[zaloguj się]
[pdf]

OKRUTNIK (275) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N okrutnik okrutnicy
G okrutnika okrutników
D okrutnikowi okrutnik(o)m
A okrutnika okrutniki
I okrutnikiem okrutniki, okrutnikami
L okrutniku
V okrutniku

sg N okrutnik (80). ◊ G okrutnika (30). ◊ D okrutnikowi (23). ◊ A okrutnika (31). ◊ I okrutnikiem (9); -em (1), -(e)m (8). ◊ L okrutniku (1). ◊ V okrutniku (4). ◊ pl N okrutnicy (16). ◊ G okrutników (37); -ów (2), -(o)w (35). ◊ D okrutnik(o)m (9). ◊ A okrutniki (23). ◊ I okrutniki (10), okrutnikami (2) SkarŻyw, GórnRozm.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.

Okrutny, zły, bezlitosny człowiek; crudelis Vulg, PolAnt; dissipator, fortis, hostis PolAnt; saevus Calag; sanguinarius Calep (275): BielŻyw 6, 19, 31, 40 [2 r.], 41, 57; WróbŻołt 118; RejPs 123, 140; SeklKat I4v; RejRozm 406; MurzHist M; MurzNT 73v; Okrutnicy tym ſie więcej w ſrogośći kocháyą/ gdy widzą że ſie im pomyſli tocży ſwiát. LubPs 13 marg; W Pſalmie tym ieſt wodlitwá [!] koſciołá ſwiętego naprzeciwko okrutnikom ktorzy gi przeſiáduią. LubPs M; Stłuḿ Pánye okrutniká ktory w ſwey ſrogośći/ Chce trapić wyeme twoye tu w ich nyewinnośći LubPs P6, A5, C2v marg, D4 marg, K2, M2 marg (20); Potuchá ludziom vćiśnionym/ iż ácż thu bywaią trapieni od okruthnikow/ iednák tho znáć máią/ że iáko trawá bez władzy ći okrutnicy zginą. Leop Ps 128 arg, Iob 30/21; RejZwierz 11v [2 r.], 123v, bb; BibRadz Iob 6/23, Ps 16/4, I 311a marg, Ps 106/2, I 348d marg, Is 25/4, 5; roźlewce krwie ludzkiey nie długo ſie zbędą ná zyemi. Przeto ten okrutnik [Kambizes] nie mogł trwáć długo ná ſwiecie BielKron 114; kápłani onego cżártá podwiedli nań [na św. Bartłomieja] brátá Polemonowego okrutniká/ iż go dał bić/ męcżyć/ potym żywo odrzeć s ſkory. BielKron 144v; á ták iuż niewierz temu okrutnikowi [Machometowi] [...]/ boć nic innego niemyſli ten okrutnik/ iedno iákoby Krześćiány wykorzenił BielKron 253v; Acżkolwiek oni okrutnicy [Dyjoklecyjan i Maksymijan] iednego tylko roku to przeſládowánie ná Krześćiány byli wywiedli/ [...] ále przeſládowánie pocżęte trwáło áż do dzieſiątego roku Ceſárzá Konſtántiná BielKron 288v, 80, 91, 106, 135v, 202 (22); Mącz 471b; RejAp 102v, 171; Silla/ Pompeius/ Brutus [...] wſzytcy vcżeni byli: á nákoniec Hannibal ták ſławny Hetman/ ále s przyrodzenia okrutnik wielki/ á ktorego náuká trudno zmiękcżyć miáłá/ ábowiem Bogu/ y ludziom był nieprzyacielem GórnDworz G4, Ii3v, Ii4; ieſtem królewná ktoram byłá odzierżáłá krołeſtwo [!] po śmierci oycá mego/ álem przez niekthorego okrutniká zgwałconá/ y wypędzoná. HistRzym 105, 79, 105, 105v [3r.]; Támże miedzy wſzytkimi okrutniki tymi/ ktorzy to poieżdzáli thy miáſtá/ łápáiąc ty wierne á niewinne ludzi/ żaden ſie był więtſzy nie obrał/ iáko Páweł s. ktorego ieſzcże na ten cżás zwano Saulem. RejPos 282, 27v, 215v, 262, 267, 298, 305v; A ták czás by ſie nam ocucić/ á themu okrutnikowi [carowi moskiewskiemu] niewinny lud/ bráćią náſzą/ z rąk iego krwáwich [...] wyrwać. KwiatOpis D; RejZwierc 84, 200v [3r.], 201 [2r.]; RejPosRozpr c3v; BudBib Iob 30/21, Is 29/5, 49/25; MycPrz I C3; SkarJedn 311, 389; Calag 578b; A on okrutnik kazał ie [męczenników] rozmáićie męcżyć y pośćináć. SkarŻyw 21; Przeto ćię proſzę iedz zá morze/ gdzie ſłyſzę ieſzcże okrutnicy święte Boże przenáśláduią SkarŻyw 440; W Weronie/ był wielki Tyran Ecelinus/ który wiele krwie niewinnie rozlewał [...]: ſzedł do niego święty Antoni/ y iáwnie mu w ocży rzekł: Okrutniku y pśie ſzalony/ nád ſzyią twoią/ gniew y kazń Boża wiśi SkarŻyw 546, 40 [2 r.], 46, 50 marg, 125, 127 (17); CzechEp 381; ArtKanc 117, K4, KI4; Więc práwá łáſkáwe máćie/ á ludźie pod tem prawem żyiąc/ okrućieńſtwá nád ſwą bráćią nieſłychánego vżywáią. Czy to dla tego maćie łáſkáwe prawo/ iżbyśćie wy ſami okrutnikámi byli? GórnRozm D3; PaprUp C2, lv; ZawJeft 9; GórnTroas 71; coſmy gárdłem doſtáli/ to wam okrutnik Turecki dla wáſzégo próznowánia z gárśći wydrzéć ma? OrzJan 17; Czuie ten oktutnik [sułtan tureckil] że lud krześćiáńſki który vćiſnął/ ieſt bárzo żáłoſny/ prze vtráconą wiárę ſwoię. OrzJan 29, 7, 16, 17, 18, 21 (12); KmitaSpit B3; GosłCast 58.

okrutnik czyj [w tym: pron poss (6), ai poss (2), G sb i pron (2)]: Wyſzedł tedy lud przed dom Bogu poſtáwiony/ áby Moiżeſzá vkámionowáli/ tám wołali/ áby wyſzedł okrutnik naſz/ co nas przywiodł ná nędzę niewoley ſwą chytroſcią/ co nam vſtáwił ſrogie á gwałtowne przykazánia BielKron 41; DEeyus Ceſarz s Pánnoniey/ [...] okrutnik wielki Krześćiáńſki. BielKron 152v; Sioſtrę iego Eutropią gdy chcieli wźiąć [...] rzućiłá ſie do ocżu ſwemu okrutnikowi BielKron 298, 101v, 116, 202v, 243v, 253v; BiałKat 63v; Oycá ſię ſwego takiego okrutniká ludzi dobrych/ przę/ y odſtępuię. SkarŻyw 179.

W połączeniu z imieniem [w tym: imię + okrutnik (12), okrutnik + imię (9)] (21): BielŻyw 30; LubPs R2v, S2v, hh; ARiſton on okrutnik/ kiedy ludzi śćinał/ Zony ich ſpołu z dzyećmi/ do ciemnice imał RejZwierz 11; Tego cżáſu Attylá okrutnik wſzytki kráiny zachodne woiował BielKron 160; [Papież] ćiebie [...] naprzednieyſzym wodzem przełoży przećiw themu okrutnikowi Máchomethowi. BielKron 254, 112v, 160, 161, 242v, 243v (10); á działo ſie tho zá Domicianá Ceſárzá onego okrutniká ktory ſrodze przeſládował Krześćiáńſtwo RejAp 23v; HistRzym 83v; Nálázłá ſie onemu miáſtecżku [...] oná Iudyth páni ſwięta/ kthora zábiła onego okrutniká Holofernuſá RejPos 167; RejZwierc 264; SkarJedn 209, 303.

W połączeniach szeregowych (6): Gdy kto patrząc poſpolicie ocży zciſka, też znamio: matacża/ fałſzerza/ potrawcę [!]/ zazdroſciwego, ſkępcza okrutnika, y nie pobożnego. GlabGad N6v, P2 [2 r.], P3; Czáſu też onego byli Obrzymi ná ziemi (marg) Okrutnicy/ mocarze y vćiſkacze/ wiodący niepowśćiągliwy żywot. (–) BibRadz Gen 6/4; RejPos 250.

Zastępuje imię własne lub zaimek anaforyczny (25): BielŻyw 30; LubPs hhv; RejZwierz 15v; Neron ná ten cżás Krześćiány mordował rozmáitemi mękámi/ z namowy inych. Szedł k niemu Piotr s. áby vbłagał okrutniká/ á żeby przeſtał roźlewáć krwie Krześćiáńſkiey. BielKron 142v; Bo gdy Turek Modonę obiegł/ miał pięć ſet dział [...]. Miáſtho broniło ſie iáko nalepiey mogło/ náoſtátek polećiwſzy ſie Pánu Bogu woleli vmrzeć niżli prziść w ręce okrutnikowi BielKron 273, 240, 240v, 242v [2 r.], 243v, 254 (11); Po długim więzieniu y rozmáitych namowách/ gdy [sędzia] widział nieodmienny vmyſl ich: myſlił iákoby im naprzykrzeyſzą y nadłużſzą śmierć zádał. Y pátrzcie co okrutnik wymyſlił. SkarŻyw 207, 27, 63, 478, 480 [2 r.], 490, 601; Gdy okrutnik królewſką poświęconą głowę Zá włoſy ćągnął GórnTroas 10, 64.

W przeciwstawieniach: »miłosierny (a. miłościwy) (4), cichy a pokorny, łaskawy sędzia, pokorny, sprawiedliwy ... okrutnik« (8): OpecŻyw 110v; a thego nygdi zadni pan ſprawyedlywi yeno yaky okrvthnyk nyeczinyl. LibLeg 11/136v; GroicPorz hh4v; RejZwierz 43; Náſluchálichmy ſie theż [...] wiele przykłádowy iáko miłoſiernym záwżdy ſie hoynym miłoſierdzyem Páńſkim opłácáło. A okrutnikom iáko też záwżdy ná wielkie pomſty wychodziło okrucieńſtwo ich. RejPos 266; O wſzechmogący á dziwny Boże iákoż tho tobie bárzo łácno vcżynić [...] z okrutniká ćichego á pokornego. RejPos 283v, 225; BiałKaz H2v.

W porównaniach (2): Iż iák byſthra wodá/ ták okrutnicy przemijáć muſzą. LubPs O3v marg; Przyrownánye okrutniká ku dzikiemu wyeprzowi/ kthory chce gwałćić á s korzenia wywroćić koſcioł Páńſki. LubPs S3v marg.

W wyjaśnieniach przenośni (2): pić kreẃ známionuie być okrutnikiem. BibRadz I 58d marg; Ale gdyż nie dufamy iemu [Bogu]/ tedy on [...] dopuści ſie burzyć tym złym wiátrom nád námi: to ieſt/ wymyſlácżom/ burzycom/ á pochlebcom ſwiátá tego/ ktorzy wzruſzáią ony morzá á ony nawáłnośći iego/ tho ieſt mocarze á okrutniki ſwiátá tego RejPos 51.

W charakterystycznych połączeniach: okrutnik gniewem zapalony, krwie nienasycony, krześcijański, ludzki (ludzi dobrych) (2), marny, porażon, z przyrodzenia, wielki (nawięcszy) (8); chytrość okrutnika, droga, groza, gwałt, moc (możność) (5), oblicze, popędliwość, przenaśladowanie, śmierć; gwałt od okrutnika, ociążony, pojmany, (u)trapiony (2), uciśnienie, zniewolon; pogróżka przeciw okrutnikowi; zgwałcona przez okrutnika; okrutnikiem ogarnion, zjęty; pomsta nad okrutniki; okrutnik prześladuje; chybić okrutnika, odstąpić; z ręki okrutnika wybawić (od okrutnika wybawiony) (3), wykupić (odkupić) (2); zachować od okrutnika, zginąć; dać w moc okrutnikowi, dostać się, nie wierzyć, oprzeć się, poddać się, przyść w ręce, służyć, stawić się [za kogo], wyrwać [kogo]; bojować przećiwko) okrutnikowi, jechać; dopuścić [na kogo] okrutnika, gromić, gubić, karać, nawrocić, pogładzić, porażać, stłumić (2), ubłagać, ukamionować, winować zabić((wý)bić) (5), zwyciężyć (2); ciągnąć na okrutnika; obrocić się w okrutnika, odmienić się; mieć [kogo] za okrutnika; zwać [kogo] okrutnikiem; brać zwycięstwo nad okrutnikiem; chować [kogo] przed okrutnikiem, kryć się; walczyć z okrutnikiem.

Wyrażenia: »okrutnik nielutościwy« (1): Ręka długa barzo á cienka [...] vkazuie cżłowieka chciwego ku rzecżam wyſſzym niż na iego ſtan przyſłuży, przeto taki bywa łakomiec, zawiſny, [...] á okrutnik nie lutoſciwy. GlabGad P2, N4.

»srogi okrutnik; srogość okrutnika« [szyk 8:3] (9;2): Iáka ieſth ſrogość okruthnikow nád koſciołem Páńſkim. LubPs Mv marg, Mv marg, S2v, Y5v, gg6; Srogi okru[t]nik/ á práwie ſro[g]ich źwierząt przy[ro]dzenie máiąc. BibRadz I 6a marg; RejAp 117v; RejPos 185; RejZwierc 264; SkarŻyw 546; GórnTroas 32.

»okrutnik tyran« (1): Ieſzcżeś/ powiáda/ vrodzona nie byłá/ gdy mátká twoiá (ſtolicá Rzymſka) w dzieśiątym od Neroná przenáſládowániu/ okrutniki tyránny rozlewánim krwie ſwoiey zwyćiężyłá SkarJedn 388.

»zły (a. złośliwy) okrutnik; złość okrutnika« [szyk 2:1] (2;1): iż Nábchodnozor będąc złym okrutnikiem á bałwochwálcą/ przeſláduie y pobiera ludzi niewinne BielKron 93; SkarŻyw 21; BOLESLAVV Smiáły/ mężny/ okrutnik złośliwy Stániſłáwá świętego zábił KlonKr wstęp A3.

Szeregi: »drapieżca a okrutnik« (1): ták że też nie bywáią poruſzeni inſzych potrzebámi/ ále nieludzkimi á niemiłoſiernemi drapieſcámi á okrutniki sſtawáią ſie. RejPosWstaw [412].

»okrutnik, (i) krwie przelewca (a. wylewca)« (2): By ſię byłá tá [św. Auzderberta] zá onych okrutnikow y wylewcow krwie Chrześćiáńſkiey vrodziłá: rozumiey iákoby byłá ná męcżeńſtwo zá chryſtuſa bieżáłá SkarŻyw 193; Calep 944a.

»okrutnik i prześladowca« (1): iż ieſt [psalm] wszythek práwie modlitwą od wſzytkiego Koſciołá [...] áby był od okrutnikow y przeſládowczow wybáwion LubPs Q2v.

»srogi i okrutnik« (1): Cżoło podługowate z twazrą [!] też długą ku dołu zakoncżona, ſrogiego znamionuie y okrutnika nie lutoſciwego. GlabGad N4.

»złośliwy (a. zły człowiek), okrutnik« [szyk 2:1] (3): biyćie biyćie złe ludzie Pogánſkie okrutniki náſze BielKron 243v; ſpráwiedliwie tedy okrutnicy/ złoſliwi Bogu przećiwni máią być poháńbieni BielKron 253v; BudBib Ier 15/21.

W przen (1): Pomnię żeś dla mnie do Egiptu iáko wygnániec/ mieczá okrutniká vchodząc/ z namilſzą mátką twoią vćiekał SkarKaz 161a.
Przen (4): Zborzon też potym on drugi okrutnik/ oná ſroga ſmierć wiecżna/ [...] Zborzon też on trzeći okrunik [!] grzech/ ſrogi nieprzyiaciel náſz RejPos 305v.

okrutnik czego [= będący czym] (1): Dawno ſie było nędzniku gniewáć/ nie ná okrutniká onego/ ále ná okrutniká złośći á grzechow twoich RejZwierc 261v.

a) O zwierzęciu w stosunku do innego zwierzęcia (1): Ták więc ſmok/ [...] Słowiczki liché zbiera/ á ſwé łákomé Gárdło páśie: tym czáſem mátká ſzczebiece Vboga/ á ná zbóyce co raz ſye miece/ Prozno: bo y ná ſámę okrutnik zmiérza KochTr 3.
a. O szatanie (8): iedno iż w tobie buia á pánuie moc onego okrutniká á onego wężá który przeſláduie á kąſa ſtopy niewinnego RejPos 27; 305v; RejZwierc 261v; SkarKaz 274a.

okrutnik nad kim (1): RejPos 79v cf »srogi okrutnik«.

okrutnik czyj (1): RejPos 69v cf Szereg.

Wyrażenia: »okrutnik ciężki« (1): że gdyſmy wſzyſcy w grzechach/ w śmierći/ w potępięniu wiecżnym byli/ pod mocą nieprzyiaćielá duſznego/ okrutniká ćięſzkiego/ tedy Pan Iezus [...] ná ten świát nędzny przyść [...] racżył KarnNap D4v.

»srogi okrutnik« (2): iáko maſz być śilen temu ſrogiemu okrutnikowi nád ſobą/ gdyć Pan opowiedáć racży o ſobie/ iż on iáko mocnieyſzy tu przyſzedł/ ktory zniſzcżył/ ſtárł/ y zemdlił wſzytkę moc iego RejPos 79v, 78v.

Szereg: »przeciwnik a okrutnik« (1): iákobychmy ſie s cżártem s przećiwnikiem á okrutnikiem náſzym/ potykać/ á iego pokuſam bronić/ mieli RejPos 69v.
b. Jedynowładca sprawujący władzę opartą na przemocy, zwłaszcza tyran w starożytnej Grecji; tyrannus BartBdg, Vulg, Mącz, PolAnt, Calep, Cn (24): BartBydg 159b; BielŻyw 5; RejZwierz 12v, 15v, 23v; [Trasybulus] wzyął miáſto Atheny/ y ty tám okrutniki ktorych było trzydzyeśći pobił BielKron 121; Tyrannus, olim idem quod rex [...]. Postea violenter et per insolentiam imperans, Okrutnik który nie wedle praw ále wedle swego zdánia/ bądź práwie bądź bezpráwie pánuye. Mącz 471b, 399c, 422a; RejZwierc 92v [2 r.]; zá roſkazániem okrutnikow/ ſtáło ſię iſz rytym obrázom z nabozeńſtwem służyć pocżęto. BudBib Sap 14/16; PaprPan Aa, Hh5; Calep 1097a.

W połączeniu z imieniem [zawsze: imię + okrutnik] (4): [Solon] Piſiſtratowi okrutnikowi, ktoryż chciał Atteny mieć [...] mocznie odparł. BielŻyw 5. Cf W połączeniu z przymiotnikiem.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: z imieniem (3); zawsze: okrutnik + przymiotnik] (4): Dionizius on okrutnik Syrákuzáńſkj/ chociay był złym á ſwowolnym pánem/ pátrzay co ſynowi zá tákież wſzetecżeńſtwo vcżynił. RejZwierc 34, 39v, 77v, 92v.

Wyrażenie: »srogi okrutnik« (1): Y bywáli tácy ludzie y zá ſthárych wiekow/ iáko on ſproſny Nero/ álbo on ſrogi okrutnik Syrákuzáńſki/ ábo inych wiele/ co ſobie zá krotofilę kreẃ ludzką rozlewáli. RejZwierc 77v.
Szereg: »okrutnik, (a, abo) tyran« [szyk 2:2] (4): Ani Krol/ áni żaden Thyran (ábo Okrutnik) [Neque rex neque tyrannus] niebędzie ſie przed oblicżnośćią twą pythał o thych kthoreś ſtráćił. Leop Sap 12/14; Mącz 471b; Páńſthwo káżde iáko w.m. wieſz/ bywa rządzone/ ábo od iednego cżłowieká: ábo od pewney licżby oſob/ s poſrodká ludzi wybránych [...]: ábo od wſzytkiego wobec poſpolſtwá. S ktorego troigá Regimentu/ káżdy ieſt dobry/ poki s kreſu ſwego nie wyſtąpi/ ále kiedy wyſtąpi/ iż s Krolá ſthánie ſie okrutnik/ á Tyran GórnDworz Gg2v; Calep 1097a.

Synonimy: prześladowca; b. tyran.

LWil