Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [BEZROZUMNOŚĆ]

Następne hasło: BEZROŻNIE »

BEZROZUMNY (59) ai

e oraz o jasne.

Fleksja

sg
m	N	bezrozumny	f	N	bezrozumnå	n	N	bezrozumn(e)
	G	bezrozumn(e)go		G	bezrozmn(e)j		G
	A	bezrozumn(e)go, bezrozumny		A	bezrozumną		A
	I	bezrozumnym		I	bezrozumną		I	bezrozumnym
	V	bezrozumny		V			V

pl
N	m pers	bezrozumni
	m an	bezrozumni
	subst	bezrozumn(e)
G		bezrozumnych
D		bezrozumnym
A	m pers	bezrozumn(e)
A	subst	bezrozumn(e)
V	m pers	bezrozumni
inne formy
pl I m, f, n - bezrozumn(e)mi

sg m N bezrozumny (10). ◊ G bezrozumn(e)go (2). ◊ A bezrozumn(e)go (4), bezrozumny (3). ◊ I bezrozumnym (3). ◊ V bezrozumny (1). ◊ f N bezrozumnå (2). ◊ G bezrozmn(e)j (1). ◊ A bezrozumną (2). ◊ I bezrozumną (1). ◊ n N bezrozumn(e) (3). ◊ I bezrozumnym (1). ◊ pl N m pers bezrozumni (4). m an bezrozumni (1). subst bezrozumn(e) (4). ◊ G bezrozumnych (5). ◊ D bezrozumnym (2). ◊ A m pers bezrozumn(e) (1). subst bezrozumn(e) (4). ◊ I m, f, n bezrozumn(e)mi (3). ◊ V m pers bezrozumni (2).

W funkcji rzeczownika (11).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Nierozumny, nierozsądny, niemądry, głupi, bezsensowny (59)
- a. W odniesieniu do istot (rzeczy), które z natury swojej nie mają rozumu (w przeciwstawieniu do istot z natury obdarzonych rozumem, tj. ludzi) (16)
- b. W odniesieniu do ludzi, którzy tracą lub utracili rozum, tj. do szaleńców, obłąkanych, pomylonych (11)

Nierozumny, nierozsądny, niemądry, głupi, bezsensowny; insensatus BartBydg; brutus Calep; expers rationis, irrationabilis, temerarius Cn (59): BartBydg 75; GórnDworz Nv; Tákżeć theż cżás wieku náſzego/ komu gi da Pan Bog przetrwáć/ ieſt ná trzy cżęśći rozdzielon. Bo pirwſzy dzień známionuie młodość náſzę bezrozumną RejPos 40; KuczbKat 135; BielSpr 46; Rozum przeprzeſz/ ále vporu bezrozumnego nigdy. SkarJedn 297; Calag 538b; SkarŻyw 337; Gdyż tá ieſt wola Boża/ ábyśćie dobrze cżyniąc/ zátłumiáli nieumieiętność bezrozumnych ludźi. CzechEp kt, *3v, 1, 181; GórnRozm Bv; Brutus ‒ Bezrozumni, czielię, nieuk. Calep 140b; GórnTroas 24; LatHar 317; tákże Bog podał ie w vmyſł bezrozumny WujNT Rom 1/28; Abowiem rádźi znośićie bezrozumne: będąc ſámi rozumnymi. WujNT 2.Cor 11/19, s. 424, 1.Rom 1/21, 31, 2/20, Gal 3/1, 3, s. 658; SarnStat 897.

Szeregi: »błahy i bezrozumny«: Błáhyć to y bezrozumny będźie dowód BiałKat 311.

»mały a bezrozumny«: Acż to niekthorzy gánili/ powiedáiąc iż dziatki máłe á bezrozumne nie mogą przyiąć Duchá ſwiętego. RejPos 153.

»niemądry i bezrozumny«: wſzákże żaden z nich nigdy ták nie mądry y bezrozumny nie był żeby ſię nád Papieżá y ſtáry Rzym ſtolicę Piotrá S. podnośić SkarJedn 174.

»rozkiełznany a bezrozumny«: Swowola ieſt/ rozkiełznána/ á bez rozumna wola GórnRozm B3.

»sprosny i bezrozumny«: Oſtátniego pokaránia ludu Izráelſkiego ná puſzcży/ Moyzeſz w nárzekániu ſwym/ dawa przycżynę niewdźięcżność: mowiąc: Y tákże to oddawáć Pánu Bogu ludźie ſproſny y bez rozumny? PowodPr 18.

W przen (1): Abowiem cżłowiek mądry nie ma cżekáć tego áby go fráſunk opuśćił/ bo ſie s tym trudno rozmowić/ áby ná cżyiej rádzie przeſtał/ gdyż to ieſt bezrozumny pan. RejZwierc 150v.

a. W odniesieniu do istot (rzeczy), które z natury swojej nie mają rozumu (w przeciwstawieniu do istot z natury obdarzonych rozumem, tj. ludzi); irrationabilis Vulg (16): A rzeká bezrozumna/ rozumnym przygániáiąc/ ćiáło męcżeńniká świętego iuſz vmárłe/ ná ieden kámień wynioſłá SkarŻyw 403; LatHar 354; [ludzie niestateczni] Co Bog/ co zakon każe/ [...] Wiedząc przedśię ſwowolnie vdáią ſię ná złość Iáko Muł álbo Ośieł bez rozumni ktemu Cżyniąc ſię/ ciáłu ſłużą á brzuchowi ſwemu. KołakSzczęśl A4.

Wyrażenia: »bestyja bezrozumna« (4): CzechRozm 242; coż to ieſt inſzego iedno Lucyperowá pychá/ y hárdość [...] ſobie rozumienie Piſmá ś. przywłaſzcżáć/ á inſzych wſzyſtkich zá beſtye bezrozumne/ [...] pocżytáć. ReszPrz 97; LatHar 393; Ale niewdźięcżnośći ſłuſznie ſie káżdy dźiwowáć może [...] gdyż miłość miłośćią/ dobre dobrym/ oddawáć ieſt rzecż wrodzona: nietylko cżłowiekowi ále beſtyam bez rozumnym. PowodPr 17. Cf »plugawy i bezrozumny«.

»bydło bezrozumne«: A ći iáko bydło bezrozumne/ z przyrodzenia ná vłowienie y ſkázę/ bluźniąc to czego niewiedzą w zátráceniu ſwym záginą WujNT 2.Petr 2/12.

»bezrozumne źwirzę; źwierz bezrozumny« (4 : 1): piſzą iż cżłowiek nie ſam ſie tylko ſobie rodzi iáko bezrozumne źwirzę/ ále cżęść ſobie/ cżęść oycżyznie/ á cżęść też przyiacielom. RejZwierc 103; [w niebie] nie máſz źwierzu bezrozumne^go/ y cżłowieká złośliwego LatHar 598, 215, 559, 667.

Szeregi: »bezduszny, nieczuły i bezrozumny«: [Bog] inſze też rzecży/ z Boſkiey ſwey opátrznośći/ chćiał dla ćiebie záchowáć/ iáko Anyoły/ żywioły/ rzecży bezduſzne/ niecżułe/ y bezrozumne. LatHar 674.

»plugawy i bezrozumny«: Plugáwey y bezrozumney beſtyey/ do gory Syon przyſtąpić ſię nie godzi LatHar 393.

»rozumne i bezrozumne«: Tám ná przedźiwny Máieſtat Páná BOgá wſzechmogącego/ Swięći iego nieprzeſtáynie poglądáią: á w nim y ſámych śiebie/ y wſzelkich rzecży rozumnych/ y bezrozumnych doſkonáłośći y ſlicżnośći widząc/ niewyſłowioney poćiechy nieodmiennie vżywáią LatHar 595.

W funkcji wyzwiska (1):

Wyrażenie: »bezrozumne bydlę«: dla tego ich [Luteranów] ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ prożne kloce/ hárde Olbrzymy/ drápiące kotki/ butle y ceklarze/ bez rozumne bydlętá/ zwádliwe á burzące bydło ReszPrz 66.

b. W odniesieniu do ludzi, którzy tracą lub utracili rozum, tj. do szaleńców, obłąkanych, pomylonych (11): á nie ktorzi ſnich powiedaią iſz [sok tej czerwonej gliki] żołądku ieſt niedobri y ocżi zacmiewa, y też czini cżłowieka bez rozumnego FalZioł I 22a; Rozgniewał ſie Saul ſzedł ſam zá nimi/ ále niżli wſzedł do Náyoth sſtał ſie iáko bezrozumny/ ziąwſzy s ſiebie krolewſkie odzyenie/ cáłą noc ſpiewał z drugimi. BielKron 66, 80, 320v; BudNT 2.Cor 11/16; Permotus ‒ Bezrozumni. Calep 785b; WujNT 2.Cor 11/16, 16.

Zwrot:»biegać jako bezrozumny«: ktorzy po rynkách Cárogrockich biegáiąc iáko bez rozumni/ Oyce ony S. y Zbor ich potępili/ y ná Láćinniki wołali SkarJedn 320.

Szeregi: »nikczemny a bezrozumny«: á ocżymá y twemi y wſzytkich inſzych widźiáne były/ iákiemiby rozſądkámi/ ćiebie nikcżemnym á bezrozumnym ſzaleńcem [ignavissimum, stupidissimum] być wſzytcy oſądźili? ModrzBaz 40.

»szalony a bezrozumny«: á przedſię ſie iáwnie z nich [bogaczy] ſmieie/ zowącz ie ſzalonemi á bezrozumnemi ludźmi RejPos 82v.

Synonimy: bezhumny, błahy, błazen, cielę, głupi, niemądry, nieroztropny, nieuk, rozkiełznany, sprosny, swowolny, uporny; a. bezduszny, nieczuły, plugawy; b. nikczemny, szalony.

Cf NIEBEZROZUMNY, NIEROZUMNY, PRZEZROZUMNY