[zaloguj się]
[pdf]

PODŁY (424) ai

o jasne.

comp i sup (180 + 44) -podlejszy (226). sup nå- (39), nåj- (5); nåj- GórnDworz, PowodPr (2); nå- : nåj- Leop (3:1), Mącz (3:1); ~ nå- (32), na- (5), n(a)- (2); na- CzechRozm, też RejPs; nå- : na- Leop (2:1), Mącz (1:2). [Comp często z neutralizacją funkcji porównawczej, w znacz. ‘(dość) podły’.]

Fleksja
sg
mNpodły, podlejszy, nåpodlejszy fNpodłå, podlejszå, podł(a), podlejsz(a) nNpodł(e), podlejsz(e), nåpodlejsz(e)
Gpodłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo Gpodł(e)j, podlejsz(e)j Gpodłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo
Dpodłému, podlejszému, nåpodlejszému Dpodł(e)j, nåpodlejsz(e)j Dpodłemu
Apodłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo, podły, podlejszy Apodłą, podlejszą, nåpodlejszą Apodłé, podlejszé, nåpodlejszé
Ipodłym, podlejszym, nåpodlejszym, podł(e)m Ipodłą, podlejszą, nåpodlejszą Ipodł(e)m, podłym
Lpodłym, podł(e)m Lpodłéj, podlejszéj Lpodłym, podlejszym, podł(e)m
pl
N m pers podli, podlejszy, nåpodlejszy
subst podłé, podlejszé, nåpodlejszé
G podłych, podlejszych, nåpodlejszych
D podłym, podlejszym
A m pers podłé, podlejszé, nåpodlejszé
subst podłé, podlejszé
I m podłémi, podlejszémi, podlejszymi
f podłymi, podlejszémi
L podłych, podlejszych

sg m N podły, podlejszy, nåpodlejszy (70). ◊ G podłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo (37); -égo (3), -(e)go (34). ◊ D podłému, podlejszému, nåpodlejszému (9); -ému (1), -(e)mu (8). ◊ A podłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo (15), podły, podlejszy (9); -égo (1), -(e)go (14). ◊ I podłym, podlejszym, nåpodlejszym (31), podł(e)m (1); -ym : -(e)m SkarŻyw (3:1). ◊ L podłym CzechRozm (2), podł(e)m (1) GliczKsiąż. ◊ f N podłå, podlejszå (17), podł(a), podlejsz(a) (3). ◊ G podł(e)j, podlejsz(e)j (9). ◊ D podł(e)j, nåpodlejsz(e)j (2). ◊ A podłą, podlejszą, nåpodlejszą (18). ◊ I podłą, podlejszą, nåpodlejszą (7). ◊ L podłéj, podlejszéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ n N podł(e), podlejsz(e), nåpodlejsz(e) (21). ◊ G podłégo, podlejszégo, nåpodlejszégo (15); -égo (1), -(e)go (14). ◊ D podłemu (1). ◊ A podłé, podlejszé, nåpodlejszé (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I podł(e)m (2) Leop, GórnRozm, podłym (1) SkarKaz. ◊ L podłym, podlejszym (5), podł(e)m (7) GórnRozm. ◊ pl N m pers podli, podlejszy, nåpodlejszy (17). subst podłé, podlejszé, nåpodlejszé (18); -é (2), -(e) (16). ◊ G podłych, podlejszych, nåpodlejszych (23). ◊ D podłym, podlejszym (9). ◊ A m pers podłé, podlejszé, nåpodlejszé (18); -é (1), -(e) (17). subst podłé, podlejszé (21); -é (2), -(e) (19). ◊ I m podłémi, podlejszémi (9) BibRadz, Mącz (2), SkarJedn, KochPs, SkarŻyw, Phil, SkarKaz (2), podlejszymi (3) CzechRozm, NiemObr, WujNT; -émi (1), -(e)mi (8). f podłymi (3) BielKron, CzechEp, GrabowSet, podlejszémi (1) PudłFr. ◊ L podłych, podlejszych (14).

Składnia comp: podlejszy niż(li) kto, co (22), nad kogo, co (16), kogo, czego (10), od kogo (2), komu (1); niż(li) kto, co FalZioł (2), Leop, Mącz, BudBib, ModrzBaz, CzechEp (2), WerGośc; nad kogo, co SeklKat, BibRadz (2), OrzQuin (2), Phil (2); kogo, czego NiemObr, KochFr; niżli kto, co : nad kogo, co : kogo, czego : od kogo : komu GlabGad (1:1), BielKron (1:–:–:2), GórnDworz (4:–:6), CzechRozm (1:1), SkarJedn (1:–:–:–:1), SkarŻyw (–:3:1), OrzJan (–:1:1), WujNT (4:2), SkarKaz (1:1). Składnia sup: nåpodlejszy z kogo (5), miedzy kim (4); z kogo Leop, WujJud SkarKaz (2); miedzy kim SkarŻyw, KochMRot, WujNT; z kogo : miedzy kim CzechEp (1:1).

Sł stp: podlejszy, podleszy, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Bezwartościowy, mało warty, nisko ceniony; mało ważny; vilis Mącz, Modrz, Calag, Calep, Vulg, Cn; humilis PolAnt, Modrz, Calep, Vulg, Cn; inferus (infimus)Vulg, PolAnt, Modrz, Cn; sordidus Vulg, Modrz, Cn; plebeius, vulgaris Mącz, Calep, Cn; communis Mącz, Calep; cibarius, circumforaneus, mediastinus, pervilis, postremus, proletarius, triobolaris Mącz, Cn; degener Modrz, Cn; abiectus, contemptus, ignobilis, infimas (infimatis) Calep, Cn; contemptibilis Vulg, Cn; fumidus, levis, protitus, triobolus, ultimus Mącz; imbecillus Modrz; calcatus, catervarius, circulatorius, commictilis, de a. e circo a. circulo, decumanus, de medio sumptus, de plebe, despicatus, de a. e trivio (triviis), familiaris, gregalis, illiberalis, inglotriosus, in multis numerandus, innatus triviis, mictilis, municipalis, nullius coloris, nullo in numero, obnoxius, obscurus, parvi a. minimi a. nullius pretii, pedarius, pedester, pervulgati nominis, popularis, quadrantarius, quintae classis, reiculus, semissis, submissus, tabernarius, tenebrarius, tenuis, tertiae a. quartae notae, translatius, tressis, trioboli, trivialis, umbraticus, unus multorum Cn (396): bo też ná tych wyſpach Kánáryiſkich ieſt wiele Krześćijan/ ktore Hiſzpani pokrćili [...] s kthorymi też pogáni walcżą/ á kiedy ktorego ſnich doſtáną/ tedy mu każą rzeźnicże rzemioſło robić/ ktore v nich napodleyſze ieſt/ podleyſze niż kátem być. BielKron 449, 455; KwiatKsiąż L4; Mącz 303c, 451b [2 r.], 496b, c, 511c [2 r.]; O mężna Polſka cnoto/ toć v ćiebie nic podleyſzégo nád śmierć nie ieſt. OrzQuin R2v; GórnDworz M7, Hh4 [2 r.]; RejPosWstaw 41v; wino gdyby iágod nie rodziło/ ieſzcżeby podleyſze było niż inſze drzewo. BudBib I 414b marg; BudNT przedm dv; CzechRozm 98v, 147v; Oczko 13; Calag 233a; SkarŻyw 414, 496; CzechEp 66, 93; WisznTr 23; w Człowieczem ćiele [...] ieſt tá część człowieká/ ktorą Pan Bog obroćił názad/ iżby ná nie oczy nie pátrżáły/ á wżdy y bez tey częśći/ człowiek bydź nie może/ choćia ieſt podła. GórnRozm L3v; Calep 5b, 1123b; Phil C, I; GórnTroas 26; Tobie dźiękuią co świátem Wiecżnie rządźiſz: á ty zá tem Nie racż gárdźić/ ácż podłymi/ Dźięki y ofiáry mymi GrabowSet F4, S2; Ták ia/ o zacny królu/ twym imieniem [...] Swé podłé rymy zdobię KochFrag 42; OrzJan 92; OstrEpit A2; KołakCath A3v; WujNT 1.Cor 14 arg, Philipp 3/21; WitosłLut A2v; SkarKaz )(2.

podły u kogo (1): SkarKaz 483a cf »podły i wzgardzony«.

W połączeniach szeregowych (2): vmartwienie ćieleſnośći/ trudzenie ćiáłá/ poſty [...] y inne vniżenia y wyniſzczenia ſię Chrześćijáńſkie: zdádzą ſię być v ſwiátá rzeczy máłe/ podłe y wzgárdzone SkarKaz 83a, 82a.

W przeciwstawieniach: »podły (podlejszy) ... zacny (zacniejszy) (6), dobry (lepszy) (2), przedniejszy (2), wielki (więtszy) (2), godny, niepospolity, szlachetniejszy, uczciwszy« (16): KrowObr 184; SienLekAndr a2v; GórnDworz Bb2v, Hh5v; CzechRozm 56, 99; Abowiem/ im zacnieyſzy ieſt nád ty wſzytki Chriſtus/ tym więcey ſtworzenie ich podleyſze ieſt niż vrodzenie iego. CzechEp 254, 192; NiemObr 45 [2 r.], 139; Wſzyſtkié rzeczy z cnotą dobré/ A bez niéy y dobré podłé KochMRot A2; WysKaz 41; Dwoy rodzay Páná náſzego. Ieden z mátki podły. Drugi z Oycá wielki y dziwny. SkarKaz 483a marg; SkarKazSej 658a, 677a.

W charakterystycznych połączeniach: podle (podlejsze)(-a, -y) ciało (3), cnota, część (3), członek (członki) (5), dar (2), księgi, materyja, mądrość, nauki, ofiara (2), pamiątki, początek, praca, rodzaj, rozkazanie (2), rym (2), rzecz(y) (17), rzemiosło (2), służebnica, stworzenie (2), wiara, wino, ziemia, znak; podły u świata; podlejszy nad śmierć; nie (tak) podłego (3).

Wyrażenie: »podłe posługi« = ciężka, brudna robota domowa [szyk 8:1] (9): Mediastinus, Gołotá/ palipiecek/ to yeſt sługá którego ku nápodleyſzym posługóm vżywamy. Mącz 213b, 213b; BielSpr 54v; prośił ſię [Antoniusz] do kuchniey garnkow vmywáć: bráćiey ſłużyć: komory vmiátáć: y ine poſługi podłe domowe odpráwowáć SkarŻyw 543, 184, 371, 411; ReszList 168; WysKaz 41.
Szeregi: »gruby a podły« (1): bo duſzá [...] roſwieca/ y cżyni káżdą rzecż piękną [...]. zwłaſzcżá ieſli ciáło to/ w ktorym mieſzka/ nie ieſt s thák grubey/ á podłey máteriey/ iżby duſzá ná nim wyráźić ſwego wzoru niemogłá. GórnDworz L17.

»podły a krewki« (1): Abowiem co głupiego ieſt/ obrał ſobie Bog áby záwſtydźił mędrce/ y podłe á krewkie rzecży tego ſwiátá obrał Pan/ áby záwſtydał mocne. GrzegRóżn K3.

»mały (mniejszy) i (a) podły (podlejszy)« (4): SeklKat A2v; KrowObr 184; GórnDworz Ii2; Iákoż tedy ſámá wiárá/ ktora ieſt mnieyſza y podleyſza niż miłość/ ma vſpráwiedliwiáć y zbáwiáć/ á nie więcey miłość/ ktora w zbáwionych trwa ná wieki? WujNT 611. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»naprzedniejszy i najpodlejszy« (1): Y máiąc tám wylicżáć wielkie á rozlicżne dobrodźieyſtwá Boſkie ku ludowi onemu/ [...] wzywa ná świádectwo niebá y źiemie/ to ieſt wſzyſtkiego naprzednieyſzego y naypodleyſzego ſtworzenia. PowodPr 18.

»niczemny, (a) podły« [szyk 3:1] (4): Gerrae per translationem, Niczemne / Podłe rzeczi. Mącz 145c, 153d, 242b, 451b.

»podły i nieznaczny« (1): Then rog máły znáczy kroleſthwo ktorego począthek miáł być bárzo podły y nie znáczny BibRadz I 451a marg.

»podły i (a) niski« [szyk 1:1] (2): iż Bog z niſkimi rzecżámi á podłymi nie chce ſie obieráć/ tylko w niebie roſkázuie BielKron 459; ReszList 168.

»pośledniejszy i podlejszy« (1): Ty ſą przednieyſze roſkazánia moię y chcę áby ty ná wieki záwżdy chowáne były/ á ty ſą poſlednieyſze/ y podleyſze CzechRozm 99.

»podły i wzgardzony« (1): DWoy ieſt rodzay Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá. Ieden z mátki ludzki y v świátá podły y wzgárdzony. SkarKaz 483a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

a. O ludziach, zwłaszcza z punktu widzenia społecznego (też w specjalnych kontekstach o Bogu): pogardzany, nie szanowany, niski w hierarchii; skromny, ubogi, nic nie znaczący; pullatus Mącz; de faece plebeia a. urbis, de lapide emptus, fllius a. progenies terrae, (ſricti) ciceris (et nucis) emptor, imi lecti a. subselli, ignobili a. infimo a. obscuro a, sordido loco a. obscure natus, nescio quis, parvo dictu, ultimae professionis Cn (210): RejJóz D2v; SeklKat O3v; GliczKsiąż C; Leop Thren 1/11, Eph 2 arg; BibRadz II 143c marg; A też Moſkiewſki Kniaź nie ma ſie zá podleyſzego od Papieżá álbo Krolá ktorego BielKron 429v, 429v; KwiatKsiąż G3v; Vileo, Ieſtem podłym/ taniem/ nie bywam mian w żadney powadze. Mącz 496c, 303c, 496c; OrzQuin Ev; WujJud 58; CzechRozm 52, 52v, 56v, 65, 140v, 210; SkarJedn 129; Nie nam/ náſz pánie/ ſtworzeniu podłemu/ Ale czyń ſławę imieniowi ſwemu. KochPs 174; SkarŻyw 81, 140, 212, 291; że ſię ty rzecży iuż nie raz piſáły: y nie w iednych kśiążkách/ [...] z ktorych niektorzy ieſzcże doſtátecżniey niż ia/ z nich napodleyſzy/ to wſzytko wypiſáli CzechEp 289, 84, 90, 203; WerGośc 241; Ták ſkromnie ná ón czás Królowie Polſczy żyli/ żeby tych czáſów y podły ziemiánin wſtydźił ſye ták żyć KochWr 28; Idiotes – Oſſoba podła, vrzedu zadnego nie maiąca. Calep 500b, 921b; GórnTroas 12; OrzJan 38; WujNT 398, 1.Cor 6/4, 2.Cor 10/1, s. 643 marg, Iac 1/9; obráchuyże iáko káżdego znich [ludzi szlacheckich] koſztuią ſzáty ſámy cudzoźiemſkie/ [...] co rozumieſz iáką tám ſumę naydźieſz prożnego koſztu? podły by to barzo/ coby dźieśiątká złotych nie ſtruł. GrabPospR N4; Skákáć przed Pánem będę: y podleyſzym ſię nád ſtan moy vczynię/ á chwálebnieyſzy y zacnieyſzy zoſtánę. SkarKaz 515b, )(4v, 82b, 207a, 580b; Byś miał ſerce nawiętſze byś był namężnieyſzy/ Nie miey ſzcżeśćia z doſtátkiem áliś napodlieyſzy. CzahTr B; SkarKazSej 677b.

podły u kogo, u czego [w tym: u świata (5), u ludzi (2), u siebie (1)] (9): y nálazł ſię ieden z sług iego/ ktory Sámſoná znał/ podłego v ludzi SkarŻyw 593, 208, 292, 473, 581; Bo áczkolwiek naświętſza mátka Páńſka/ rodu byłá krolewſkiego Dawidowego: ále [...] v świátá [...] podłą byłá y zá rzemięśniká poślubiona SkarKaz 483b, 82a, 416a, 519b.

podlejszy w czym (5): bomći ia od was miał być zálecan: ábowiem w żadney rzeczy nie byłem podleyſzym nád przednieyſze Apoſthoły BibRadz 2.Cor 12/11, II 103a marg; SkarŻyw 201; Bo coż ieſt w czymbyśćie mniey mieli (marg) podleyſzy byli.G. (–) nád inſze kośćioły WujNT 2.Cor 12/13, 2.Cor 12/11.

W połączeniach szeregowych (2): gdy wiazd ná kroleſtwo do Syonu Krolá tego opiſał/ y podłego/ y ſkromnego/ y vbogiego/ [...] ále wżdy krolá ſpráwiedliwego y wybáwiáiącego. CzechRozm 180; SkarKaz 519b.

W przeciwstawieniach: »podły ((na)podlejszy) ... dostojniejszy, przedniejszy, sławniejszy, wielmożny, zacniejszy, znakomity« (6): Iozeph w ſłużbie był ſławnieyſzy A domáby był podleyſzy BielKom D7; Iedenći ieſt Kriſtus iedná perſoná iego/ ále dwie formie álbo dwoiáki ſtan iego. [...] Ieden wielmożny á drugi podły SarnUzn F4v, C6; WujJud 262; CzechEp 196; SkarKaz 156a.

W charakterystycznych połączeniach: podły (podlejszy)(-a, -e, -i) brat (bracia) (2), czeladź, czł(owi)ek (6), Efezowie, krol, lud (ludzie) (6), niebogi, nieuk, obyczaj, osoba, prostaki, rzeczy, Samson, stworzenie, syn, ziemianin; podlejszy daleko, mało co; podlejszy niż anjołowie, niżli mężowie, niż Żydowie; podlejszy od cesarza, od krola, od papieża (2); podły (podlejszy) u ludzi (2), u Pana, u świata (4); napodlejszy z ludzi, z mężow; podlejszy nad apostoły, nad arcybiskupa, nad Boga Ojca, nad Elohimy; napodlejszy miedzy bracią; podlejszy w oczach bożych, w pokorze; mieć (się) za podłego (podlejszego) (4), poczytać (3); być podłym (podlejszym) (14), (u)czynić (się) (6), sta(wa)ć się (3), zdać się (3), zosta(wa)ć (2), zwać.

Zwrot: »powstać, urodzić się z podłego ludu« (2:1): A ták Antychriſt powſtáć ma z máłego y podłego ludu Zydowſkiego. CzechEp 410, 410, 411.
Wyrażenia: »nędznik podły« (1): X.K. puſzcżáiąc to imo ſię/ [...] ludźiom proſtym ocży chcąc zámydlić/ chce też to ná nędzniki podłe [tj. nowokrzczeńców] wewlec/ żeby oni tym Antychriſtem byli CzechEp 373.

»podła niewolnica« (1): A nie tylo ćię z tego vwielbiam/ coś mnie podłey niewolnicy twey vczynić raczył: ále iż wſzytkim ieſteś miłośierny SkarKaz 581a.

»(na)podlejszy sługa« [szyk 3:1] (4): BielKron 244; De lapide emptus, Nápodleyſzy sługá/ Gołotá. Mącz 184a; Wy wſzátách złotem przeplátánych chodzićie: á on y ſukniey napodleyſzego sługi wáſzego nie miał. SkarŻyw 52; PowodPr 4.

Szeregi: »mały i podły (podlejszy)« (5): A tzemuſz ty tedy będąc mnieyſzym/ y podleyſzym/ ofiaruieſz więtſzego/ y poważnieyſzego? KrowObr 189; CzechEp 410 [2 r.], 411; SkarKaz 82b.

»napodlejszy a nanędzniejszy« (1): iáko to ieſt Pan miłoſiemy/ á iáko napodleyſzym á nanędznieyſzym cżłekiem gárdzić nie racży. RejPos 308v.

»napodlejszy i naniedostateczniejszy« (1): Miedzy bráćią napodleyſzy Y naniedoſtátecznieyſzy/ Będźie záwżdy żył ná świećie/ Nieznáiómy w ſwym powiećie. KochMRot A4v.

»podlejszy i nikczemniejszy« (1): Bo máiąc ták wielkie dáry Boſkie w obiáwieniách y oświeceniu rozumu ſwego/ vmiáłá znáć co byłá ſamá z śiebie: záwżdy podleyſzą y nikcżemnieyſzą v śiebie zoſtáiąc. SkarŻyw 581.

»podły (podlejszy) a (i) niski (niższy)« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 473; Potrzebá tego: ábyś ty teraz [...] mnie iáko niżſzego y podleyſzego ochrzćił. SkarKaz 515a.

»podły (podlejszy) i (a) wzgardzony« [szyk 3:1] (4): GlabGad A2v; CzechRozm 57; ILe kroć/ námilſzy bráćia/ ludzie podłe y ná święćie [!] wzgárdzone widzićie/ [...] niegardzćie iemi SkarŻyw 589; SkarKaz 82b.

W przen (4): SkarŻyw 79; á mnie też napodleyſzą między inſzymi owiecżkę ſwoię/ iemu [Chrystusowi] iáko wiernemu y prawdźiwemu páſterzowi do ręku oddał CzechEp 74; Wſzyſcy ſie ná złé náſzé bogowie ſprzyśięgli. A ia/ com podłym plónem/ przed kim biédna ſtánę? Komu ſie lóſem/ ábo ná dźiale doſtánę? GórnTroas 11; SzarzRyt B4.
αα. W funkcji rzeczownika (5): RejPs 101v; BielKron 70; Ponere in ultimis, Miedzy podleyſzemi policzáć. Mącz 309c; Non in postremis esse, Nie w pomietliech być/ nie miedzy podleyſzemi być poczitan. Mącz 314d.
Szereg: »pokorny i podlejszy« (1): Z pokornymi y z podleyſzymi zgádzáć ſię mamy. WujNT Bbbbbb.
α. Należący do niskiej (lub niższej od kogoś) klasy społecznej; nie będący szlachcicem (114): KwiatKsiąż G2v; Mącz 135b, 331a; GórnDworz Dv, Aa; RejPos 175; CzechRozm 56; A ludźi podłych iż nieznácżny żywot bywa/ przeto też wyſtępki ich nieznácżne ModrzBaz 73, 59v, 131; Vcżyć ſię máią małżonki/ iáko y napodleyſze męże ſwoie/ ważyć y nigdy im niwcżym pierwſzego mieyſcá nieodeymuiąc/ winne ſą. SkarŻyw 244, 527; CzechEp 72, 74 marg; Podleyſzą żonę póymi/ ták ia rádzę tobie/ Bowiém ináczéy równi niebędźiećie ſobie. KochDz 108; Calep [502]a, 532b; y przetoż Bog obrał nieuki y podłe ludzi przez ktoreby świát náwroćił WujNT 579; Ták y my podłemi ludźmi w ſzpitalách/ w ſzkołách/ w klaſztorách/ we wśiách y kmiecych domkách/ nie gardźmy. SkarKaz 84a, 515b, Ooooa.

W połączeniach szeregowych (5): Proletarius homo, [...] Metaph. Niczemny/ Podły/ Zadney wagi. Mącz 325a; Terrae filius [...], Proſty/ podłi/ niskiego ſtanu/ niepoważny człowiek. Mącz 451b, 343c, 403a; Tegoż roku Ottoman [...] s proſtych á podłych y vbogich rodzicow vrodzony/ [...] Cárzem Tureckim był wybrány StryjKron 375.

W przeciwstawieniach: »podły (podlejszy) ... zacny (zacniejszy) (8), wielki (3), czelniejszy, dobry, krolewski, niższy« (14): GroicPorz k3; RejWiz 100v; Wdzień iego zumieią ſie naypodleyſſj z ludu/ á co cżelnieyſze ogárnie ſtrách. Leop Iob 18/20; BibRadz *3v; Nie powiedam ia pánie Boiánowſki thego/ áby w ludziech podłych nie mogły być/ tyż wſzytki cnoty/ ktore y w zacnych. GórnDworz D3v, D3v; CzechRozm 56, 139v; ModrzBaz 51, 137; SkarŻyw 141; WerGośc 232; gdyż wſzytki ſpráwy ná ſwiecie/ ták miedzy wielkiemi iáko y podłemi ludźmi/ ná ſámey wierze buduią ſie Phil O2; KlonWor ded **3v.

W charakterystycznych połączeniach: podły (podlejszy)(-a, -e, -i) czas, czł(owi)ek (6), gospodarz, ludzie (13), matka, (męże)(2), osoba, panienki, plebejusz, rodzice (2), rybitwy, żona; napodlejszy z ludu; podlejszy nad stan; podawać się za podlejszego; być (na)podlejszym, znać się.

Wyrażenia: »(z) domu podłego« (2): Sául nie vrodził ſie z domu Krolewſkiego/ ále z domu podłego obrány był z poſpolſtwá. CzechRozm 139v; PaxLiz B4.

»podły ((na)podlejszy) gmin, lud« = infirmi Modrz [szyk 4:2] (3:3): nie náwroćił ſie Ieroboám od drogi ſwoiey nágorſſey/ ále owſſem przeko nácżynił kapłanow báłwáńſkich z nápodleyſſego ludu [de novissimis populi] Leop 3.Reg 13/33; ModrzBaz 73; Ale ia com ieſt? [...] Robak/ nie człowiek: [...] Smiéch tylko ludzki/ wzgárdá oſtáteczna Podłégo gminu/ y przygáná wieczna. KochPs 30, 72; ReszHoz 118; GórnTroas 72.

»(z) podłego (podlejszego) rodzaju, narodu« (2:1): BielKron 40v; CzechRozm 140; Co gdy Náthánáel ſłyſzał/ nieſpodziewáiąc ſię áby z ták podłego rodzáiu y zták niſkiego ſtanu y miáſtá/ miał być Meſyáſz krol Izráelſki/ rzekł SkarŻyw 383.

»podły (podlejszy) stan; stanem podlejszy« [w tym: podłego (podlejszego) stanu (ludzie) (18)] = inferioris ordinis, infimae condicionis a. sortis, plebei Modrz [szyk 27:5] (31;1): Abowiem ták fortuna ſwe kołá obráca/ [...] Ze ony zacne domy ták iáko mgłá ſchodzą/ A záſię podłe ſtany k zacnoſciam przychodzą. RejWiz 100v; BibRadz *3v, I 23d marg, 148v; BielKron 208; Mącz 403a; RejPos 195v, [308]v marg; Prawdá [...] Tá pyęknie zdobi káżdego/ Choć y ſtanu podleyſzego. RejZwierc 231, 3; CzechRozm 56, 110; A bywa to poſpolićie/ iż ſię nie mężnem ſercem o wielkie rzecży kuſzą ći/ ktorzi ſię pyſznemi á okrutnemi ludźiam podłego ſtanu ſtáwią. ModrzBaz 47v; A o tem ma być pilne ſtáránie/ áby podłego ſtanu ludźie [homines humiliores] od krzywd co naywięcey byli bezpiecżni. ModrzBaz 77, 39, 51, 64, 72 [2 r.], 72v (12); zkąd ſię tá pokorá ku Pánu [...] pocżęłá: iſz nie od ktorych podłego ſtanu ludzi/ ále od Monarchow świátá wſzytkiego SkarJedn 195; SkarŻyw 241; Iż nie máſz nic ták hárdego/ nie máſz nic ták ſzkodliwego/ iáko gdy z ſtanu podłego/ z łotrá lub z klechy ſzkolnego/ pan ábo kśiądz Pleban będźie CzechEp 335, 369; WerGośc 232; ZawJeft 26; śiłá tákich ieſt [ludzi] ácz wprawdźie ſtanem podleyſzy ále záprawdę ſercem rowni OrzJan 37, 7.

Szeregi: »biedny i podły« (1): Tákżeć y Pan náſz Iezus Chriſtus cżynił/ [...] że [...] ku ćżći Oycá ſwego dom budował: [...] oń ſie ſtárał/ y on ſobie gotował. A zwłaſzcżá one biedne y podłe rybitwy ſwe: ktorzy nie tylko domem tym mieli być: ále gi też ſámi mieli budowáć. CzechRozm 235v.

»napodlejszy a namniejszy« (1): Przypátruyże ſie záſię dziwney ſpráwiedliwośći iego/ [...] Iż v niego krolowie/ kſiążętá/ [...] y zwyrzchnośći [...] ſą w iedney wadze [...] záwżdy záchowány/ iako y inſze napodleyſze á namnieyſze ſtany ſwiátá tego. RejPos 195v.

»podły (napodlejszy) i (a) nędzny (nanędzniejszy)« [szyk 1:1] (2): Pan y nanędznieyſzym á napodleyſzym ſthanem gárdzić nie racży. RejPos [308]v marg; CzechEp 369. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewolny i podły« (1): Byłá tám iedná śioſtrá ná imię Germaná/ zniewolney y podłey matki vrodzona. SkarŻyw 226.

»niski (niższy) i (a) podły (podlejszy)« [szyk 2:1] (3): BibRadz *3v; Acż y wtym pokorę ſwoię namilſza Pánná pokázuie: gdy [...] ták daleko niżſzego y podleyſzego nád ſtan ſwoy mężá máiąc: ták go cżći SkarŻyw 244, 383. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»podły a prosty« [szyk 1:1] (2): Mącz 240c; á kto ſię nádyma rządząc lud podły á proſty [hominibus sibi subditis]/ temu niedoſtánie ſercá do rządzenia ludu pyſznego á odpornego. ModrzBaz 47v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»podły i rzemieśniczy« (1): Z cżego ieſt vpomnienie święte/ áby nikt [...] butnośći y chłuby nie ſzukał/ áni teſz podłem y rzemieśnicżym ſtanem niegárdził. SkarŻyw 241.

»podły (podlejszy) i (a) ubogi (uboższy)« (3): Wiele śláchty y bogátych oſob lecą do cżynienia krzywd ludźiom podłym á vbogim [plebeiis inopibusque]. ModrzBaz 77; WujNT 147; GrabPospR M4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»tak podły jako i zacny« (1): tá znáiomość Boża [...]/ tym tylko ma być przycżytána wſzytkim máłym y wielkim ktorych Bog ná to obrał/ [...] to ieſt/ ták ludziom ſtanu podłego iáko y zacnego CzechRozm 110. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniach 7 r.]

αα. W funkcji rzeczownika (32): BudBib Dan 4/17; CzechRozm 183v; PaprPan Hh4v; Z hárdym nie wytrwam/ áni z témi/ Którzy brákuią podleyſzémi. KochPs 150; pokorą niezmyſloną káżdemu ſię poniżał [św. Niceta]/ y napodleyſzemu poſluſzeńſtwo y poddáność vkázuiąc. SkarŻyw 298, 103; OrzJan 55, 112; Podłemi w ſzpitalách w klaſztorách nie gárdzić. SkarKaz 84a marg, 515a, b; SkarKazSej 696.

podły u kogo (1): SkarKaz 416a cf »ubogi i podły«.

W przeciwstawieniach: »podły (podlejszy) ... zacny (zacniejszy) (9), możniejszy (3), poważniejszy« (13): MurzNT 11; KwiatKsiąż B4v; RejZwierc 79v, 81v, 99v; ModrzBaz 11; Młodſzy też ſtárſzemu/ podleyſzy zacnieyſzemu/ głupſzy mędrſzemu winien vſtępowáć CzechEp 4, 4, 317; Możnieyſzy záwżdy podleyſzégo gniećie. KochFrag 39; Burzy ſię dźiećię ná ſtárego/ y podły ná zacnego. SkarKaz 42b, 516b; SkarKazSej 661b.

W charakterystycznych połączeniach: podły ludu [czyjego], z ludzi; godność podlejszych umniejszać; podlejszego gnieść, przygrożką pohamować, wysłać [na kogo]; dostać miłości u podłego; gwałt czynić w sprawie podłych; od podlejszych rożny być suknią, budowanim, obcowanim; (na)podlejszemu folgować, posłuszeństwo ukazować, uniżać się; objawion podłym; stawić się przeciw podlejszym; podłe (podlejsze) karać, do siebie przypuszczać, stanowić [na co], straszyć; dać corkę za podłego; podłemi (podlejszemi) brakować, gardzić; nad podlejszymi przewodzić.

Szeregi: »maluczki i podły« (1): Gdyż tá [moc boża] Xiążętom świátá tego/ y mądrym y rozumnym nie bywa obiáwioná/ ále tylko málucżkim y podłym. CzechEp 69.

»podlejszy a nie tak możny« (1): Widamy tego doſyć/ gdy ludźie [...] z teyże nádętośći doſtoieńſtw żądáią/ vrzędow śię domagáią/ podleyſze á nieták możne ſtráſzą [imbecillioribus pavorem ac terrorem incutere] ModrzBaz 19.

»ubogi i podły« (1): Ták P. IEZVS Pan Prorokow/ vbogie y podłe v świátá do śiebie rad przypuſzczał SkarKaz 416a.

»tak podły jako i zacny« [szyk 2:1] (3): CzechRozm 109, 110; [Aleksander] Pánował hoynie: czym wielkiey miłośći Doſtał był ſobie z ludzi v kázdego, Ták v zacnego iáko v podłego. KlonKr Fv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniu 1 r.]

b. Niski rangą (11): [Król] pobrał mu [biskupowi] ty wſzytkie doſtoieńſtwa/ tylko go przy iednym podleyſzym zoſtáwił BielKron 212; Obtinere locum infimum civitatis, Ieden z nayniſzſzych być/ napodleyſzą doſtoyność w mieyście otrzimáć. Mącz 447c; Iż Iákob Pátryárchá/ nie o ſámey tylko Krolewſkiey zwierzchnośći mowił: ále też y o inſzym podleyſzym przełożeńſtwie CzechRozm 167v, 8, 166v, 167v; á iáko napodleyſzi zeglarze [!] ná morzu widząc bliſką nawáłność morſką dodawáią biegłym ſtyrnikom rády/ [...] ták ia też nacżelnieyſzym ſtanom śmiałbych dáć rádę ModrzBaz 102v.

W przeciwstawieniach: »(na)podlejszy ... przedniejszy, nawięczszy« (2): Napodłeyſſy nád ſtem rycerzow władzą miał/ á nawięcżſſy [novissimus ... et maximus] nád tyſiącem. Leop 1.Par 12/14; CzechEp 53.

W charakterystycznych połączeniach: podłe (podlejsze)(-a, -i) dostojeństwo, dostojność, przełożeństwo (2), urzędy (3), zwierzchność, żeglarz.

Szeregi: »podły a niski« (1): Levissimus et divulgatissimus magistratus Bárzo podły á niski vrząd. Mącz 511d.

»tak przedniejszy jako i podlejszy« (1): Ale nie tuſzę áby to vrzędowi náſzemu Polſkiemu ták przednieyſzemu iáko y podleyſzemu/ dla niektorych mogło ſłuſznie być przypiſano CzechEp 165. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

c. Gorszy, nie mający zalet takich jak obiekt, do którego się porównuje; deterior Mącz [zawsze comp] (31): FalZioł I 115b; KrowObr C; Deterior causa, Podleyſza rzecz. Mącz 451a, 451a; bo w thym nie rozumiał ſie być [Aleksander] kęs ieden Achilliá podleyſzym GórnDworz H; ia ták powiedam/ iż białagłowá wſzytko to vmieć może/ co męſzcżyzná/ áni ieſt iey dowćip/ kęs ieden náſzego podleyſzy GórnDworz X6; á cżemuż ia mam być podleiſzą/ niż te wſzytki/ ktore go miłowáć niechciáły? GórnDworz Cc7v, F3, 12, M6v, Kk2; BielSpr 52; CzechRozm 106v; PaprPan V v, Dd4v; SkarJedn 186; ieſzcże ná mię twarzy niemych y nie rozumnych [tj. zwierząt] vżywaćie: znáć iżeśćie y beſtyi podleyſzy. SkarŻyw 56; SLyſzćie páni/ té fráſzki/ co teraz czytaćie/ Ieſli podleyſzé wáſzych/ ieſcze niewygraćie. KochFr 44.

podlejszy w co (1): Piérwſza [szata] ſpodnia, od onégo wzroſtem poprawdźie máłego y to gárbáćiuchnégo, ále w náukę, w rozum, w wymowę [...] wielkiégo, Stániſłáwá Sokołowſkiégo. Druga, z tegóż powodu zwiérzchnia, wedle cnót wedle żywotá, wedle przygód, od onégo choć w godność niewiém by podleyſzégo; żywotá, wiém, podobnégo; Symon Symonideſá GosłCast 4.

podlejszy czym (3): GórnDworz M8; Trzeći obycżay ieſt walki rowny wtoremu/ thylko tym podleyſzy iż twoy rog lewy muśi cżynić z nieprzyiaćielſkim práwym BielSpr 21; Zkąd iáſna rzecz/ że okrutnośćią/ niewolą/ y liczbą/ záwſze byłá Azya ſławna: ále ſercem/ rozumem/ cnotą/ podleyſza nád wſzyſtki w Europie pánſtwá OrzJan 41.

podlejszy w czym (7): GlabGad A4; inácżey nie naydzieſz/ iedno iż one [białegłowy] w cnothách áni były nigdy/ áni ſą męſzcżyzn podleyſze. GórnDworz Z6, Y3v, Gg3v, Mm7; ty wſchodne Pátryárchy/ ktorzy im w ſławie świeckiey dáleko byli podleyſzy/ przed ſobą ná pirwſzych mieyſcách widzieli. SkarJedn 174; NiemObr 42.

W charakterystycznych połączeniach: podlejsza(-y, -e) Azyja, białegłowy (5), dwory, fortuna, fraszki, kęs (2), patryjarchy, rzecz (4), słowa, stroj, syny, żywot; być podlejszym (3); rządzić podlejsze; odrzucać jako podlejsze; mieć za podlejsze; uczynić podlejszym, zdać się, zostać (2).

Szeregi: »gorszy a podlejszy« (1): ále y zá wyrodki nas będą mieć/ y zá gorſze á podleyſze [filii degeneres iudicemur]/ niżli ſą ći wſzytcy/ ktorzi tákowego domowego przykłádu/ á pobudki iákoby iákiey oſtrogi niemáią. ModrzBaz 42.

»podlejszy i pośledniejszy« (1): Y to ieſzcże niepoſlednie głupſtwo/ obrzezanie/ ktore było fundámentem przymierza Bożego/ przed zakonem podáne/ y zakonem vtwierdzone/ iáko podleyſze y poſlednieyſze odrzucáć. CzechRozm 101v.

d. Marny, lichy (44): wiele tych bywáło/ ktorzy ſie więc ná ſie ſámych/ y ná podłą pámięć ſwą [...] vſkárzáli CzechRozm A4v.
α. Gorszego gatunku, nędzny (o wartościach użytkowych) (43): Drugie [ziele] ieſt ciemne y kwiatu ciemnego To też mało ieſt czo podlejſze niżli pirwſze. FalZioł I 147a, III 11a, 32d [2 r.]; GroicPorz q4v; BielKron 268v; Cibaria cerevisia, Obroczne á podleyſze piwo. Mącz 52d, 139b, 377a, 465b [2 r.]; GórnDworz N3v; A ták żeśmi do klaſztoru iść obiecáłá/ tym tylo nabożnieyſza być chceſz/ iſz wpodłych ſzáćiech á w inákſzych niſzli inne chodziſz? SkarŻyw 196, 212 marg; CzechEp 336, 373; CZekáią ćię z rádośćią moie niſkié progi [...]. Y Iowis ſye nie brzydźił ieſcze podleyſzémi: Y ty ſye/ proſzę/ nie brzydź śćiánámi moiémi. PudłFr 12; bo my zamkow/ domow/ murowánych nie mamy/ w podłem drżewiánem budowániu náſzem/ máiętnośći chowamy naſze GórnRozm B4v; Calep 316b, 834b, 1126a; WyprPl B4; WujNT Iac 2/2; SkarKaz 520a; KlonWor 66 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »podły (podlejszy) ... dobry (lepszy) (7), drogi (droższy) (4), przedni (2), zacny« (13): [Dubiel] Dobri ieſt warzony/ ſmażony y piecżony. Lepſzy niż Karp/ podleyſzy niżli karas. FalZioł IV 41c; GlabGad G; KłosAlg G4v; BudBib Ier 15/19; ModrzBaz 6; zrzućiwſzy ſzátę drogą z śieb ie [!]: oblokł ſię w cżárną podłą SkarŻyw 304; Iadł potrawy poſpolite/ ále ſkromnie bárzo: w dobrych potráwach zbytku/ á w podłych oſobliwośći ſię ſtrzegł. SkarŻyw 460, 161; ZapKościer 1580/7; Káżdy człowiek pierwey dawa wino dobre: á gdy ſobie podpiją/ tedy podleyſze. WujNT Ioann 2/10; SarnStat 289 [2 r.], 1165.

W charakterystycznych połączeniach: podłe (podlejsze)(-y, -a) budowanie, część, dom, kamień, konie, małmazyja, miejsce, mieszkanie, nić, odzienie (3), picie, piwo, potrawy, rzeczy (4), srebro, sukno, szata (4), ściany, wieczerza, wino (4), zbroja, żyto, żywność; być (na)podlejszy (4); obrzezanie napodlejszego.

Szeregi: »podlejszy i grubszy« (1): Száty iey podleyſze były nád inne y grubſze. SkarŻyw 160.

»podły i niekosztowny« (1): posłał Poſły [...]/ kthore Xenokrates wziął s ſobą do Akádemiey ná wiecżerzą bárzo podłą y niekoſztowną. Phil I3.

»pokorny i podły« (1): Pokorne y podłe odzienie iey nie vkázowáło/ iáko v drugich/ nádętego ſercá SkarŻyw 195.

Przen (1): Ia ſię też tą oſobą chlebá/ ták podłym odźienim twoim y poſtáwą niſką twoią/ ktorą dla mnie bierzeſz nie gorſzę/ ále bárzo zá nię dźiękuię. SkarKaz 160b.
e. Niskiej wartości bojowej (10): Tátárowie [...] ſprawili ſie wſzyſcy w ieden vff [...]/ zoſtáwiwſzy co podleyſzych trochę przy korzyśćiach BielKron 409v, 422; ná práwym rogu ſtał Wodz álbo Hetman/ ſpráwny/ mocny/ zbroyny/ ná lewym nie podleyſzy BielSpr 30, 14, 40; Lecż Pan Bog nie ták vcżynił iáko świeccy krolowie cżynią: do ſzturmv co podleyſzy lud puſzcżáią SkarŻyw [407], [407].

W przeciwstawieniach: »podlejszy ... godniejszy, lepszy, wyższy« (3): Mącz 210b; Scipio [...] ordynował lud ſwoy we śrzodek co godnieyſzy/ á co podleyſzy ná przodek BielSpr 40, 40.

W charakterystycznych połączeniach: (na)podlejszy hetman, lud (4), męż(owi)e (2), strona; być podlejszy; zostawić co podlejszego.

f. Związany z niską oceną (8): Wyelkie wzgárdzenye y podłe ważenie náuk zyęło dzis vmyſly ludzkie GliczKsiąż M5v, B3; RejZwierc 76; ná godność niedbáią: Wiárę/ ſtátek/ powolność/ w podłéy cénie máią. PudłFr 74; GórnRozm K; SkarKaz 83b [2 r.].
Szereg: »podły i lekki« (1): y cześć y imię Páná wáſzego podłe y lekkie v was ieſt SkarKazSej 671a.
2. Mały, niepozorny (w ujęciu rozmiarów, czasu, intensywności); exilis, perexilis Calep; ignotus Vulg (22): Leop Gen 14/23; BielKron 246; A ty Betlehem Effratſkie/ ktore podłe ieſteś miedźy tyſiącmi Iudſkimi (wſzákże) z ćiebie wynidźie ten/ ktory Pánem będźie w Izráelu CzechRozm 177v; Bárzo był w odzieniu wzgárdzony/ y ták ná poyrzeniu podły: iſz kto go podkał á nieznał/ y ná pozdrowienie iego nie odpowiedział. SkarŻyw 212, 81; Calep 389a, 778b; GórnTroas 9; RybGęśli D; Iaćiem ieſt człowiek Zyd Tárſeńczyk/ mieſzczánin nie z podleyſzego miáſtá Cylicyey. WujNT Act 21/39, Matth 2/6; vbogą rzemięśniczkę podłego miáſteczká zá mátkę ſobie wźiął. SkarKaz 489b, 160b marg.

W przeciwstawieniu: »podły (podlejszy) ... znaczny (znaczniejszy)« (2): Bo nie ták o piéń podły/ iák o znáczny dbáią. PudłFr 41; imienia ſynom przykupił. [...] wiodąc ieſzcże k temu koſzty/ [...] ieſli nie znácżnieyſze/ tedy nie podleyſze. GostGospSieb +3.

W porównaniu (1): Słowo też y náuká Chryſtuſowá przyrownána ieſt do tákże podłego źiárná y drobnego. SkarKaz 83a.

W charakterystycznych połączeniach: podły ((na)podlejszy)(-a, -e) bol, czas, koszty, miast(eczk)o (3), moc, pień, postawa, rzemyk, ziarno; być podłym (napodlejszym) (2).

Szereg: »podły i drobny« (1): SkarKaz 83a cf W porównaniu.

»podły a mały« (1): Arabica Halena/ ta ieſth mnieyſzey ważnoſci y podłey á małey moczy FalZioł III 2b.

Przen (4):

W połączeniu szeregowym (1): y prozną ſie nádzieią [Zydowie] ćieſzą. Bo gdzieć więtſze y przednieyſze piecżęći/ od przymierza z nimi vcżynionego oderwáno im ſą. A coż im tá podła/ ogolona/ okęſzona y pogwałcona pomoże? nic. CzechRozm 72v.

Szereg: »podły i mały« (1): Błogoſłáwieni vbodzy wzgárdzeni iáko źiarnko gorczyczne. [...] Sieymyż ty podłe y máłe źiarnká ná roli ſerc náſzych SkarKaz 83b.
a) Bojaźliwy (2): Miedzy kthorą ſtrażą był też ieden młodzieniec tego ſercá iákiegoś podłego [...]/ ten nawięcey o thym ſtráchu powiedał. RejZwierc 149.
Szereg: »słaby i podły« (1): Oycowie niepobudzayćie ku gniewu ſynow wáſzjch/ áby máłey j vpádłey myśli niebyli. Bo trzebá śie bać/ by o ſłábą j podłą myśl nieprzyſzli/ kiedy śie káżdey rzecży bać będą. KuczbKat 310.
a. Krótki, zwięzły (1): Attenuate – Podleiſsim ſpoſobem. Oratorum bonorum duo sunt genera: unum attenuate, presseque, alterum sublate, ampleque dicentium. Calep 111b.
3. Zły w ocenie moralnej; vulgivagus Cn (6): CzechRozm 114; ták ſię to w onych podłych zwodnikach działo. CzechEp 411, 411; Sodalis, Rerum laetiorum, laeviorum cum altero particeps – Towarziſzwpodłich, rzeczach. Calep 987b; doſyć zboláłému Sercu złégo/ iż ſłużę człowieku podłému. GórnTroas 65.

W przeciwstawieniu: »zacny ... napodlejszy« (1): ábych ia/ nierzkąc zacne y nabożne/ ále też y napodleyſze ludźie/ y z niewiádomośći (náwet) złośći płodzące/ poki żywą/ ſądźić/ y ſzácowáć/ iáko nie przyſtoynie miał. CzechEp 325.

Synonimy: 1. błahy, gruby, krewki, lichy, mierny, nędzny, niczemny, niepoważny, nieznaczny, nikczemny, niski, pospolity, pośledni, prosty, skromny, wzgardzony; a.α. nieślachetny; 2. drobny, mały; 3. zły.

Cf NIEPODŁY

KW, AL