[zaloguj się]
[pdf]

CZŁOWIECZY (1571) ai

o oraz e jasne.

Fleksja
sg
mNczłowieczy fNczłowieczå nNczłowieczé
Gczłowieczego Gczłowieczéj, człowieczyj, człowieczy, człowiecz(e) Gczłowieczégo
Dczłowiecz(e)mu Dczłowieczéj Dczłowieczemu
Aczłowieczego, człowieczy Aczłowieczą Aczłowieczé
Iczłowieczym, człowiecz(e)m Iczłowieczą Iczłowieczym, człowieczém
Lczłowieczym, człowiecz(e)m Lczłowieczéj Lczłowieczym, człowiecz(e)m
Vczłowieczy Vczłowieczå V
pl
N m pers człowieczy
subst człowiecze
G człowieczych
A subst człowieczé
I m człowieczymi, człowiecz(e)mi
f człowiecz(e)mi, człowieczymi
n człowieczymi
L człowieczych
V m pers człowieczy
inne formy
pl D m - człowieczym, człowiecz(e)m; pl D f - człowieczym

sg m N człowieczy (343). ◊ G człowieczego (99); -ego (5), -égo (2), -(e)go (92); -ego MurzNT (2), BiałKat; -ego : -ego OpecŻyw (2 : 2). ◊ D człowiecz(e)mu (42). ◊ A człowieczego (61), człowieczy (49); -égo (3) OpecŻyw (2), BiałKat; -ego (1) MurzNT; -(e)go (57). ◊ I człowieczym (55), człowiecz(e)m (4); -(e)m RejPos (3); -(e)m:-ym BibRadz (1 : 1); skrót: czło. (1). ◊ L człowieczym (33), człowiecz(e)m RejPs (2). ◊ V człowieczy (66). ◊ f N człowieczå (98); -å (87), -(a) (11). ◊ G człowieczéj (82), człowieczyj (1) MurzNT, człowieczy (1) LibMal, człowiecz(e) (1) Mymer1; -éj (6), -ej (2), -(e)j (74); ~ -éj KochMRot, GosłCast; -éj : -ej SienLek (1 : 1), BiałKat (3 : 1). ◊ D człowieczéj (20); -éj (3); -(e)j (17). ◊ A człowieczą (60). ◊ I człowieczą (18). ◊ L człowieczéj (42); -éj SiebRozmyśl (2); -ej (1) SienLek; -(e)j (39). ◊ V człowieczå (1). ◊ n N człowieczé (81); -é (6) OrzQuin, SienLek (3), Oczko, SarnStat, -e (2) BiałKat, KochFrag; -(e) (73). ◊ G człowieczégo (88); -égo (8); -ego (3); -(e)go (77); -égo GosłCast; -égo : -ego OpecŻyw (4 : 2), SienLek (3 : 1). ◊ D człowieczemu (22); -emu (3); -(e)mu (19). ◊ A człowieczé (62); -é (9); -e (4); -(e) (49); -é ForCnR, SarnStat; -é : -e OpecŻyw (2 : 2), SienLek (5 : 2). ◊ I człowieczym (6), człowieczém (1) GórnTroas. ◊ L człowieczym (42), człowiecz(e)m (6); -(e)m BudBib, BudNT; -(e)m : -ym FalZioł (2 : 3), BibRadz (1 : 1), GórnRozm (1 : 1). ◊ pl N subst człowiecze (38); -e (2), KochPs, SarnStat; -é OrzQuin (1); -(e) (35). ◊ m pers człowieczy (2), GórnDworz, BudBib. ◊ G człowieczych (53). ◊ D m człowieczym (9), człowiecz(e)m FalZioł (2). ◊ f człowieczym (2). ◊ A subst człowieczé (42); -é (3) SienLek, ZawJeft, GórnTroas, -e (1) BiałKat; -(e) (38). ◊ I m człowieczymi (9), człowiecz(e)mi (9); -ymi KromRozm I, CzechEp (2); -(e)mi BudBib, BudNT (2), ZapKościer; -ymi : -(e)mi RejPos (5 : 4), RejAp (1 : 1). ◊ f człowiecz(e)mi (6) BibRadz, BielKron, RejWiz, RejAp, HistRzym, BudBib; człowieczymi (1) CzechRozm. ◊ n człowieczymi (1) PatKaz I. ◊ L człowieczych (10). ◊ V m pers człowieczy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Przymiotnik od „człowiek” w znaczeniu istoty psychofizycznej; hominis Murm, Mymer1, Mącz; humanus Calag, Cn (1570):
a. Do człowieka należący jako część składowa lub produkt jego organizmu fizycznego albo jako przymiot lub element jego psychiki (527): Więc wſzyſtko cżłowiecże ćiáło/ Prze niezgodę ieſt zniſzcżáło: BierEz R2, Cv; PatKaz II 35, 66v, 77; PatKaz III 98; O wyekoch y częſćyach człowyeczych [hominis; des Menschen] Murm 44, 102; Mymer1 21, 24, 1 nlb v [2 r.]; BartBydg 81v; bo Cżoſnek zagrzewa y trawi czo ieſt nie ſtrawnego w cżłowiecżym żołądku. FalZioł IV 46b; Krew cżyrwona ſzarłatowey barwy/ gładka/ á gęſta, Przyrodzenie cżłowiecże zdrowe znamionuie. FalZioł V 59v, I 108b, IV 6b, 26d, 36c, V 26 (34); Bowiem natrwalſze y naſtalſze bywaią one rzecży ktore w młodym wieku [...] w pamięć cżłowiecżą bywaią wlane BielŻyw nlb 13, nlb 6, 138; Gdyz tedy náuka y vmieiętnoſć duſzę cżłowiecżą cżyni doſkonałą y doſtatecżną. GlabGad A4v; Ale iż rozum wſzytek cżłowiecży w pamięci zależy przeto ſłuſza wiedzieć iż im ſuſſzy cżłowiek tim rozumnieyſzy może być GlabGad M6, B3, B5, B7v, D2v, P (37); BierRozm 8; KłosAlg Av, A4v; RejPs 33, 57v, 169v, 194v, 206v, 219v; SeklWyzn 3v; kto wyleie krew człowieczą/ niechay iego krew będzie wylana SeklKat I3v, Y2v; LibMal 1549/148v; RejKup e8, o2v; dzień iáſny cżyni vmyſl [!] cżłowiecży weſoły/ á záſię ciemny dźień/ ſmutny cżyni ſmyſl [!] ludzki y záćmiony HistAl K3v, C6, F6v, K, Kv, M3; o wolnoſći woley człowyeczey KromRozm I K2, D3, K4; MurzHist O4v; MurzNT 103v, 128v; KromRozm II bv, q, q3v; KromRozm III B6, B6v, B8, C, D5, F6v; GliczKsiąż D4, M5; Iáko ieſt cięſzkie ſumnieniu cżłowiecżemu brzemię ſproſnych grzechow LubPs T3v marg, Vſtrzeżeſz ſie też ſpráwy chodzącey w cyemnośći/ Ktorą duch zły záſlepya cżłowyecże krewkośći [marg: záſlepya krewkość cżlowyecżeńſką.] LubPs V, F4v marg, T6, bb6, cc6, ff4; KrowObr A2v, 23v, 125v, 166; RejWiz 1v, 58, 82v, 107v; Abowiem według drew ták ogień gora: á według mocy cżłowiecżey/ ták gniewliwość będzie iego Leop Eccli 28/12, 4.Esdr 15/36, Prov 20/27, 28/17, Ez 10/8, 21, Zach 12/1, Iac 3/8 (13); Vkázuie iákie było przyrodzenie człowiece [!] po zgrzeſzeniu. BibRadz I 4b marg, Gen 6/13, 9/6, 1.Reg 18/44, Ezech 4/12, 14, Apoc 9/7 (14); Tubálkaim [...] wymyſlił rzemięſło kowalſkie [...] y málowánie twarzy cżłowiecżych BielKron 4v, [Faryzeusze] wierzyli káżdą duſzę cżłowiecżą po śmierći żyć BielKron 118v, 81, 82, 84v, 101, 108 (25); Lineamenta animi, Spoſob vmysłu człowieczego. Mącz 194b, Velanda corporis, Członki człowiecze które máyą być zákriwáne. Mącz 479a, 160a, 261d, 368d, 397d, 433c (19); OrzQuin Iv, P3, Q, V2; SarnUzn B5 [2 r.], G5v, H3v; ſpal włoſy człowiecze ná proch SienLek 47v; kreẃ kozłowa wárzona miáłko vtárta/ pomaga chorey wątrobie człowieczey SienLek 88v; Brodawki theż ſą oſobliwym oſzpácenim płći człowieczey SienLek 136; Wnątrza człowieczégo położenié y ſprawy SienLek T2v, a3v, 14, 20, 59v, T2 (46); Bo widząc Duch ſwięty krnąbrność á zákámiáłość przyrodzenia cżłowiecżego złośćiwego/ [...] powtarzáć racżył RejAp 174v, 29, 48v, 79v, 85, 179, 196, Ff2; Ale rozum ma tyle moczy iż ſmyſły cżłowiecże záwżdy go ſłucháć muſzą/ [...] Owa iáko powiedam rozum cżłowiecży ma thyle moczy/ iż [...] kiedy ſie ocknie [...] wſzytko ciáło cżłowiecże wzruſzyć ſie/ y w ſpráwie ſwey ſtánąć muśi: GórnDworz Ff5v; iáko vmyſł cżłowiecży dáleko zacnieiſzy ieſt/ niż ciáło GórnDworz Ii; á cudnośći cżłowiecżey/ kthora w położeniu kſtałtownie cżłonkow zależy/ nie iedno ocżymá/ ále y inemi ſmyſły vżywáć [człowiek] pożąda GórnDworz L1, C6v, H5, P8, Cc4, Kk7 (20); GrzepGeom B4; HistRzym 123v; Iż więcey nam przyſłuſze bać ſie Bogá niżli mocy cżłowiecżey. RejPos 40; Grzech ieſt ſthráſzliwy w ſumnieniu cżłowiecżym. RejPos 177 marg; gdyż Mędrcy ciáło cżłowiecże ábo człowieká názwáli być mnieyſzym ſwiátem. RejPos 281, 63, 247, 343, 349 (37); RejPosWiecz2 91v [2 r.], 92 [3 r.], 95v; Ten cżłonek ſerce cżłowiecże naprzednieyſzy ieſt/ ábowiem w piſmie nigdźiey niemáſz ták záleconego żadnego cżłonku/ iáko ten GrzegŚm 31; co piſmo przywłaſzcża duchowi cżłowiecżemu/ tho mu przywłaſzcża poki ieſt w ćiele GrzegŚm 48, 3, 20, 30, 47, 51, 64; (marg) Zmartwychwſtánia dowody (‒) gdyż duſze nieśmiertelne ſą/ y máią przyrodzoną ſkłonność ku ludzkim ćiáłam iáko cżęści cżłowiecże KuczbKat 90, 10, 40, 275; Doktor uczony gdy widzi wádę iáką w człowieczym ciele [...]/ tedy ią [...] iáko może leczy á opátruie. RejZwierc 78v, 68, 112v, 147, 215, 236c (29); BielSpr 61; Też połamał [król] mogiły/ á wyrąbał gáie/ y nápełnił mieyſcá ich kośćiámi cżłowiecżemi. BudBib 4.Reg 23/14, Deut 4/28, 4.Reg 19/18, Is 2/11, Ez 4/12, 15 (10); Gdyby grzech w cżłowieku mieſzkáiący/ [...] nie záćmił był zmyſłow cżłowiecżych CzechRozm 88v; bes mężá rodźić cżłowiecżey mocy y rozumowi niepodobna. CzechRozm 155, 27v, 88 [3 r.], 95, 214v, 215v (15); Miáły miedzy ſobą [...] cżłonki ćiáłá cżłowiecżego [membra corporis humani] rozmowę o Słońcu/ [...] Rozum cżłowiecży [ratio hominis] [...] ná ſámych ocżu wotum pozwolił/ y zá nimi ſkazał. [...] Concilium Niceńſkie náśládowáło tego Seymu cżłonkow cżłowiecżych [conventum membrorum Modrz 82] ModrzBaz 29v, 30 [2 r.], 37, 50, 57v, 136v, 144; SkarJedn 279; Oczko 10v; KochPs 27, 73; SkarŻyw A3v; CzechEp 45, 146, 171, 371; NiemObr 16, 30, 44, 45, 46 [2 r.], 47; KochFr 65, 132; KlonŻal A4; KochMRot C2; wierzył [Mathias Elaccus] że duſzę cżłowiecżą nie Pan Bog ále Dyabeł ſtworzył. ReszPrz 76; Doſyć na rozum człowieczy/ Dźień dźiśieyſzy mieć ná pieczy KochPieś 47; ArtKanc B19v; GórnRozm L3v, M3v; KochWr 29; Calep 416b, 727b; Phil L, R3; GórnTroas [3], 59, 71; GrabowSet T2v; KochFrag 23; OrzJan 19; Iákożby oddał káżdemu w dźień ſądny według vczynkow iego/ kiedyby nie było wolnośći w człowiecze/ ktorą zową liberum arbitrium? (marg) Wolność człowiecza. (–) [cf Wolność człowiecza ieſt y w grzeſzeniu. Wolność ludzka ná złe y ná dobre. WujNT Cccccc4] WujNT 69; Syn człowieczy nie przyſzedł duſze (marg) człowiecze G[= grecki tekst] (‒) tráćić/ ále záchowywáć. [animas perdere Vulg; animas hominum perdere PolAnt] WujNT Luc 9/56, s. 306, 374, 546 [2 r.], 1.Cor 2/11, Apoc 9/7 (13); WysKaz 18, 46; SarnStat 138, 792; PowodPr 37; VotSzl A2v; KlonWor 69.

W charakterystycznych połączeniach: człowiecze (-y, -a) ciało (88), członki (18), części (2), głowa (11), kość (4), krew (12), oblicze (2), oczy (7), ręka (15), skora (6), twarz (9), usta (6), włosy (5), wzrok; głos (7), gnoj (9), łajno (12), mocz (8), uryna; duch (10), dusza (15), krewkość (4), mądrość (3), moc (13), natura (26), przyrodzenie (38), rozum (56), sumnienie (2), umysł (13), zmysł(y) (7).

Wyrażenia: »dusza człowiecza« = człowiek [szyk1 : 1] (2): LubPs ee4; Walcżyli ná przećiwko Agarenom: [...] á pobráli [...]: Wielbłądow pięćdzieſiąth thyſięcy/ Owiec dwie śćie y pięćdzieſiąt tyſięcy/ á oſlow dwá tyſiące/ á duſz człowieczych [ludzi BibRadz ] ſto tyſięcy [animas hominum centum milia]. Leop 1.Par 5/21.

»serce człowiecze« = natura, psychika ludzka; człowiek; cor hominis a. hominum a. humanum Vulg [szyk 42 : 3] (45): ForCnR Av; TarDuch D5; RejKup y4; Wiedz záiſte iż cżłowiek álbo ſerce cżłowiecże nie ma ſie żadnym obycżáiem w pychę podnoſić HistAl L7v, K5; LubPs B6, bb5v marg, dd4v; KrowObr 55v; Abowiem ſmyſły y pomyſlenie ſercá cżłowiecżego [cogitatio humani cordis] pochopne bárzo ku złemu z młodośći ſwey. Leop Gen 8/21, Eccli 13/31, 27/7, 42/18; Iáko znać z owocu opráwę drzewá ták ſerce znać człowiecze z rozmyſlney powieſći. BibRadz Eccli 27/6; Serce cżłowiecże ieſt zdradliwe. BibRadz Ier 17 arg, I 356b marg; GórnDworz M2, Ff8; HistRzym 108v; Iákoż y káżda wiárá cżłowiecża/ á zwłaſzcżá pocieſzliwa/ poſpolicie bywa z nieiákim podziwowániem á z vrádowániem ſercá cżłowiecżego. RejPos 28v, A5, 8v, 33, 39, 64, 204, 212v, 247v; GrzegŚm 31; KuczbKat 370; RejZwierc 81; BudBib Dan 4/16; CzechRozm 88 [2 r.], 116, 209, 239v; NiemObr 92; bo trudno ieſt z przyrodzeniem walczyć: á ſerce człowiecze nie ieſt kámienné/ áni żelázné KochFrag 47; Bo z wnętrznośći ſercá człowieczego [Ab intus enim de corde hominum Vulg] wychodzą myśli złe WujNT Mar 7/21, 1.Cor 2/9, Bbbbbb3; SarnStat 3v; SkarKaz 347b; CzahTr E4v.

»wnętrzności, wnętrzność człowiecze (-a)« = wnętrze, psychika ludzka; viscera hominis Vulg (4 : 1): Ktho włożył we wnętrznośći cżłowiecże mądrość? Leop Iob 38/36; SienLek T4v; Známionuie theż duch wſzytki wnętrznośći cżłowiecże/ ſerce/ myſli/ etc. Iáko Kryſthus mowił/ Błogoſłáwieni vbodzy w Duchu, tho ieſt w ſobie wewnątrz/ álbo w ſercu pokorni GrzegŚm 55; CzechRozm 89v; ActReg 173.

Szeregi: »nie człowieczy, ale boży (a. boski)« (szyk 1 : 1] (2): iż to było mocy Boſkiey á nie cżłowiecżey. CzechEp 184, 69.

»człowieczy, (i, albo) cielesny« [szyk 2 : 1] (3): vczućié człowieczé álbo ćieleſné/ zowę to co y látinowie ſenſum rzekáią [...] tegoż vczućia pięćioro człowiek ma w nieporuſzonym á doſkonáłym ćiele/ iáko ieſt Widzenié/ſłuch/ wonia/ ſmák/ y dotknienie SienLek T3v; bes [...] iákiey mocy ćieleſney y cżłowiecżey. CzechRozm 180; CzechEp 69.

»ludzki abo człowieczy« (1): iáko y cżłowiecżeńſtwo ieſt ludzkie ábo cżłowiecże/ á cżłowiek nie ieſt cżłowiecżeńſtwá iákiego Synem. GrzegŚm L.

b. Człowiekowi właściwy, swoisty, podobny, taki jak u człowieka, godny człowieka; hominis Modrz, Vulg (162): BierEz K4v; ien [syn boży] wſtąpil w trzewa dziewicżée/ wziąl na ſię cialo cżlowiecżeé. OpecŻyw 161, 14, 100v [2 r.]; Obral ſyn bozy tą mylą panną matką z wyecznoſzczy w radzye boſtwa ſwego y przeſz nyą chczyal zataycz thayemnyczą wczyelenya boſthwa ſwego, wprzykryczyu czlouyeczey natury PatKaz II 31v, 22, 45v, 48, 57v, 59v (21); PatKaz III 89, 89v; Sroka. IEſt ptak biały y cżarny [...], ięzyk ma ſzyroki/ kthorim theż y człowiecże ſlowa wytwarza FalZioł IV 26a; RejPs 172v; RejJóz F2v; SeklKat O4v; Nyeme źwyerzę [oślica] głoſem człowyeczym mowyąc/ záhámowáło proroká onego ſſaleńſtwo. KromRozm I D2v, C3; KrowObr 214; Sátyrowye/ ſą dziwy s cżłowiecżemi głowámi/ á s kozłowemi rogámi. RejWiz 46 marg; Vkazał mu ſie [człowiekowi na puszczy] Anyoł w cżłowiecżey poſtáwie RejWiz 131v, A7, 37, 82, 142v, Dd3v; Leop 4.Esdr 11/37, Ez 10/14, s. +2v [2 r.], Apoc 21/17; LeszczRzecz A2v; Obycżáiem człowieczem tu Bog mowi dla mdłośći náſzey. BibRadz I 5b marg; Trzey Aniołowie w ćiele człowieczem. BibRadz I 9c marg, Ez 10/14, Dan 4/13, 7/4, 8, Apoc 9/17; we Włoſzech świniá ſie vrodziłá s cżłowiecżą twarzą. BielKron 180v, 8, 8v, 24v, 138, 144v, 268v, 363v; Káczerze byli/ którzy dzierżely yákoby też Bóg kſtałt/ ciało y ynſze członki człowiecze miał/ id est hominibus per omniá similis Mącz 11b, 157b, 246b; LeovPrzep I3v; RejAp 79v, 142v, 183; ſam ſiebie cżłowiek pozna/ y obacży/ że w ſobie cżłowiecżych właſnych przypadkow ma niewiele/ źwirzęcych przymiotow więcey/ á iſkierkę iákąś málucżką niebieſkiey nátury. GórnDworz L13, C4, N3, Gg2, Gg4, L16; HistRzym 69; RejPos 60, 129v, 283v; RejPosWiecz2 91v; BiałKat 86, 111 [2 r.], 276, 328v [2 r.], 366v; KuczbKat 30, 55; RejZwierc Bhb 2v; WujJudConf 45; BudBib Is 44/13, Ez 10/14, 41/19, 4.Esdr 11/37; Oczko 23; KochPs 194; SkarŻyw 193; Ktorzy [Marcjon i Manicheusz] nie przyznawáli właſnego ćiáłá, ábo zgołá niechcieli mieć prawdziwym cżłowiekiem Christuſá, ále mu tylko postać cżłowiecżą przywłaſzcżáli CzechEp 142; Iż to dáleko inſza ieſt być w kſztáłćie Bożym/ á być Bogiem. Iáko inſza ieſt być w kſztáłćie cżłowiecżym/ á być cżłowiekiem. [...] Boć y Bog będąc Bogiem/ nie może być w kſztáłćie Bożym: y cżłowiek prawdźiwy/ nie może być w kſztáłćie cżłowiecżym: y ſługá w ſłużebnicżym y pan w Páńſkim: Ale pan będąc pánem/ może być ná cżás odmieniwſzy ſię y w ſzáty y w poſtáwę/ w kſztáłćie ſłużebnicżym: á ſługá będąc ſługą/ w kſztáłćie páńſkim. Iáko też Aniołowie [...] kſztałt y ludzki choćiaż ludźmi nie byli/ y Boſki [...] choćiaż ſię też Bogámi nie ſtáwáli/ na ſię bráli. CzechEp 316, 77, 143, 183, 245, 263 (12); NiemObr 116 [2 r.], 138; KochFr 115; KochBr 150; ReszPrz 76, 81 [2 r.], 84, 85; GrabowSet O4v; Chćiwość przełożeńſtwá ieſt krewkość człowiecza czáſem y w dobrych ludziách. WujNT 232; ieſli inſza ieſt/ być w poſtáći Bożey/ á niżli być Bogiem: to też inſza będzie/ być w poſtáći człowieczey/ á niżli być człowiekiem. WujNT 687 [cf CzechEp 316], 333, 687 [4 r.], 688 [2 r.], Apoc 21/17 (19); O ráczyſz ſię do iego naświętſzéy miłośći przyczynić zá mną: gdyż on [Chrystus] téż ná ſobie nośił człowieczą náturę/ y dobrze był świádóm krewkośći człowieczeńſtwá mego SiebRozmyśl I2, E2v, H3; O nie wierzę áby tám ludźie iácy żyli/ Albo imienia tego cżłowiecżego byli. KmitaSpit G4; CiekPotr 26; GosłCast 52.

W charakterystycznych połączeniach: człowiecze (-y, -a) ciało (8), członki (3), głowa (4), oblicze (5), płeć (6), serce (2), twarz (9); krewkość (4), natura (62), przyrodzenie (9); głos (8), kształt (8), miara (3), postać (10), postawa (3).

Fraza: »nie jest rzecz człowiecza« = jest niegodne człowieka (1): będącym w niebezpiecżeńſtwie rátunku gdy możeſz nie dáć wodźie tonących ná morzu nierátowáć/ nędzámi ludzkiemi ocży ſwe páść/ nieieſt rzecz cżłowiecża. [hominis non est] ModrzBaz 67.
Szeregi: »boski i człowieczy« (6): Niewyznawać dwoiakiey natury w kriſtuſie/ boſkiey y człowieczey. SeklKat O3v; WujJudConf 254v; CzechRozm 20v, 22v; CzechEp 320; WerKaz 286.

»nie boski, ale człowieczy« (1) : nie mowił iáko w poſtáći boſkiey/ ále iáko w tzłowietzey. KrowObr C3.

»nie człowieczy, ale boży« (1): Chriſtus Iezus będąc pierwey w kſztałćie nie cżłowiecżym ále w Bożym/ wźiął potym kſztałt ſługi/ y vniżył ſie z onego zacnego kſztałtu Boſkiego CzechRozm 56.

»człowieczy i anjelski« (2): KromRozm I O4; Choćbym ięzykámi cżłowiecżemi mowił y ánielſkiemi [Si linguis hominum loquor et angelorum]/ á miłośći niemam/ zoſtałem miedzią brzmiącą/ álbo cymbałem dzwoniącym. BudNT 1.Cor 13/1 [idem KromRozm I O4].

»ani anjelski, ale człowieczy« (1): takyeſch zgrzeſzyl anyoł yako y czlouyek wſchakoſch bozy ſyn nye dla anyola sthąpyl naſzwyath ale dla czlouyeka [...] any anyelſkyey natury przyyącz raczyl ale czlouyeczą PatKaz II 34.

»cielesny albo człowieczy« (1): nie mnimaymy ábyć wołáli [duchowie święci] głoſy cieleſnemi álbo cżłowiecżymi RejAp 61.

»nie cżłowiecży, ale wilczy albo psi« (1): Ale to iuż ieſt nie cżłowiecże ále wilcże álbo pſie przyrodzenie/ ktory co potka toby rad kąſał RejZwierc 77v.

»nie cżłowiecży, ale zwierzęcy« (1): TOś iuż ſłyſzał y zrozumiał iáko ieſt ſproſna á nie ku cżłowiecżey poſtáwie ále práwie ku źwirzęcey podobna ſpráwá y poſtáwá cżłowieká rozgniewánego RejZwierc 79.

c. Przez człowieka uczyniony, wykonany, popełniony, wyrażony, okazany jako dzieło lub przejaw jego osobowości; przymiotnik „człowieczy” wskazuje na człowieka jako sprawcę czynności lub stanu wyrażonego przez określany rzeczownik; hominum PolAnt, Modrz, humanus Modrz; hominis Vulg (135): Theſz kyedy baczymy czo yeſth grzech pyeruorodny yſz nyeyeſth vczynek czlouyeczy yako ynſze grzechy PatKaz I 16v, 13v; PatKaz III 89, 99, 100, 112; FalZioł IV 25c, V 15, 15v [2 r.]; Ieſtliże podle przyrodzenia żyć będzieſz nigdy nie zubożeieſz, ale ieſtli vedług żądzey, nigdy nie wzbogacieieſz, bo przyrodzenie na male doſić miewa, ale żądza cżłowiecża wiele potrzebuie. BielŻyw 102, 137; koniec tey wtorey cżęſci o rządzeniu cżłowiecżym. GlabGad L7; o poznawaniu obycżaiow cżłowiecżych według ſpoſobu iego ciała. GlabGad L7v, F6 żp, Mv, O, Pv (10); RejPs 210v; Gdyż teſtamentv cżłowiecżego [...] niemoże iny cżłowiek kaſſować álbo złamać [bibl: Gal 3/25] SeklWyzn d4v; RejKup y2; KromRozm II b2v, q4; BielKom D4v; GliczKsiąż A2v; LubPs bb5v; RejWiz 11, Cc7; niemamy mnimáć/ by to co ieſt Bog złotu ábo ſrebru/ ábo kámieniowi/ wyrzezániu rzemieſnicżemu y wymyſlowi cżłowiecżemu [sculpturae artis et cogitationis hominis ... simile'] podobno było. Leop Act 17/29, 1.Reg 16/7, Ps 75/11, Eccli 21/27; Szkodliwać to rzecz ieſth bárzo/ zárzućić prze wyſtępek człowieczy/ vrząd Biſkupi OrzList fv, c2v; RejZwierz 119, bb3v; Vmyſł człowiecży z powieſci poznan bywa. BibRadz Eccli 27 arg, 1d marg, Gen 6/5, Ioz 10/14, Prov 21/2, Eccli 27/4; ábowiem myſli cżłowiecże s przyrodzenia prętkie ſą ku złośći z młodośći ſwych [cogitatio humani cordis Vulg Gen 8/21; cf pomyślenie serca człowieczego Leop, myśli serca ludzkiego BibRadz, serce człowiecze CzechRozm 116, 209] BielKron 5v; Wszelka robotá cżłowiecża/ [labor hominis Vulg Eccle 6/7] ieſtći w vſciech iego/ gdyż ſie wſzytki prace do uſt ſciągáią/ (to ieſt/ áby żył dobrze) BielKron 80v; OrzQuin B3v; SarnUzn E8; NAprzod vkąſzenié człowieczé/ gdyż téż iádowité ieſt/ iáko iad wyćiągnąć SienLek 150v, 150v [2 r.], 151 [2 r.]; Ták ia rozumiem/ iż ſą dwoiákie ſpráwy/ á vcżynki cżłowiecże/ iedne ſą/ w ktorych ieſt ſkutek/ iáko w budowániu/ w piſániu [...] á drugie ſą w kthorych ſie nic nie záwięzuie [...] iáko ieſt chodzenie/ ſmiech/ pochutnywánie ſobą GórnDworz L8v; trzebá ſie dobrze rozmyſlić/ s kim w ták gruntowną przyiaźń wſtąpić [...] nie telko dla tego iż w tym należy cżłowiecże dobre/ ábo złe mniemánie: ále też/ iż tego wieku bárzo rzádki przyaciel prawdziwy GórnDworz Mv, G2v, S2v, Ff2, L15, Mm3v (10); Przykład o niewdzięćżnośći cżłowiecżey z dobrodzieyſtw przyięthych. HistRzym 66; a niepodobneſz to miłoſierdzye [Pana Boga] ku miłoſierdzyu cżłowiecżemu RejPos 171; Omylne mnimánie cżłowiecże. RejPos 248 marg; Rozne nádzyeie cżłowiecże w ſtráchu. RejPos 248v marg, 13v, 28v, 176v, 186v, 189v (13); BiałKat 43v; KuczbKat 356; Abowiem Mędrczy [...] gniew cżłowiecży docżeſnym ſzaleńſthwem zwáli RejZwierc 75, 84v; O vpadku Człowiecżym/ o Grzechu y przycżynie Grzechu. WujJud 63, B5 [idem]; (Iáko) wody głębokie (ieſt) rádá cżłowiecża [consilium in corde viri]/ lecż mąż rozumny wycżerpnie ią. BudBib Prov 20/5, Gen 6/5, Iob 14/19, Ps 37/23, Eccle 8/6, Eccli 19/26; A prozno mi ſłużą/ vcżąc náuk/ roſkazań cżłowiecżych [docentes doctrinas praecepta hominum]. Bo opuśćiwſzy roſkazánie Boże/ trzymaćie vſtáwę cżłowiecżą [traditionem hominum PolAnt]/ vmywánia konewek/ y cżaſz BudNT Mar 7/7 ‒ 8; Iesli świádectwo cżłowiecże [testimonium hominum] przyimuiem/ świádectwo Boże więtſze ieſt BudNT 1.Ioann 5/9, a5v, 2.Petr 1/21; CzechRozm 58; nalepiey to Bogu polećić: bez ktorego pomocy/ żadne cżłowiecże ſtáránie [nullus humanus ... conatus] [...] niemoże nic do ſkutku przywieść. ModrzBaz 2 [cf SzarzRyt C3v]; Puśćmy teraz ná ſtronę one roznośći pánow od poddánych/ śláchćicow od chłopow: boć to wymysły cżłowiecże. [hominum inventa] ModrzBaz 143; Kto ludźiom rozum dáie/ tenże człowieczy Rozmyſł/ y ſkryté rády zna KochPs 142, 10; SkarŻyw 357 [Bogarodzica]; CzechEp 37, 58, 292; NiemObr 92, 157; KochMRot A3; Lecz predśię [!] człowiecza Wſzyſtká o tym piecza/ Aby ku złotu złotá przybywáło KochPieś 6; KochSob 67; ArtKanc N15v; GórnRozm A4v; Calep 249a, 768a; Vpáść/ zwycżay cżłowiecży GrabowSet S2, I4v, K3v; OrzJan 111; WujNT 139 marg, Act 17/29, s. 556, Gal 3/15, s. 810 marg, Yyyyy4; JanNKar C3; ZapKościer 54; KlonFlis D2v; SzarzRyt C3v.

W charakterystycznych połączeniach: człowieczy (-a, -e), głos (7), myśl (8), obyczaj (5), pomysł, przemysł, rodzenie (porodzenie) (6), słowo (6), umysł, upad (2), upadek (8),wymysł (4), złość (6), zwyczaj. Często z rzeczownikiem odsłownym.

Szeregi: »(nie) boży (a. Boga) a (ale) nie człowieczy« [szyk 5 : 2] (7): OpecŻyw 99v; Leop Act 12/22; Zydowie z pochlebſtwá mowili [o Herodzie]: Boży tho głos á nie cżłowiecży [Dei voces et non hominis Vulg Act 12/22] BielKron 141v; gdyż one vcżynki y ſłowá/ cżłowiecże w nim nie były/ ále Bogá oycá ſámego. CzechEp 141; Confesſya Auſzpurſka/ nie ieſt Boże ále cżłowiecże/ to ieſt Philippowe ſłowo. ReszPrz 71; WujNT Act 12/22, s. 446 marg.
d. Od człowieka lub z człowieka pochodzący; hominum PolAnt, Vulg (481): OpecŻyw 181v; Tegoż roku vrodźił ſie wielki dźiw cżłowiecży v Rádomiá w Bránkowie/ máiąc głowę Lwią/ pierśi koſmáte BielKron 420; RejPos 179v; Y vyrzeli ſynowie Boży corki cżłowiecże [filias hominum] że cudne były y ſpoymowáli ſobie zá żony wſzytkie ktore obráli. BudBib Gen 6/2, 4.
Wyrażenie: »syn człowieczy« = człowiek; filius hominis PolAnt, Vulg (170): O dziewitzo [Mario] [...] ſyn twoy był kráſy anielſkié/ wſſech ſynow cżłowiecżych nápięknieyſſy/ ale ten [umęczony Jezus] ieſt miedzy wſſytkimi ludzmi nániepodobnieyſſy OpecŻyw 131v, 134v; RejPs 80; KromRozm II k; LubPs ee5v; KrowObr 130; Y coſz ieſth cżłowiek że nań pámiętaſz: ábo (co ieſt) ſyn cżłowiecży że go náwiedzaſz? Leop Hebr 2/6, Ez 2/1, 3, 6, 8, 3/1, 3, 4, 10 (31); BibRadz Ez 4/1, 14, 5/1, 22/2, 39/1 (17); BielKron 96 [2 r.]; temuſz twárda mowá ieſt Kryſthuſá być prawdźiwie y właſnie Synem Bożym/ to ieſt Bogiem z Bogá vrodzonym/ y tego być Synem cżłowiecżym/ to ieſt/ cżłowiekiem z cżłowieká vrodzonym: Jáko ktho przy Abráhámá być Oycem Kryſtuſowym/ ten przy Kryſtuſá być Synem cżłowiecżym. GrzegRóżn G4, B2v, D2, E4, Lv; Tá ſtátecżność wyſtáwiłá Ianá krzćicielá że Pan o nim dał to wyznánie/ że nádeń nie powſtał więtſzy miedzy ſynmi cżłowiecżemi. RejAp 21 v, 14 [3 r.], 29, 192, 192v, Ee; A ſłuchay ták wielkiego cżłowieká co thu powieda/ będąc thákiey doſtoynośći/ iż żaden ſyn cżłowiecży w tákiey nie był RejPos 13, 19, 42, 68, 139v, 189v (16); BiałKat a4; RejZwierc 263v; RejPosWstaw [213]v, [1433]v; Bo ty [Boże] ſam wieſz ſercá wſzech ſynow cżłowiecżych BudBib 3.Reg 8/39, Prov 8/4, Eccle 2/3, Cant 2/15, Ier 32/19, Thren 3/33 (28); Prawdziwie powiedam wam/ że wſzytki grzechy będą odpuſzcżone ſynom cżłowiecżym BudNT Mar 3/29; Y władzą dał mu [Bóg Ojciec Synowi] y ſąd cżynić iż ſyn cżłowiecży ieſt. (marg) poniewaz człowiek ieſt. (‒) BudNT Ioann 5/27; O Jezuſie ták wierzę prawdźiwie/ [...] iż on ieſt mężem cżłowiekiem/ ábo ſynem cżłowiecżym. CzechRozm 11, 30v, 43, 124v, 143, 181 (17); KochPs 11; Ian o Iezuśie Chriſtuśie świadcży/ iż ſię on ſam cżłowiekiem wſzędy názywa/ gdy ſię ſynem cżłowiecżym być wyznawa. A nie ták iáko piſze X. K. y mędruie zowiąc go ſynem cżłowieká: to ieſt/ P. Máriey [...] to cżyni [...] z niewiádomośći ięzyká Hebreyſkiego/ ktory wołu zowie ſynem wołowym. Báráná ſynem báránim. Oſłá ſynem oſłowym. Tákże y cżłowieká poſpolićie zowie ſynem cżłowiecżym y corką Syońſką Syon gorę y corką Ierozolimſką/ Ieruzálem etc. Tákże ſynem cżłowiecżym cżłowieká. Cżego v Prorokow á zwłaſzcżá v Ezechielá/ pełno. CzechEp 307, 143, 148, 150, 295, 307 marg, 308 [3 r.], 345; przypomina też [prorok Daniel] Meſyaſzá ktorego ſynem cżłowiecżym názywa: przypomináiąc/ iż Bog temu ſynowi cżłowiecżemu (to ieſt cżłowiekowi) podał/ páńſtwo, cżeść/ kroleſtwo NiemObr 117, 108, 109 [2 r.], 117, 120; Trzy rzeczy [...] Pan o ſobie twierdzi: Prawdziwe człowieczeńſtwo ktore przyiął: gdy ſię zowie Synem człowieczym/ to ieſt práwym człowiekiem. WujNT 314, Ioann 5/27, s. 321 marg, 324 [2 r.], 346 [4 r.], Hebr 2/6, s. 825; SkarKaz 579a.
Zestawienie: »syn człowieczy« ‒ Chrystus, Mesjasz; filius hominis PolAnt, Vulg (306): O Iudáſſu/ potzalowanijm ſyna cżlowiecżégo wydáwáſs [Vulg Luc 22/48]. OpecŻyw 106, 56v, [57v], 62, 87, 94, 95, 104v; WróbŻołt cċ2v [2 r.]; RejPs 120v [2 r.]; Syn człowyeczy zápłáći káżdemu wedle yego vczynkow KromRozm I G, M4; MurzNT Matth 9/6, 17/9, Mar 13/26, Luc 11/30, Ioann 3/13, 14 (15); Wowczárni też Syná człowyeczego nye tylko owce ſą/ ále y koźyełkowye. KromRozm III C8v; LubPs S4; KrowObr 49; Abowiem przyſzedł ſyn cżłowiecży/ żeby zbáwił to co było zginęło. Leop Matth 18/11, 13/37, Mar 14/41, Luc 22/69, Ioann 6/27, Act 7/56 (18); Gdy tedy wyſzedł [Judasz]/ rzekł Iezus/ Terazći ieſt vwielbion Syn człowieczy/ á Bog vwielbion ieſt w nim. BibRadz Ioann 13/31, Dan 7/13, Matth 13/41, Mar 14/62, Luc 17/30, 21/27 (17); BielKron 467v; SarnUzn E8v [2 r.]; LeovPrzep F4; RejAp BB7, 125v marg, 126 [3 r.], 136v, 172 (14): HistRzym 87, 113; bo ktorey ſie godziny namniey nádzyewáć będzyecie/ tedy ſyn cżłowiecży przydzye/ á zákołáce do was. RejPos 344, 4v [2 r.], 66, 151v, 258v, 304v (27); RejPosWiecz2 90v; BiałKat 303v, 308v, 313v; GrzegŚm 7 [2 r.], 13, 62, 66; KuczbKat 50; WujJud 232v, 249; RejPosWstaw [213]v; BudBib Dan 7/13; BudNT Matth 17/9, 12, 26/2, Mar 2/10, 10/33, 14/21 [2 r.] (17); ſyn cżłowiecży (rozumiey Meſyaſz) miał być w obłoku niebieſkim do Stárodawnego przywiedziony CzechRozm 169, 27 [2 r.], 29v, 124 [2 r.], 169 [3 r.] (20); SkarŻyw 497; MWilkHist H, Hv; Otoż to iáſna iż Prorocy o ſynu cżłowiecżym piſáli y ſyn cżłowiecży zá nas wſzytko wykonał. CzechEp 308, 6v, 49, 62, 295, 301 (12); NiemObr 14, 32, 120, 149; GrabowSet B4; LatHar 377, 533, 688, 695, 721 (16); Ieſlibyśćie nie iedli ćiáłá Syná człowieczego/ y nie pili krwie iego/ nie będźiećie mieć żywotá w ſobie. WujNT Ioann 6/53, s. 51, Matth 25/31, Luc 9/26, s. 314, Ioann 12/34 [2 r.] (102); SkarKaz 1b, 4b, 5b.
Szereg: »syn Adamow abo człowieczy« (1) : Pierwſzy oćiec náſz rzecżon ieſt Adam/ tho ieſt cżłowiek/ á Synem Adámowym ábo cżłowieczym nie ieſt rzecżon GrzegRóżn Lv.
e. Człowieka dotyczący, dotykający, dla człowieka przeznaczony, do człowieka skierowany; przymiotnik „człowieczy” wskazuje często na człowieka jako na obiekt podlegający czynności lub stanowi wyrażonemu przez określany rzeczownik (156): Napelnilo ſie ieſt iuż wſfytko/ tzuſs tzom miál cżynitz za odkupienijé cżłowiecże OpecŻyw 150, 13, 36v, 101v, 184; PatKaz I 14; PatKaz II 34 [2 r.]; A gdy w noczy leczącz [lelek] krzycżi, tedy ſmierć cżłowiecżą na onym mieſtczu opowiada FalZioł IV 25d; Then kamień [ematites] ieſth ſtworzon ku ſlużbie cżłowiecżey/ á iego mocz ieſt ſciągaiącza FalZioł IV 53b, III 34d, V 2 [2 r.], 61v, 64, 72 [2 r.] (16); BielŻyw 81, 137; GlabGad E2, F4v; KłosAlg A3v; RejPs 134, 134v, 205v; RejJóz F4 marg; KromRozm I H2 marg; Byſcie ſmutku ſwego zápomnieli/ Ktory cżłowiecżemu zdrowiu ſzkodzi BielKom G6v, F4v; LubPs K4v marg, T6v marg; potkał Philozophá onego Epikuruſá ſtárego/ kthory nic nie dzyerżał o żadney powinnośći/ iedno w roſkoſzach ſwiátá tego pokłádał wſzytko dobre cżłowiecże RejWiz A5v, 32v, 45v, 87v, 89v, 107v, Cc7, Cc8v; Leop Eccli 27/5, 4.Esdr 8/6; Bydlętá kthore ſą ſthworzone dla pożytku człowieczego nie zgrzeſzyly BibRadz I 466h marg, Gen 9/5, s. 278d, Iob 34/21, Eccli 39/30; BielKron 1v [2 r.], 4, 36v marg, 82, 156, 473v; KwiatKsiąż K; Penus [...] Ziwność/ wſzelákie potráwy y picie ku żiwnośći człowieczey należące. Mącz 290b, 239b, 302c; SienLek 43 żp, 28v [2 r.], 70, 120, Sv; LeovPrzep I3v; iż látá precż bieżąc/ biorą s ſobą wiele cżłowiecżego dobrego/ y odeymuią śiłę GórnDworz H5v, Dv, K3, Dd8, Hh3, Ii (12); Pátrzayże tu pilno/ iáką tu miłośćiwy Pan piecżą mieć racżył/ áby żadney rzecży nie przepátrzył/ ktoraby byłá potrzebna cżłowiecżemu zbáwieniu RejPos 129v, 40, 42 marg, 128v, 294, 335; Vſpráwiedliwienié człowiecże zſzczyréy łáſki Bożéy. BiałKat 28v marg, 228v, 276; Cżáſy cżłowiecże ſą iáko źiołko [bibl.: Hominis sicut herba dies eius PolAnt Ps 103/15] (marg) Cáłego cżłowieká rozumie [Dawid]. (‒) GrzegŚm 2, A2v, 27, 30; Bo ták bárzo Pan Bog brzydźi śie mężoboyſtwem [...] że chce y z beſtiy brác pomſtę cżłowiecżego zábićia: y bydlę ktoreby obráźiło cżłowieká/ zábić roſkázuie. [...] y [aby człowiek] ręce ſwe od złośliwego zábićia ludzkiego hámował. KuczbKat 315, 60; Wiek cżłowiecży ieſt iáko rok bieżący. RejZwierc B2 [idem 3 r.] 136 [2 r.], Bbb3; Cżás cżłowiecży iáko rok bieżący RejZwierc 172 marg, idem Aaa3v, 156, 157v, Bbb2; BudBib Is 2/17, Ier 10/23, Eccli 39/30; RejPosRozpr b4; Bo vmiłowáli ſławę cżłowiecżą [ludzką WujNT] więcey niżli ſławę Bożą. BudNT Ioann 12/43, Rom 4/6; Cżłowiekáć wſzędy Bog/ dla wybáwienia też cżłowiecżego/ obiecował Przodkom náſzym CzechRozm 48v, 58v, 215v; ModrzBaz 2, 11, 61, 65, 143; SkarŻyw 384; KochTr 3; CzechEp 213, 214 [2 r.], 234, 246, 295 [2 r.]; NiemObr 72; KochFr 130; GórnRozm Bv, Ev, E3, M3v, N2v, N3; ZawJeft 8, 25, 38; Phil N; GrabowSet E; KołakCath B4; KołakSzczęśl C2; WujNT 1.Cor 2/11, Gal 2/6, s. 738, 1.Petr 1/24, Yyyyy2v; SarnStat 137, 240, 1267; SzarzRyt A.

W charakterystycznych połączeniach: człowiecze (-y, -a) czas(y) (3), dobro (dobre) (7), niemoc (4), rzecz (4), sprawa (5), śmierć (7), wiek (13), zbawienie (5), zdrowie (13), żywot (życie) (38).

Fraza: »nie (jest) człowiecza (sprawa)« = nie w mocy ludzkiej (2): Abowiem nie ieſt też to cżłowiecża ſpráwá przywieść kogo ku wierzeniu BOſkim rzecżam/ ieſli mu ich BOG ſam nie obiáwi CzechRozm 146; Oto by bogá prośić/ żeby cżłowiek Co námniey ſzcżęśćia przećiwnego/ doznał/ Bo żeby zgołá nic/ to nie cżłowiecża. KochOdpr B2v.
f. Złożony z ludzi; hominum PolAnt, Vulg (75): aby wiedzieli żywi że Pánem nawyżſzy [= Bóg] w kroleſtwie cżłowiecżem [in regno hominum]/ á komu chce dáie ie/ podłego też z ludzi ſtánowi ná nie. BudBib Dan 4/14; niémáſz nic tu ſzkodliwſzégo/ Nád towárzyſtwá związek człowieczégo GosłCast 52.
Wyrażenia: »narod człowieczy« = ludzie [szyk 26 : 10] (36): Abowiemeś ty wziął przymierze wieczne z człowieczem národem RejPs 131, 98v, 102, 153v, 172v, 212, 213 [2 r.], 215v; Bo to dawna przewara w cżłowiecżym narodzie Iż każdy w ſzcżęſciu buien a krotek w przygodzie RejJóz K6v; RejKup n7v; ten każdy ſnádnie obacży iáko ieſt wiele grzechow/ á iáko wiele vpadkow y przygod zá cżłowiecżym narodem chodzi. RejPos 129v, 5, 19v, 49v, 51v, 297v (18); HistLan B3; RejZwierc 4, 78v; BudNT d3v; KochPs 89; MWilkHist G; ArtKanc D8.

»człowiecze pokolenie« = ludzie (2): OpecŻyw 130; Bog Oćiec niechćiał być inſzym ſpoſobem cżłowiecżemu pokoleniu przeiednány/ iedno żeby Pan Chryſtus [...] ná ſię przyiął kaźń wſzeláką/ ludzkim grzechom powinną ReszPrz 82.

»rodzaj człowieczy« = ludzie [szyk 19 : 4] (23): BierRaj 18v; O krolu niebieſki [...] rácżyles ſie na ten ſwiat narodzitz/ aby przez ſwą ſwiętą ſmiertz cżlowiecży rodzáy odkupil OpecŻyw 101, 5v, 7, 9, 149, 184; PatKaz I 4, 15; PatKaz III 96; KromRozm III B; GórnDworz Gg4; NAmileyſzy bráćia/ ten ſyn ięthy od zboiec/ ieſtći rodzay cżłowiecży/ ktory ięty ieſt przez grzech pierwſzego oycá náſzego Adámá HistRzym 6, 40, 75, 76, 90, 127v (8); RejPos 303v; KochFrag 15; WujNT 300.

»rod człowieczy« = ludzie [szyk 2 : 1] (3): GlabGad F4; RejWiz 28v; Lecż Noemu ſzło o ſámego Bogá/ Sżło o wſzytek świát nád ktorym iuż trwogá/ Pewna wiśiáłá. Sżło nád inne rzecży/ O rod cżłowiecży. KlonFlis D3v.

»stan człowieczy« = ludzie (7): BOg wiecżny á wſſechmocny Pan Narodu ludzkiego/ Raczył przeyrzeć mocą Boſtwá ſwego naſwiętſſego/ Stan człowieczy/ yáko miał żyć ku wieczney Czći iego. MrowPieś A3, [idem 2 r.]: ktv, A2v; A ták rádzęć miey ná pieczy/ Iáko ſłáby ſtan człowieczy/ Nie będzieli Pan Bog z námi/ Máło przemożemy ſámi. RejZwierc 254; ArtKanc N10v; KołakSzczęśl A3v; SzarzRyt Av.

»stworzenie człowiecze« = człowiek, ludzie; humana creatura PolAnt [szyk 1 : 1] (2): byla mądrſzą [panną Maryja] nad wſzytko ſtworzenye czlouyecze PatKaz III 111v; Przeto poddáni bądzćie wſzelkiemu cżłowiecżemu ſtworzeniu dla Páná: choć krolowi iáko przednieyſzemu. Choć ſtároſtam/ iáko przezeń poſłánym BudNT 1.Petri 2/13.

g. Przedstawiający człowieka, będący odbiciem człowieka, wyglądający na człowieka (28): A gdym to vyrzał w kościele Páná Kryſthuſowym/ náprzećiwko powadze piſmá Swiętego/ wiſzący Obraz tzłowietzy/ zrzezałem gy/ y dałem rádę ſtrożom onego mieyſcá áby lepiey vbogiego vmárłego onym obwinęli KrowObr 112; Tedy záſz dothknęło ſie mnie iákoby widzenie cżłowiecże [visio hominis]/ y pośiliło mie/ á rzekło Leop Dan 10/18; BielKron 95v; Species et figura humana. Oſobá człowiecza Mącz 404c; OrzQuin P4v; HistRzym 28v, 45; RejPos 294 [2 r.]; BudBib Sap 13/13; á nieinácżey názwánia cżćią godne [są przymuszone oznaki czci] iedno iáko cżłowiecży obraz názwánia cżłowiekiem ieſt godźien. [quam homo pictus hominis nomine dignus habetur] ModrzBaz 40; Iaćiem żebrak vbogi/ práwie ćiéń człowieczy KochPs 60; CzechEp 142, 183; KochFr 130; WujNT 471; SiebRozmyśl F4.

W charakterystycznych połączeniach: człowieczy (-a, -e) cień (3), kształt (3), obraz (2); osoba (8), podobieństwo (2).

Wyrażenie:»osoba człowiecza« [w tym: w osobie człowieczej (5)] = człowiek [szyk 4 : 2] (11): BielKron 1v, 63; RejPos 148v; fáłſz Antykryſtow o duſzy kthorą on rozumie być ták w ćiele/ iákoby iáką oſobę w oſobie cżłowiecżey/ cżłowieká w cżłowieku GrzegŚm A3; CzechEp 346; NiemObr 138. Cf Wyrażenie przyimkowe.
Wyrażenie przyimkowe: »w osobie człowieczej« = w imieniu człowieka, ludzi (5): Styſkuie ſobie prorok w oſobie człowieczey w tem pſalmie ná niebeſpieczeńſtwo tego doczeſnego żywotá RejPs 189, 197v, 204v, 207v, 208v.
h. Należący do człowieka jako jego własność (7): OpecŻyw 181v; KrowObr 23v [3 r.]; Bo kto w pánu wezwan niewolnikiem/ wyſwobodzonym páńſkim ieſt. Tákież też kto ſwobodnjm [!] wezwan/ niewolnik ieſt Chriſtuſow. Cenąśćie kupieni niebywayćie niewolniki cżłowiecżemi [servi hominum]. BudNT 1.Cor 7/23; Prot A3v; Nie godzi ſię tobie mieć żony brátá twego. A ieſliż to rzekł [Jan Chrzciciel] o żenie człowieczey/ iákożby rzekł więcey o pánnie Bogu poślubioney? WujNT 204.
** Bez wystarczającego kontekstu (1): Calag 348a.
2. Chrystusowy (1):
Zestawienie: »ciało człowiecze« = Eucharystia (1): O czyele bozym tak pyſzą/ yſz cząſto ye przyymouala [Maryja matka Jezusa] [...] byly trwayączy wmodlythwye y wpoſpolytouanyu lamanego chleba zmaryą matką yezuſouą czo ſyą o czyele bozym rozumye [...] gdyſz cristus yey myly ſyn dal był yuſz przykazanye Joannis Soſtego c[apitulum]: yeno kto nyepozyual czyala czlouyeczego [carnem Filii hominis Vulg Ioann 6/54] a nyepyl by krwye yego nyema zyuota wſobye dla tego zyuota uyecznego panna yego {czyalo} pozyuala PatKaz III 137.

Cf CZŁECZY, CZŁOWIECKI, CZŁOWIECZEŃSKI, LUDZKI, NIECZŁOWIECZY

KK