ludzkie cżyni. GórnDworz F7; ludzkie zdánia y wywody Tą niepewne y ſłábe CzechEp 134, 231; WerGośc 204.

»znak ludzki« (1): Chodząc po wyſpie nie mogliſmy żadnego cżłowieká widźieć/ áni znakow żadnych ludzkich BielKron 451v.

»życzliwość ludzka« = sententia populi Mącz [szyk 4 : 2] (6): Mącz 21a, 78b, 115a; Walecżnikowi wſzytko ná cżuynośći Zależy/ á ná ludzkiey życżliwośći. RejZwierc 228v; ModrzBaz 6v; KochFr 112.

Szeregi: »anjelski i (albo) ludzki« [2 : 1] (3): KromRozm III A7 marg; Co ták máią rozumieć [chrześcijanie]/ że ſie to [pokrzczenie] nie ludzką álbo Anielſką ſpráwą sſtáło/ ále wſzechmocnego Páná Bogá mocą KarnNap Bv; LatHar 425.

»(nie (tylko) boży (a. boski) (ale, jako) i ludzki; boży z ludzkim« = populorum et divinus Modrz [szyk 27 : 6] (33): KromRozm I Cv; iáko inne narody ſwoim ięzykiem Práwá boże y Ludzkie nápiſáne máią/ Aby theż Polacy y w tym nie vpoſledzeni byli. GroicPorz A3v, kk4, mm2; KrowObr 126v; BielKron 141, 198v, 236; RejPos 38v; KwiatKsiąż B; MycPrz I A2v; PaprPan Vv; ModrzBaz 27v, 81, 102, 135; SkarJedn 314;KochPs 51; CzechEp 5 [2 r.]; WerKaz 290; Pięknémi ſłowy w grzechu ofiáry ſzukaćie/ Ludźkie y Boſkie weſpół vltáwy mieſzaćie. ZawJeft 36; WujNT 440 marg, 582, Bbbbbb; PowodPr 36, 61; SkarKazSej 659a, 698a [2 r.], 701a [2 r.], 702b [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r., w przeciwstawieniach 42 r.]

»ludzki albo szatański« (3): ſzatańſki koſcioł nieprzeſtawa na ſczerey prawdzie hożey w pyſmie opyſaney/ ale ſzuka ynych luczkich albo ſzatańſkich wymiſlow SeklKat Q2, I3, Q2v.

»ludzki a ziemski« (1): Nogi tu Auguftyn ś. ludzkie á źiemſkie pożądliwośći rozumie WujJud 204.

W przen (3): Bos ſie był ſnacz barzo napił Luczkych błędow/ a Cżart kwapił Aby ćzię był tak wnich zaſtał Wiermi że by cżię był chliaſtał RejKup 13.
Wyrażenia: »grzech ludzki« (1): o ktorych [kapłanach] przeto nápiſano/ że grzechy ludzkie/ to ieſt ofiáry y iáłmużny zá grzechy iedzą: z tego nádánie y żywność máią. WujJud 156.

»ludzkie truciny« (1): dla tego [Krystusa] wſpominaćie [...] iżebyśćie ty ſwoie ſmrody y ludzkie trućiny/ od Dyabłá wymyſlone ocukrowáli/ iákoby ludźie prośći Antykryſtuſowey náuki niechatzyli. KrowObr 92.

d. Człowieka albo ludzi dotyczący, dla czlowieka albo ludzi przeznaczony, do człowieka albo ludzi skierowany; wskazuje często na człowieka albo ludzi jako obiekt podlegający czynności lub stanowi wyrażonemu przez określany rzeczownik (505): KDy od boga oyttza przybliżálſie cżas zrządzony ku odkupieniu ludſkiému/ [...] zebrali ſie w radę biſkupowie [...] przeciw Iezuſowi OpecŻyw 69, 156v; OpecŻywPrzedm C3; wiele ieſt [...] mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali ForCnR Av, E3v; TarDuch B4v, B5v; FalZioł +2v; Niewiaſta ieſt [...] ludzſkie zagubienie. BielŻyw 136; WróbŻołt Bv, 103/14, hh8, hh8v; RejPs 95, 109, 203; RejJóz C5, C7v; HistAl A3; MurzNT 10v, 73v; DiarDop 106; BielKom Fv; Rácżże nam dáć wſpomożenye w náſſym vtrapyenyu/ Bo y prożna yeſt nádzyeyá w ludzkim wybáwyenyu LubPs O5v, D2; KrowObr 38; A ták tuchwá mowiłá o ludzkiey młodośći/ Iáko ſie przy niey kłuſzą dziwne omylnośći. RejWiz 92, 106v; Leop Ps 146/8; OrzList h2v; Nie chwal nikogo z powielći przed tym niż go zrozumieſz/ áhowiemći to ieſt ludzkie doświádczenie [tentatio hominum]. BibRadz Eccli 27/7[8], 2.Esdr 4/17, 1.Cor 10/13; BielKron 244, 467v; LeovPrzep a3v; pátrzay iáka ieſth rozność w kaźniach ludzkich v Páná. RejAp 135; GórnDworz H3; RejPos 5v, 78v, 220; KuczbKat 10, 395; RejZwierc A5v, 18v, 99v, 114, 255v; Pán Bog nieżąda śmierći nicżyiey/ áni prágnie zátrácenia ludzkiego KarnNap D; ModrzBaz 27v, 67; nic niecżyſtym nie zow/ co Bog ſtworzył/ y co ku poſłudze ludzkiey y potráwie ſłużyć może. SkarJedn 238; Powietrze [...] ozdobił/ rozmáitemi ptaki/ z pierzym pięknym/ z fárbámi/ głoſy/ y śpiewánim roznym/ ku ochłodzie ludzkiey SkarŻyw 259, 30, 86, 117, 371, 527 (14); CzechEp 38; NiemObr 71; KlonŻal A4v; KochPam 86; Ty ſámá niechceſz báczyć ludzkich doległośći/ A ſwym tylko milczeniém wiecznie zbywaſz gośći. KochPieś 29; ArtKanc A11v, C, C7, G12v; KochWr 24; ZawJeft 25; Phil M3; GrabowSet V2; LatHar 667; WujNT 237, 1.0or 10/13; SarnStat 321; SkarKaz )(4, 40b, 41b, 278b; oná [Judyt] ſię nád nędzą ludzką vżaliwſzy/ y zdrowie y czyſyość ſwoię ná to ważyłá SkarKazSej 669a, 665a [2 r.]; KlonWor 66, 76.

W przeciwstawieniach: »ludzki ... boski (boży)« (2):BielKron 209; ſłowo Boże [...] ieſt/ iáko probierny kámień ná złoto/ ku rozeznániu rzecży Boſkich od rzecży ludzkich CzechEp 233.

W porównaniach (5): BielŻyw 126; Ná ſwiecie prożnośći wſzytko/ á żywot ludzki iáko obraz málowány. LubPs K4v marg; Ita vita est hominum quasi cum ludas tesseris. Ták żiwot ludzki yeſt yákoby koſtką rzućił. Mącz 338c; SkarŻyw 581; WisznTr 34.

W charakterystycznych połączeniach: ludzkie(-a, -i) bezpieczenstwo, chwała, cześć, doległość, doświadczenie, fortuna (2), kaźn, mizeryja, młodość (3), nędza (16), niefortuna, nieszćzęście (2), niewczasy, ochędostwo, ochłoda (2), odkupienie (5), pociecha (pocieszenie) (7), pokuszenie, pomoc, posługa (2), potepienie, powodzenie, pożywienie (2), przećiwko, przespiczeństwo, przykrość, przypadłość, rana, rozkosz (3), skaza (2), sława (3), służebność, sromota, straż, swoboda (4), śmiertelność, ucisk (uciśnienie) (3), ulżenie, utrata, użytek, wczasy, wybawienie (2), wykupienie, zachowanie (2), zagubienie, zatracenie, zawod, zbytek, zguba (3), zmartwychwstanie.

Wyrażenia: »nad bieg ludzki« (1): Słowo ćiáłem tu się sſtáło/ Pánny cżyſtey nie zruſzyło/ iśćieć to nád rozum świecki/ bo tho ſpráwił nád bieg ludzki. ArtKanc A19.

»ostatni czas ludzki« (1): Lepiey ieſt iść do domu płacżu niż weſela/ bo ſie w nim wſpomina oſtátni cżás ludzki/ á cżłowiek żywy będąc w ſmutku/ wſpomina ná przyſzłe cżáſy BielKron 80v.

»ludzkie dni« = życie ludzkie (1): Iáko nikomy ćień ludzkie dni przechodzą. WisznTr 34.

»dobre ludzkie« [szyk 5 : 3] (8): OrzRozm Ov; nie podeprzeſz w. m. tego/ coś pirwey powiedział/ tho ieſth áby białegłowy miáły bywáć przycżyną ludzkiego wiela dobrego. GórnDworz Z, Ff8, Ff8v; Ná potrzehę poſpolitą/ y porátowánia zdrowia y dobrego ludzkiego/ męſtwá y wielkiego ſercá vżywáć/ toć ieſt práwe żołnierzſtwo SkarŻyw 189; SkarKaz 2a, b; SkarKazSej 660b.

»dożywocie ludzkie« (1): ſłowko to/ Ná wieki/ nie záwżdy cżás wiecżny znácży: ále ábo cżás długi/ ábo dożywoćie ludzkie CzechRozm 85.

»krzywda ludzka« = iniuria Modrz; iniuria hominis JanStat [szyk 10 : 2] (12): BielKron 7v, 234, 254v; Snadźbyſcie lepiey cżynili/ Byſcie nędzniki ſądzili/ A krzywd ludzkich doglądáli RejZwierc 234; BielSpr 15v; ModrzBaz 117; KochPs 9; KochFr 107; GrabowSet C3; SarnStat 301; SkarKaz 82a; Bo ktore vſtáwy ſpráwiedliwośći w ſobie nie máią/ á iáką krzywdą ludzką pokrzywione ſą: nie ſą Práwá/ ále złość ſzczera. SkarKazSej 698b.

»ludzkie lata« [szyk 3 :1] (4): A wżdy tákową niedbáłość widamy y w tych ſzedziwych leciech ludzkich/ iákoby im iáko ono ſthára przypowieść y koł nie pogorzał. RejZwierc 132, 29v; Nie to mądrosć mądry in być/ álbo wielkosć świátá Rozumem chćieć ogárnąć: krótkié ludzkie látá. KochFr 131; KlonWor 55.

»lekarstwa ludzkie« (3): SienLek 164v [2 r.]; Y przyął grubą ziemie/ trawą y zioły/ ná vżytki y lekárſtwá ludzkie potrzebnemi SkarŻyw 259.

»niemoce, choroby ludzkie« [szyk 11 : 2] (10 : 3): O Wodkach zioł rozmagitich [...] ktorich nawięczey Doctorowie vziwaią w rozmaitich niemoczach ludzkich. FalZioł II 1c, II 15a, V 12v, 13v, 14, 62 (7); HistAl K4v; BielKron 286; Mącz 69a; SienLek 18; RejPos 205; SkarŻyw 546.

»ludzkie położenie« (1): znaiątz ludſkieé polożenije rózne a rozmaijte/ [...] niegdy tzudy ij tznotami kázáł OpecŻyw 60v.

»potrzeba ludzka« = neeessitas hominum JanStat [szyk 6 : 3] (9): Rozumieyćie ludzkiey potrzebie/ A zwłaſzcżá kożdy dla ſam śiebie. BierEz R2; RejPs 48; GroicPorz a2v; KrowObr 89; SkarJedn 239, 371; KVpcy/ rzemieſlnicy/ [...] niech kupczą rzeczámi potrzebnémi ku potrzebam ludzkim. SarnStat 276, 278, 917.

»pożytek ludzki« [w tym: ku pożytku(-owi) (8), dla pożytku (3), na pożytek (3)] = commoditas hominum Modrz [szyk 13 : 8] (21): rzecży/ ktore ná źyemi roſtą ku pożytkowi ludzkyemu ſthworzone bywáyą. GliczKsiąż K5; BibRadz I 1c marg [2 r.]; BielKron 6; KwiatKsiąż A3; męſzcżyzni [...] rządzą narody/ hetmánią/ obmyſláią pożytki ludzkie/ y ine potrzebne rzecży ſpráwuią GórnDworz Z8v; HistLan F5v; RejZwierc 18; WujJud 91 v; WujJudConf 196v; ModrzBaz 59; Oczko 1v; SkarŻyw 118, 231, 497; Phil Q3; SarnStat 573; PowodPr 22; ZAwitay trunku swięty/ dawno pożądány/ Dla pożytku ludzkiegoſ mądrześ ieſt wydány. PaxLiz Dv; SkarKazSej 670b, 702a.

»ludzka przygoda« [szyk 11 : 10] (21): Gość żeby prozno nie śiedział/ A iż k temu wiele wiedział: Rozpráwiał ludzkie przygody BierEz P4, F4; RejKup Bv; KromRozm II i4v; RejWiz [A7]; RejFig Aa; BielKron 55v, 333v [2 r.]; Omnia humana placate et humane feramus, Wſziſtki przigody ludzkie skromnie cierpieć mamy, Mącz 302b; RejPos 199v; RejZwierc 173, 183; KochTr 14, 25; W coż pilniey pátrzyć? ná ludzkie przygody? Cży w właſne ſzkody? WisznTr 24; GórnRozm Fv; SkarKaz 421a, 518a, b; CzahTr C4.

»przypadek ludzki« = casus humanus Modrz [szyk 8 : 3] (11): RejPs Ff7v; RejFig Aa; thego ták márnego przypadku ludzkiego/ ktory ieſt iáko fontaná á źrzodło wſzyſtkich inych rzecży złych/ nigdy żadnemu ſtworzeniu przepuśćić nie racżył. RejPos 199v; tho wſzytkow ſobie nadobnie vmiárkuieſz s przvpadkow ludzkich/ coby nápotym twoy pocżćiwy ſtan y zdobić y oſláchćić miáło RejZwierc 19, 21, 173, 209, 210, 265; ModrzBaz 14; SkarKaz 421a.

»rzecz ludzka« = res humana Mącz, Modrz; res hominum Modrz [szyk 19 : 17] (36): BierEz 13; KłosAlg A4; OrzRozm A2v; BielKron 108, 209; Mącz 224b, 405d; KuczbKat 280, 405; Bo to należy ná Biſkupy/ y ná Sprawce rzecży ludzkich/ áby ſtanu ſzkolnego ze wſzytkiey mocy bronili ModrzBaz 131, 39, 45v, 99v, 129, 136 (15); KochPs 77; SkarŻyw 412; Nieznáiomy wróg iákiś mieſza ludzkié rzeczy/ Nie máiąc áni dobrych/ áni złych ná pieczy. KochTr 11, 9; CzechEp 233; KochFr 115; ActReg 139; GórnTroas 21; KlonKr D2; KlonWor ded **2v, s. 9, 67.

»stan ludzki« = conditio a. sors humana Mącz [szyk 1 : 1] (2): Volumina sortis humanae, Toczenie álbo przemienność ſtanu ludzkiego. Mącz 506d, 92b.

»stoł Boży i ludzki« [o sakramencie ołtarza] (1): DIAKONOVVIE ſłudzy ſtołu Bożego/ y ludzkiego: ſłudzy Sákrámentow y ſłowá Bożego WujNT Yyyyy2.

»szczęście ludzkie« = felicitas hominis PolAnt [szyk 4 : 1] (5): Szczęſćie ludzkie ieſt w ręku Páńſkich BibRadz Eccli 10/5, *6; Ci też porubſtwá y cudzołoſtwá iáko dobrego wſzytkim pozwaláli/ wſzytko ſzczęśćie ludzkie w roſkoſzy ćieleſney pokłádáiąc WujNT 845; SkarKaz 273a, 421a.

»szkoda ludzka« [szyk 6 : 4] (10): RejWiz 91; UstPraw D2; to nieludzka roskoſz ieſt/ zludzkiey ſzkody albo wvſtępu mieć roskoſzowanie KwiatKsiąż D2; RejZwierc 63 v, 253; Ná ten oltarz Noc dawna ſtrzegąc ludzkiéy ſzkody/ Włożyłá znák widomy przyſzłéy niepogody. KochPhaen 16; GórnRozm H2; SkarKazSej 658b, 700a; KlonWor ded **2.

»śmierć ludzka« = mors hominis Vulg [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 51; Tákowe ſą boginie twoie [...] ktore ſie po ſmierći ludzkiey nád grzechy iádowicie mſzcżą. HistAl K2; Leop Num 16/29; HistRzym 104; Złyć ieſt kát s przyrodzenia/ bo iuż ná pomſtę á ná ludzkie ſmierći ieſt wyſádzony RejZwierc 71v.

»trudność ludzka« = difficultas hominum JanStat [szyk 4 : 1] (5): cżemu [...] tákich gwałtow á dziwnych do nábywánia z ludzką trudnośćią fortelow niegánią [cum multorum turbatiom]? ModrzBaz 6v; PRzeſtrzégáiąc trudnośći ludzkiey/ zákázuiemy: áby żaden Piſarz y Podpiſek v tego ſądu/ v którégo śiedźi ná vrzędźie kauz żadnych nie ſpráwował. SarnStat 489 [idem 565, 821], 565, 762, 821.

»wiek ludzki« = życie (5): A śmierć nie próżnowáł á/ iednáko morzęcy Okrutna wieki ludzkie y rodzay bydlęcy. KochPs 117, 137; KochEpit A3v; Dwie drodze w wieku ludzkim prawdźiwie być wiemy: Iedná do Niebá druga do piekłá. KołakSzczęśl Cv; CiekPotr 4. Cf »wiekow ludzkich prządki«.

peryfr. »wiekow ludzkich prządki« = Parki (1): Wy o wiekow ludzkich nieprzebyte prządki/ Przecż ták vpornie rwiecie śmiertelne wątki. KlonŻal C4v.

»wolność ludzka« (21) : Wolność ludzka/ á doſtátek świecki/ nawięcey przeſzkadzáią ludziom do zbáwienia. WujNT 256; WOLNOSC ábo ſwobodá ludzka y po zgrzeſzeniu zoſtáłá. WujNT Cccccc 4, 8, 307, 547, 560, 810 (21).

»zbawienie ludzkie« [w tym: dla zbawienia (11), ku zbawieniu (6), prze zbawienie (3)] [szyk 79 : 40] (119): OpecŻyw 8, 73v, 101v, 130v, 149v (18); OpecŻywPrzedm C3; przeſ tą mylą panną ſtalo ſyą zbauyenye ludzkye gdy uyſzedl y narodzyl ſyą s zyuota yey Ieſus criſtus ſyn bozy PatKaz II 22v, 45, 54; TarDuch B7; WróbŻołt Z3v; KromRozm I M4; KromRozm II h; KromRozm III Av, D7v; KrowObr 70, 87, 176, 192; OrzList e4v; BibRadz I 376a marg; OrzRozm I2v; GrzegRóżn H; RejPos 5, 71, 101v marg, 141v marg; BiałKat 81; KuczbKat 430; WujJudConf 68v, 187v; RejPosRozpr c3; KarnNap A4v; SkarJedn A2, 47, 49, 122, 239 (14); SkarŻyw 30, 70, 203, 310, 508 (32); CzechEp 201; NiemObr 66; ReszPrz 36; ArtKanc A4, A9v, F6; Dáy żywot bez wády/ ſmyſł day bez zgáńienia/ O Pánie co prágnieſz ludzkiego zbáwienia. GrabowSet P2v, V; LatHar 217, [537], 659; WujNT 84, 148, 583 marg, 671, 796; [kapłani] nie dla śiebie y zbáwienia ſwego táką moc y vrząd máią: ále dla ludzkiego SkarKaz 611a, 42a, 120a, 240a, 453a, 606 (9); SkarKazSej 658a, 700a.

»zdrowie ludzkie« = humana industria, hominis vita Modrz (12): Rozmarin [...] ma oſobną mocz a niepoſpolitą ku zdrowiu ludzlkiemu. FalZioł II 10d; GroicPorz hh3; Mącz 245a; GórnDworz Kk3v; CzechRozm 247; ModrzBaz 35, 78, 102; [Cieplice] dał Bog ták pożyteczne á zdrowiu ludzkiemu pomocne/ że żadne lekarſtwo ſnać od ludźi czynioné/ pewnym/ chorobam/ prędſzym á beſpiecznieyſzym rátunkiem być niemoże Oczko Iv; SkarŻyw 189; O Pánie wſzech rzecży Ktoryś miał zdrowie ludzkie ná ták wielkiey piecży. WitosłLut A6v; SkarKazSej 676b.

»żywność ludzka« [w tym: ku żywności (5)] = vita humana a. hominis Modrz (10): LubPs P3 marg, X5v marg; KrowObr 97; Drzewá lie roſkwitáią w piękney zyelonośći/ Dawáiąc wdzyęcżny owoc ku ludzkiey żywnośći RejWiz 3; BielKron 285v; RejZwierc 111v, Bbb 2; Chryzoſtom święty/ nie ty Kupce gáni/ ktorzi z inąd towáry/ żywnośći ludzkiey y Rzecżypoſpolitey potrzebne przywożą ModrzBaz 34v, 33v; KochPhaen 5.

»żywot, życie ludzkie(-i)« = vita hominis Mącz, Modrz; vita humana Modrz [szyk 54; 11] (61 : 4): BielŻyw 126; KłosAlg A2v; BielKom C3v; temi cżáſy [...] ludzye o náuki ktore ludzki żywot práwye ná nogi ſtáwyáyą/ dbác nyechcą GliczKsiąż 13; LubPs K4v marg, hh6; RejWiz 94v; Iob vkázuie iż żywot ludzki nic nie ielt inego iedno praca y nędzá vſtáwiczna. BibRadz Iob 7 arg; KwiatKsiąż G2, K3; Mącz 58a, 61d, 241c, 245a, 338c, 406a; GórnDworz H5v; RejPos 331 marg; KuczbKat a2, 165, 330, 430 [2 r.]; RejZwierc [121]; WujJudConf 74v; BudBib Eccli 29/26[28]; CzechRozm 247; ModrzBaz 2, 18 [2 r.], 70, 128v, 130v (15); ArtKanc A [2 r.]; KochFr 4, 39, 122; KochMRot B4v; WerKaz 292; GórnRozm E3; Gdyż krociucżki ieſt cżás żywotá ludzkiego/ Nie chciey ſwey nádzieie mieć w ſmierći drugiego. Phil H3, H3, L3; GrabowSet Ev; KochFrag 38; OrzJan 120; KołakSzczęśl B4v; PowodPr 42; SkarKaz 274a, 420; GosłCast 23, 24, 31, 43; ZbylPrzyg ktv.

Szeregi: »(ani) boski, (a. boży) i (ani, a, abo) 1udzki; boski z ludzkim« = divina atque (et) humana Mącz, Modrz [szyk 7 : 1] (7 : 1): żaden ku vznawaniu ani Boskich ani ludzkich rzecży nie ma przyſtępować aż pirwey naukę licżby dobrze pobacżi. KłosAlg A4; OrzRozm A2v; Mącz 224b; teraz o Filozofiech á o ſzkolnych ludźiech mowimy/ ktorzi iáko ná wſparze rzecży wſzytkich Boſkich y ludzkich záśiedli. ModrzBaz 129; SkarŻyw 290; CzechEp 233; WujNT 685 marg, Yyyyy2. [Ponadto w przedm stawieniach 2 r.]

»(tako) ludzki (tako) i bydlęcy« (2): SienLek 18; Iednáka ieſt śmierć ludzka y bydlęca HistRzym 104.

»ludzki albo cielesny« (1): Rerum humanarum despicientia, Wzgárdzánie ludzkich álbo cielesnych rzeczy. Mącz 405d.

W przen (9): Bog [jest] [...] podſtata wſzitkich rzecżi oko nie zamrożone, wſzitko zdzierżaiąc ſwiatło ludzſkie. BielŻyw 135; W nim był żywot/ á żywot był świátłośćią ludzką LatHar 105 [idem 687 SkarKaz 486b], 687; SkarKaz 486b [2 r.].
Zwrot: »prząść ludzki wiek« (1): Parcae ſą trzy śmiertelne boginie/ kthore przędą ludzki wiek/ ktorych imioná ſą/ Lacheſisy Cloto, Atropos. KlonŻal C4v marg.
Wyrażenia: »choroby ludzkie« = grzechy ludzkie (1): Bo dla tego Pan Chriſtus ná áwiát przyſzedł [...] ábj lecźył choroby ludzkie KarnNap C3.

»ludzki wiek« (1): Od Niebá áſz do źiemie złoty ſznur plećiony/ Ná ktorym ná kxtałt wiádrá ludzki záwieſzony. Wiek/ álbo żywot/ ſtárſzy Mędrcy málowáli: Przez co ludźiom ná źiemi to známionowáli/ Iſz świát ná pálcu Bożym záwiſł/ także cżłowiek/ Poki go Niebo trzyma/ potym ma teſz ſwoy wiek. KołakCath C4v.

»zaraza ludzka« (1): Iezuſá Chriſtuſá dał Bog lekárſtwem ná zárázę ludzką CzechRozm *4v.

»ludzki żywot« (1): KołakCath C4v cf »ludzki wiek«.

e. Ktorego obiektem jest człowiek albo ludzie (z rzeczownikiem oznaczającym człowieka działającego na korzyść lub szkodę ludzi) (33): OpecŻyw 42, 143; tego tilko cżłowiek żądać ma [...] ahy w tim niedoſtadku nie cierpiał, czo iemu potrzeba, á tego nie żądał cżego nie potrzebuie aby mu niebyła potrzeba ludzſkiem pochlebnikiem być BielŻyw 83; WróbŻołt 47/10; Y ſiedzi ná ſtolcu ſwem ſkąd kſtałt boſtwá ſwego okázuie wziąwſſy kroleſtwo ná wſſytki ludzi/ á kxiążętá ludzkie dobrowolnie mu ſie poddáią. RejPs 70v, 51v; Niemoc [mówi]. Iam ieſt ludzki przyſtaw á bicż boży/ Ten ſrogoſcią ludzkie myſli trwoży. BielKom C7v; A gdy [Horacyjusz] ſie przybliżał do Rzymá/ wyſzłá przećiw iemu ſioſtrá/ ktora gdy vyrzałá ſzátę álbo zaponę ſwego mężá zábitego s Kuriatow/ płákáłá mowiąc [...] rychłoś mię wdową vcżynił okrutniku ludzki. BielKron 101v, 195v; RejAp 180v; RejPos 317; ModrzBaz 18v; SkarŻyw 189; V was prżyſzedł regiment ná wielkość ludźi/ ſkąd zárázem odmiáná náſtępuie/ á tá prżychodźi przez tę [!] oſoby/ ktorzy ſą iákoby wodzmi ludzkiemi. GórnRozm M3v; CiekPotr 65; Bog pomoż tey Bábie ſekutney: Ktora zábiłá iáko iedná Amázonká/ Tego [łotra] ſkaźcę ludzkiego/ dużego poſtronká. KlonWor 44.

W przeciwstawieniu: »Boga ... ludzki« (1): PatKaz III 106V cf »jednaczka ludzka«.

W charakterystycznych połączeniach: ludzki dobrodziej, doktor, książę (2), matacz, naśmiewca, nauczyciel, omylacz, pochlebnik, skaźca, stroż, szkodźca (2), szyderz, wodz, zbojca.

Wyrażenia: »jednaczka ludzka« [o Matce Boskiej] (1): [Bóg] zrządzyl yſch myala bycz panyą ſzwyątą kroloua nyeba, yednaczka boga a ludzka, matka y porodzyczyelka naſlodſzego iezuſa PatKaz III 106v.

»mi(e)łośnik ludzki« [szyk 2 : 1] (3): myloſnyk ludzky duch ſzwyąty ſlyſzącz gloſy placzlyue w othchlany [wyrzekl słowo] PatKaz II 54v; SkarŻyw 119; Plehicola – Miełoſnik liudski. Calep 813b.

»(głowny) ludzki nieprzyjaciel« [o szatanie] [szyk 3 : 3] (6): KarnNap B3v; SkarŻyw 14, 152, 171; LatHar 670; gdy nieprzyiaćiel ludzki ſzátan onę iedność chćiał rozerwáć/ poduſzczył Ieroboámá krolá Izráelſkiego nád dźieśiąćią pokolenia/ áby im chodźić do iednego onego kośćiołá zákazał. SkarKaz 40a.

»ojciec ludzki« [o Bogu] (1): PAnie przednieyſzy z wiekow/ Oycże ludzki: tobie Wſzytko/ władzą przyznawa/ to co świát ma w ſobie GrabowSet E.

»pierwszy rodziciel ludzki« (1): Iádám pierwſzy rodźićiel ludzki/ miał doſkonáłą wolność/ gdy rozum y wola iego byłá Bogu zupełnie poddána PowodPr 61.

»zbawiciel ludzki« [o Chrystusie] (1): [Bóg jedyny] Chcąc by był Zbáwićiel ludzki/ wćielił śię w żywot pánieńſki/ Zrządzeniem Ducha Swiętego/ dla wykupienia náſzego. ArtKanc A19.

»zwodnik ludzki« [o szatanie] [szyk 1 : 1] (2): BielKom Dv; cżárt ſproſny on zwodnik ludzki był związan y w rzucon do przepáśći RejAp BB5.

W przen (2):
Wyrażenie: »rybitwy ludzkie« (2): Podzcie zamną/ vcżynię wás bytz rybitwy ludſkiémi OpecŻyw 40; RejPos 277v.
f. Złożony z ludzi (68): [Kmotra] Nie kazáłá śię iey [wdowie] troſkáć/ A obmowy ludzkiey niedbáć. Nietrwáłeć pry ludzkie gminy/ Dziś w nich ten ſłuch iutro iny BierEz R4v; Powiedano o iednym iż gdy był ná puſzcży/ Boiąc ſie bárzyey zgrzeſzyć w ludzkiey márney tłuſzcży. Przypadł cżtąc ná on wierſzyk Dawidá ſwiętego/ Iż dziwny Pan y dziwne ná wſzem ſądy iego. RejWiz 131; dla tego vrzędu/ niema być kát od gromad ludzkich y od Zboru wyrzucon. ModrzBaz 96; TOſmy mieli cobychmy o Szkole nápiſáli/ y o wſzem o wſzytkiey Rzecżypoſpolitey/ to ieſt o ſpolnem ludzkiem stowárzyſzeniu [do hominum consociatione inter ipsos]: ktore/ [...] naywięcey ſprzyiázną chęćią bywa iednáne/ pomnażáne y wcáłośći záchowáne. ModrzBaz 136, 129.
Wyrażenia: »społeczność ludzka« [szyk 6 : 2] (8): RejPos 45v [2 r.], 47, 200v, 214v; Nád co [prawa i porządne rzeczypospolite] ku záchowániu ludzkiéy ſpółecznośći/ Nie ma świát nie lepſzégo z bóſkiéy opátrznośći KochProp 16; Ták y ten [...] s ſpołecżnośći ludzkiey wyobcowánia godźien/ ktory cżáſu niebeſpiecżeńſtwá R. Poſpolitey/ pirwey o ſwoim dobrym/ niż o poſpolitym/ obmyſlawa y rádzi. Phil B2; KlonWor ded **3v.

»stan ludzki« [szyk 23 : 8] (31): Oracż niegdy w mieśćie chodząc A ná ſtany ludzkie pátrząc: Nácżął ſam z ſobą rozmawiáć/ Ktorychby miał náſládowáć BierEz Pv; WróbŻołtGlab A3v; RejPs 161v; LubPs Y4; Duch ſwięty [...] żadnemu ſtanowi ludzkiemu nie folguie/ ále wſzyſtkę płeć/ ziemią/ y ſiánem zowie/ y wſzyſtek ſwiát z grzechu iednoſtáynie karze. KrowObr C2; RejWiz 52v, 63v, 76 marg, 143v, 187v (8); RejAp 131v, 156v; wiele ieſt tákich ſerc zátwárdzonych miedzy rozmáitemi ſtany ludzkiemi RejPos 238v, 13, 58, 71, 225, 332 (7); RejZwierc A5, 2v, 30v marg, 94, 137v, Aaa3; SkarŻyw 544; GrabowSet P3; Nie trzebá ſię dźiwowáć/ tedy/ w ludzkiem ſtanie/ Iſz fráſunki/ kłopoty/ przychodzą więc tanie. KołakCath C3v.

»zbor ludzki« [szyk 6 : 2] (8): OpecŻyw 9v; A zá łáſką twoią [...] będę miał przecz wyſláwiáć wielmożnoſć twoię przed oblicznoſcią nawięczſſego zboru ludzkiego. RejPs 38; KromRozm III A5v; Niech wyznawaią Pánu miłoſierdzia iego: [...] A niech go wywyſſáią w zborze ludzkim [in ecclesia plebis]: á ná ſtolicy ſtárſſych niech go chwalą. Leop Ps 106/32; Zbory ludzkie [coetus hominum] źle bywaią zbieráne/ gorzey ſtánowione/ á nagorzey záchowáne ModrzBaz 137v, 2v, 13; KochPs 132.

»zebranie ludzkie« = congregatio populi Vułg (10): BielŻywGlab nlb 10; WróbŻołt 61/10, 106/32; A ia będę wyſláwiał wielmożnoſć máieſtatu twego wpośrodku zebránia bráćiey ſwoiey y wnagęſtſſem zebrániu ludzkiem nieomieſzkam wyznáwáć dobrodzieyſtwá twego RejPs 32v, 86v, 96, 198v; RejPos 2, 103v; żywot y zebránie ludzkie/ iáko bez iáſnośći/ ták beż ſpráwiedliwośći/ zoſtáć ſie cáło nie może. PowodPr 63.

»zgromadzenie ludzkie« = congregatio a. societas hominum Modrz [szyk 5 : 2] (7): RejPosWstaw [1432]v; Rzecżpoſpolita ſą Zbory á zgromádzenia ludzkie porządnie zebráne/ z rozmáitych ſąśiádow złącżone á ku dobremu á ſzcżęśliwemu żyćiu poſtánowione. ModrzBaz 2v, 31v, 71, 129, 141 [2 r.].

Szereg: »niebieski i ludzki« (2): O roznośći ſtanow niebieſkich/ á ſtąd y ludzkich. RejZwierc A5, 2v.
g. Występujący, istniejący między ludźmi (47): OpecŻyw [34]v; RejWiz 87 marg, Cc7; tego [Judasza] mieyćie Hetmánem polnym/ á ten będzie ſtácżał woynę ludzką [bellum populi]. Leop 1.Mach 2/66; polećił go [Lutra] Kſiążę Sáſkie niektorey ſláchćie/ áby go odwiedli ná mieyſce táiemne [...] od ludzkiego poſpolitowánia dáleko BielKron 197v, 23; miedzy ludzkim powinowáctwem/ żadne ludźi miedzy ſobą ták bárzo niewiąże iáko Małżeńſtwo KuczbKat 255; Niech ſię przeto káżdy dobrze zásługuie narodowi ludzkiemu [...] waśni ludzkie [odia hominum] niech wyniſzcża ModrzBaz 66v, 4, 66v, 96; [św. Chryzostom] dla pokoiu ludzkiego/ gárdło ſwe ſtáwił/ w ręce Tyrránowi idąc. SkarŻyw 88, 484; NiemObr 8; Phil F4; KochFrag 43; SarnStat 1067; SkarKaz 2b; Ieſt ieſzcze inna przyczyná bárzo głowna niezgod ludzkich/ chćiwość y łákomſtwo/ y inne pożądliwośći świeckie SkarKazSej 675a, 686b, 697b; KlonWor ded **3, **3v.

W charakterystycznych połączeniach: ludzkie (-a, -i) niezgody (4), obcowanie (6), pokoj (4), pospolitowanie, powinowactwo, rozterki (2), spor, swary, waśni, wojna, zjednoczenie (2), złączenie.

Wyrażenia: »jedność ludzka« (1): yednoſć oná ludzka/ o ktorą tám prośi pan/ nyemoże być rozumyaná yedno o yednoſci woley/ miłoſci/ y zgody ſpolney KromRozm II rv.

»przyjaźń ludzka« [szyk 1 : 1] (2): lepiey/ [...] y oko/ y rękę/ y nogę vtráćić: niſzli iákie vbliżenie ná zbáwieniu z towárzyſtwá y przyiázni ludzkiey odnośić. SkarŻyw 59; SkarKazSej 662h.

»towarzystwo ludzkie« = societas hominum a. humana Modrz [szyk 17 : 3] (20): March1 A4v; FalZioł IV 26b; Ludzie ſwádliwi/ máią być od towárzyſtwá ludſkiego odłątzeni. March3 V4v; [małżenstwa] ſą namocnieyſze towárzyſtwá ludzkiego zwiąſki ModrzBaz 32v, 3, 12v, 19, 65, 136 (8); SkarŻyw 117; Phil P2; SarnStat 1036, 1056, 1185; Kátholickie nátury będąc łáſkáwe y ćiche/ lepiey towárzyſtwu ludzkiemu ſłużą y ono ſpaiáią. SkarKazSej 687b, 686a, 687b; KlonWor ded **3v.

Szereg: »ludzki a pospolity« (1): od nich [ojcow] [...] ieſteſmy náucżeni y wiáry/ y ludzkiego á poſpolitego obcowánia/ y ſzcżyrośći obycżáiow/ y nabożenſtwá. KuczbKat 305.
h. Będący w posiadaniu człowieka albo ludzi, należący do człowieka albo ludzi (27): Wilk śię ná liſzkę żáłował/ A złodzieyſtwo iey zádawał: Ty pry ludzkie ſtrzechy dzierzeſz/ A kury im w nocy bierzeſz. BierEz N3v; SeklKat L2v, Nv, X3v; Nie przyſzli nam nigdy w Polſzće ći Krzyżacy ku pożytku/ ieno záwżdy s ſzkodą/ ná ſtátki ſie ludzkie miecąc. BielKron 400v; dłużniki [...] ſwoim vporem chcą ludzkie pieniądze mieć á nie prośbą. BielKron 108, 126, 202, 203v, 428v; Abuti fortunis hominum ad cupiditatem, Máyętność ludzką ná ſwą wolą obrácáć. Mącz 51 1b, 477a; RejAp 134v; Miſtrz moy náucżył mie iednego słowá kthorem ſiedm kroć mowił niżlim wlazł pod dáchy ludzkie HistRzym 92; ModrzBaz 28, 69; SkarŻyw 36, 260, 482; [Chrystus] Nie kocha ſię y w tych/ ktorzy zmyślonym nabożeńſtwem/ przed ludźmi ſię popiſuią/ á pod oblikiem długich modlitw/ y poſtow/ domy ludzkie wyiadáią NiemObr 115, 153; PaprUp 14; ná duſzę [...] ták wielkie przypadáią pokuſy y grzechy: ná ćiáło/ ták ćięſzkie/ y ták rozmáite choroby: ná máiętność ludzką/ ták rozlicżny nieprzyiaćiel/ y ſzkodźcá/ rdzá/ mol/ y złodźiey LatHar 601; SkarKaz 456b.

W charakterystycznych połączeniach: ludzkie(-a) dachy, dobra (2), dobytki, domy (5), majętność (9), miasta, mieszkanie (2), pieniądze, rzeczy (2), skarby, statki (3), strzechy, włości.

Szeregi: »(nie tylko) ludzki (ale) i boski« [szyk 1 : 1] (2): przez pięćdzieśiąt y kilá dni [Turcy] miáſto oblekwſzy ſześćdziesiątego dniá Cárogrod wzięli: Boſkie y ludzkie rzecży pogwałćili/ Ceſarzá ſamego zábili/ w krwi Chrzeáćiáńſkiey brodzili SkarJedn 324; CzechEp 370.

»nie tylko ludzki ale i kościelny« (1): Antyoch [...] ſkárby pobrał/ nie tylko ludzkie/ ále y kośćielne CzechEp 370.

i. Będący człowiekiem (13): OpecŻyw 11v; a przeto uyelebna panno [...] uyſſaſz yeſt yeſzly matką ludzką przeuyſſaſz PatKaz III 117; soribae populi, doctorovye lyvdzscy BartBydg 140; ieſli kto ieſt táki/ coby [...] nikogo niepotrzebuiąc ſamby z ſobą przeſtawał/ ten nie za obywátelá ludzkiego/ ále albo zá beſtyią/ albo zá iákiego Bogá/ ma być rozumian ModrzBaz 3.
Wyrażenie: »(wszelkie, wszytko) stworzenie ludzkie« = (wszyscy) ludzie; humana ereatura Mącz, Vulg [szyk 6 : 3] (9): OpecŻyw 1; SeklKat E4v; Gdy poznam vpokoṙzene Pṙzeć bych gniotł Ludzkie ſtwoṙzenie. RejKup o6; KrowObr 34; RejWiz 77v; RejPos 128v; PAn Bog wſzechmogący/ [...] to miłośierdźie z łáſki ſwoiey świętey nád ſtworzenim ſwoim ludzkim vcżynić racżył WerGośc 207; LatHar 476; WujNT 1.Petr 2/13.
j. Taki, jak człowieka albo ludzi (5): niewiáſtá porodziłá ſyná bárzo dziwnego/ ktori od głowy áż do pępká był ſpoſobu ludzkiego [hominis similitudinem habere videbatur]/ ále záſię od pępka áż do nog miał podobieńſtwo rozmáitych beſtyi HistAl M8; Cienie od gor widziſz iákoby głowy ludzkie [capita hominum] Leop Iudic 9/36; Podobieńſtwo oney ſzáráńcżey było ku koniom gothowym ku walce [...] á twarzy ich iákoby twarzy ludzkie. RejAp 79; [sekty blędliwe] wnet poznaſz gdy ſię w iedność/ wſtárożytność/ wpowſzechność y w ſuccesſyą od Apoſtołow przybieráć chcą: iż iáko máłpá ludzkie ſzáty ábo iako kárlik roſłego pácholká ſuknią náſię biorą SkarJedn 36.
Wyrażenie przyimkowe: »po ludzku« (1): Iwáchno Boiárſki. TEgo ácż nie po ludzku Iwáchnem názẃáli/ Ale iego cnot dobrych y męſtwá doználi PaprPan Kv.
k. Będący przedmiotem ustosunkowania się człowieka albo ludzi (4): [Klaudyjus Tyberyjus] był rozumu nieſtałego/ ſtąd go mátká Antonia zwáłá ludzki dziw. BielKron 141 v; Pánie boże [...] ktoryś ieſt ocżekawánie ludzkie y zbáwjenie ich/ przydź ku wybáwieniu nas. HistRzym 76.
Wyrażenie: »jako Chimera ludzka« (1): ieſliże w iákie płoche láthá á ſobie niepotrzebne ſtárość ſwą vnieſieſz/ tedy ſie s ciebie sſtánie iáko Chimerá ludzka/ on dziw ktorego ludzie przed tym nie widáli/ sſtánieſz ſie błaznem poſpolitym [...] sſtánieſz ſie oną fábułą czo powiádáią/ iż ſtary ſzalony dwa kroć ſzalony. RejZwierc 127.
Zestawienie: »rozkosz ludzka« = o Tytusie Flawiuszu Wespazjanie cesarzu rzymskim panującym w latach 79 – 81 (1): [Tytus] pánował ná Ceſárſtwie Rzymſkim po śmierći oycowey lat II/ mieſięcy II/ dni XX/ zwáli go roſkoſz ludzka BielKron 147v.
2. Właściwy ludziom dobrym; przychylny, łaskawy, życzliwy, układny, uprzejmy; gościnny; humanus Mącz, Calag, Calep, Cn; comis Mącz, Calep, Cn; hospitalis Calep, Cn (37): Práwá też [Waleryjus] vſtáwił rozumowi y ſpráwie godne y ludzkie. BielKron 105v, 108; Summo officio praeditus homo. Człowiek wielmi vczćiwy/ Lucki/ Skłonny. Mącz 115d, 61b, 109d, 119a, 169h, 297c (8); śiłá ſie naiduie tych pánow/ ktorzy chcącz áby ie zá ludzkie miano/ wiele rzecży cżynią przećiwko przyſtoieńſtwu GórnDworz Ii6; Calag 202b; Hoſpitalis – Goſpodarſky. Liudski, goſciurąd. Calep 490a, 220a, 491a; Wáſzá Kró: M. tedy/ iáko Pan z Pánów/ mądry y ludzki/ przyiąć to będźieſz raczył odemnie naynizſzego wiernégo poddánego ſwégo OrzJan 4; [Dla tegoć ſtárſſy náſſy ludzkośćią zwáli/ to czo Grekowie y Láćinnicy teráznieyſſy w dobrych náukách ćwicżenim zową/ w ktorych ym ſye kto nawięcey kocha albo obiera/ thym naludzcżeyſſym poſpolićie bywa. LorichKosz 13v (Linde)].

ludzki ku komu (1): ku wſzytkim będąc ludzki/ rozmowny/ vcżynny/ v wſzytkich wielką przyiazń miał. SkarŻyw 507.

W połączeniach szeregowych (8): GliczKsiąż O6; dworna páni ma być piękną/ vcżćiwą/ ſtátecżną/ bácżną/ ſkłonną/ ludzką GórnDworz X5, M3, V8v; SkarŻyw 58, 507; KochTr 12; Gdy mu [mężowi] nieborakowi ſzwágrem zoſtáć godźi. [gaszek] Cżyni ſię przyiaćielem towárzyſzem wiernym/ I nabożnym/ y ludzkim: iuż y miłośiernym. KlonWor 59.

Fraza: »coś jest mało ludzkiego« = coś jest nieludzkie, niegodne człowieka (1): bo w prawdzie y zwierzę zábić coś ieſt máło ludzkiego/ gdy widziſz iáko nie rádo żywotá tráći SkarŻyw 271.
Zwrot: »ludzkim się stawić« (2): Zálecam ći [...] pilnie Chrześćiány: y obiecuięć zá to záwżdy dziękować gdy ſię ludzkim przećiw im w kroleſtwie twoim ſtáwiſz. SkarŻyw 306, 58.
Wyrażenie:»barzo ludzki« =perhospitalis, perhumanus Calep (5): Przyſzliſmy pothym do ludzi bárzo ludzkich/ od ktorych byliſmy wdzięcżnie przyięći BielKron 447; GórnDworz Q3; SkarŻyw 58; Perhoſpitalis ‒ Barzo liudski, rad w dom Calep 781a, 781b.
Szeregi: »dobry a ludzki« (1): [młodzieniec do mężow] A tzo mi zalétzáſz Miłoſiernego/ znamći ieſt dobry a ludſki mąż/ ale vtratny ForCnR C3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ludzki, (a. i) łaskawy« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 157b; nádziewałem ſie/ iżeś w.m. tę ſwą białągłowę miał ſthworzyć ludzczeyſzą/ á troſzkę łaſkáwſzą Dworzáninowi GórnDworz Mm2v; obroć ſię á wzgorę ſię podnieś [człowiecze]/ podeymie ćię łáſkáwy y łudzki [!] Chrystus. SkarŻyw 120.

»ochotny i ludzki« (1): łáſkáwość iego y ćichość táka byłá: iż z káżdjm ochotną y ludzką twarzą rozmawiał ták z pánem/ iáko z kmiećiem. SkarŻyw 31.

»ludzki a przyjemny« (2): ták ia dworney pániey tho naprzod zleczam/ áby byłá ludzką/ á przyiemną wrozmowie GórnDworz V8v, X3.

3. Obcy, cudzy, nie nasz; humanus Modrz; alienus, exter, externus, extimus, extraneus, exlrarius Cn (22):

W przeciwstawieniach: »swoj (21), nasz ... ludzki« (22): Gniewaycie ſie na ſwe grzechy, y na ludzkie, ale niechcieycie grzeſzic gniewem nierządnym WróbŻołt B6v; SeklKat Q4v, X3v; KrowObr 81 v; Także też ty vdzyáłay/ domowy Bocianie/ Co ſwe drogo ſzácuieſz/ ludzkie názbyt tanie. Zyẃ ſwą trochą pocżćiwie/ á nie boy ſie śidłá RejZwierz 125v; [Cyrusie] przyſięgam ná ſłońce/ że ſie maſz ſwey krwie nápić/ kiedy ſie ták w ludzkiey kochaſz. BielKron 112v, 9, 427v; BudNT Hebr 7/15[27]; ModrzBaz 19v; SkarJedn 358; Lucyper/ [...] ſwego ſzcżeśćia záchowáć niechcąc/ zazdrośćią y złośćią o ludzkie ſię pokuśił SkarŻyw 260, 332, 353; GórnRozm K2v; LatHar 663; ktorą [krew] ofiáruie [arcykapłan] zá ſwe y zá ludzkie [pro sua et populi] niewiádomośći. WujNT Hebr 9/7, 7/27; SkarKaz 381a, 638a; Pomni ná zakon Boży/ y ná boiaźn iego: Strzeż ſwego vboſtwicżká/ nie pragni ludzkiego. KlonWor 41, 4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Murm 44; Humanus. Menſzhlich. Ludzki. Mymer1 22; BartBydg 70b; Popularis ‒ Liudski. Calep 822b.
[Uwaga: Suma poszczególnych znaczeń jest większa od ogólnej liczby frekwentacyjnej, gdyż w 1. znaczeniu „ludzki” łączy się równocześnie z wyrazami należącymi do różnych podrubryk zakresowych].

Cf CZŁOWIECZY, NIELUDZKI

KCh