Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEŚLACHETNOŚĆ

Następne hasło: NIEŚLADNY »

NIEŚLACHETNY (132) ai

nieślachetny (11), nieszlachetny (8), nieślachetny a. nieslachetny (113); nieślachetny MurzHist, WujJudConf, PowodPr; nieszlachetny [zapis -ſz- (7), -ſſ- (1)] OpecŻyw, ForCnR, OrzRozm, PudłFr, GosłCast, KlonWor (3); nieślachetny: nieślachetny a. nieslachetny [zapis -ſ-] Mącz (8:2); zapis -sl- (2) uznano za błędny zamiast -śl- dla postaci nieślachetny.

W pisowni łącznej (124), w rozłącznej (8).

Oba e oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	nieślachetny	f	N	nieślachetnå, nieślachetn(a)	n	N	nieślachetn(e)
	G	nieślachetn(e)go		G			G	nieślachetn(e)go
	D	nieślachetn(e)mu		D	nieślachetn(e)j		D	nieślachetn(e)mu
	A	nieślachetn(e)go, nieślachetny		A	nieślachetną		A
	I	nieślachetnym, nieślachetn(e)m		I	nieślachetną		I
	L	nieślachetnym		L			L	nieślachetnym
	V	nieślachetny		V	nieślachetnå		V	nieślachetn(e)

pl
N	m pers	nieślachetni
	m an	nieślachetni
	subst	nieślachetn(e)
G		nieślachetnych
D		nieślachetnym
A	m pers	nieślachetn(e)
	m an	nieślachetn(e)
	subst	nieślachetn(e)
I	m	nieślachetnymi
V	m pers	nieślachetni

sg m N nieślachetny (43). ◊ G nieślachetn(e)go (7). ◊ D nieślachetn(e)mu (3). ◊ A nieślachetn(e)go (4), nieślachetny (4). ◊ I nieślachetnym (1), nieślachetn(e)m (1) RejZwierc (1:1). ◊ L nieślachetnym (1). ◊ V nieślachetny (14). ◊ f N nieślachetnå (14), nieślachetn(a) (1). ◊ D nieślachetn(e)j (4). ◊ A nieślachetną (1). ◊ I nieślachetną (4). ◊ V nieślachetnå (1). ◊ n N nieślachetn(e) (3). ◊ G nieślachetn(e)go (3). ◊ D nieślachetn(e)mu (1). ◊ L nieślachetnym (1). ◊ V nieślachetn(e) (2). ◊ pl N m pers nieślachetni (4). m an nieślachetni (cum sb: robacy, szkorpionowie) (2). subst nieślachetn(e) (1). ◊ G nieślachetnych (3). ◊ D nieślachetnym (1). ◊ A m pers nieślachetn(e) (3). m an nieślachetn(e) (1). subst nieślachetn(e) (2). ◊ I m nieślachetnymi (1). ◊ V m pers nieślachetni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde w objaśnieniu s.v. nieszlachetnik.

Znaczenia

1. Bezecny, niecny; dopuszczający się nieuczciwości, podłości, wyrządzający zło (106)
- W przen (46)
- a. W funkcji rzeczownika (3)
2. Mający cechy bezeceństwa, podłości. nieuczciwości, świadczący o bezeceństwie, nikczemności sprawcy (19)
- W przen (1)
- a. Nieprawy, cudzołożny (1)
3. Nieznany, niesławny, nieszanowany, lekceważony, marny, mało znaczący, wzgardzony (7)
- a. W funkcji rzeczownika (1)

1. Bezecny, niecny; dopuszczający się nieuczciwości, podłości, wyrządzający zło; nefandus, perditus Mącz malignans, malignus Pol Ant; detestabilis, exsecrandus, famosus, impiatus, impuratus, impurissimus, intestabilis, nefarius, (per)infamis, probrosissimus Cn (106): dál wielki policżek Kryſtuſowi/ aże ſie mu zęby poruſſyly/ bo miál rękawicę na ręku żelazną Malkuſs nieſſlachetny OpecŻyw 109; Służ ty katowi nieſzlachetny chłopie: wſzak ſie ciebie każdy wyſtrzegá/ aniby ſie s tobą rád potkáł/ a ty wżdy wſzędy ſie máſz przitknątz bezetzny lotrze niepocżeſny. ForCnR D; O nie ſlachetne zwierzę/ czożes to ſprawiło Zes mię miłego ſina/ tak marnie zbawiło RejJóz B5v, B5v, L5v; Biádá narodowi grzeſzącemu/ ludowi oćiążonemu złosćią/ náſieniu nieſláchetnemu [semini malignantium (marg) malorum (–)]/ ſynom ſkáżonym BibRadz Is 1/4; Sektá Adámitów nieſláchetna w Medyolanie. TEgo cżáſu ſektá Adámitów byłá/ Bogu y ludzyom brzydliwa BielKron 185, 320; RejAp 82v; GórnDworz Q5; RejPos 71v; bo gdy pánowie weſeli á ſzynkarká im winá donaſza/ to bárzo iey zá to powinni/ y pánią ią Gretą zową. A ſkoro przydzie płáćić/ áliśći z niey nieſláchetna bábá/ bo przypiſuie. RejZwierc 101, 79, 246v; Folguy tey nieſláchetney bogini Wenerze/ Co od ciebie nierowny bárzo frymárk bierze. PaprPan Ff4v; KlonWor 29, 60.

W połączeniu pleonastycznym z rzeczownikiem lub szeregiem rzeczowników o znaczeniu pejoratywnym jako przydawka podkreślająca i uwydatniająca ujemność znaczenia określanego rzeczownika [w tym: czart (5), sprzeciwnik (4), zwodnik (3), łotr (2), niewiernik (2), zwodca (a. zwojca) (2), grzesznik, kacerz, Kaim, kat, kurwogospodarz, macocha, morderz, niewdzięcznik, omylacz, orda, pochlebca, podstępnik, potwarca, przeklętnik, szatan, śmierć, wymyślacz, wywrotnik, zdrajca, złośnik; nieślachetny + rzeczownik(i) (28), rzeczownik(i) + nieślachetny (5)] (33): RejFig Cc7; gdy ſobie wſpomnimy iáko ten nieſláchetny zwodnik zwodził ſwiát przed przyſciem Páńſkim. RejAp 166; Idźcie nieſláchetni przeklętnicy ná ony ſrogie mieyſcá ktore wam [...] ſą od wiekow zgotowáne. RejAp 194, 78, 102v, 166, 179v, 201; álem przez zboyce odiętá/ á temuto kurwogoſpodarzowi nieſláchetnemu przedaná ná nawyſzſzą moię biádę. HistRzym 25v; Idź nieſláchetny á zły niewierniku á ſprzećiwniku moy ná wiecżne męki RejPos 128; Iáką tám zázdroſcią będzie ociążon on nieſláchetny cżárt RejPos [136]; Pátrzayże w co cie záſię ránił/ á w co cie vkąśił then nieſláchetny morderz twoy/ á ten ſprzećiwnik twoy RejPos 326v, 50, 65v, 71v [2 r.], 80, 101v (18); CIáło ſwowolne ciągnie ſie zá ſwiátem/ Chociay go widzi nieſláchetnem kátem RejZwierc 116, 178v, 191v; SkarŻyw 263; Nieſzláchetna śmierć/ nic ſye nie wſtydźiłá/ Nie dawſzy mu znáć/ oń ſye pokuśiłá. PudłFr 23; Więc tą liśią poſtáwą młodego dźiedźicá/ [...] zniſzcżą/ [...] Pochlebcy nieſzláchetni. KlonWor 57.

W połączeniach szeregowych (2): Mącz 244c; O nieſláchetny/ omylny/ á fáłeſzny krolu/ [...] ázaſz nie pomniſz że ieſt związána moc twoiá RejPos 239v.

Wyrażenie: »nieślachetny człowiek, nieślachetni ludzie« (2:1): czoby było oſtrzejſzego niż miecż odpowiedział [Solon], ięzik nie ſlachetnego cżłowieka. BielŻyw 8; GliczKsiąż B8v; Ab improbis et perditis civitus Respub. tenetur, Przes złe á nieślachetne ludzie Rzeczpoſpolita bywa ſpráwowána. Mącz 446b.

Szereg: »zły a nieślachetny« [szyk 3:2] (5): Mącz 446b; przepuśćił [P. Bóg] ná nię [Zuzannę] ony złe á nieſláchetne potwarce/ ktorzy ią chcieli prze cnothę iey przypráwić o gárdło y o pocżćiwość iey RejPos 50, 25v, 128; RejZwierc 45.

W przen (46): A tu iuż możemy beſpiecżnie rozumieć/ iż tá nieſláchetna gwiazdá w ten cżás vpádłá ná ziemię RejAp 77, 74, 77; A ktoby to wylicżył iáko ſie chwieie tá nieſláchetna trzćiná á to záburzenie ſwiátá tego nikcżemnego. RejPos 10v; Iáko ſie to było ieſzcże ná nędznym Adámie okazáło/ iż then nieſláchetny ptak wybrał to naſienie ſłow á przykazánia Páńſkiego s ſercá iego RejPos 64v, 64v, 65; RejZwierc 193v; gdy látá doroſłe przyſtąpią/ pokázuiemy iáwnie złego drzewá nieśláchetne owoce w myśli/ w mowie/ y w vcżynkách náſzych WujJudConf 63v.

W połączeniu pleonastycznym z rzeczownikiem o znaczeniu pejoratywnym jako przydawka podkreślająca i uwydatniająca ujemność znaczenia określanego rzeczownika [w tym: szarańcza (7), kąkol (4), robak (a. robacy) (4), smok (4), chwast (2), cirnie (2), dym (2), grad (2), szkorpionowie (2), wrzod (2), burza, piekło, pochodnia, węże, wilk; nieślachetny + rzeczownik (30), rzeczownik + nieślachetny (6)] (36): Ale nie kreẃ nie krzywá/ nie krzyw nic y narod/ Kiedy ſie iuż wkorzeni ten nieſláchetny wrzod. Swawola á zły vmyſł RejWiz 100; A iż ten nieſláchetny grad był y zekrwią zmieſzány/ to inácżey nigdy być nie może/ gdy ten márny grad s tym ogniem będzie ná ziemię zrzucony/ áby ſie nie miáłá krwią záfárbowáć RejAp 74; O onáć to nieſláchetna pochodnia miáłá vpáść ná tę nędzną ziemię on Arius bezecny RejAp 74v; y ći nieſláchetni ſzkorpionowie máią wylecieć s otworzoney przepáśći ná kąſánie á ná vdręcżenie náſze. RejAp 76v; Słuchayże iáko Duch ſwięty they nieſłáchetney [!] ſzáráńcżey przywłaſzcża iad ſzkorpionowy. RejAp 78, 74, 76v, 77v, 78, 78v [5 r.] (19); á cżáſu żniwá iego/ tho ieſt/ cżáſu ſądu ſtráſznego iego/ sſthánieſz ſie wdzięcżnym zyarnkiem iego/ gdy będzye ſrodze palon ten nieſláchethny kąkol iego. RejPos 55; O ſrodzeſz to nieſláchetne ćirnie roſkorzeniło ſie w ſerczach náſzych RejPos 65; Ale iż robak nieſláchetny/ to ieſt/ cżárt on márny ſprzećiwnik twoy/ ſpráwuiąc ku grzechowi ty wdzyęcżne látoroſli twoie/ [...] podgryza ie w tobie RejPos 207, 54v, 65, 87, 123v, 204v [2 r.] (11); Ano to wielka vtrátá nieſláchetnemu chwaſtowi dáć ſobie táką ſzkodę vcżynić/ kthory ſie ni nacż dobrego przygodzić nie może. RejZwierc 142v, 35, 80, 142v, [2 r.].

W przeciwstawieniu: »nieślachetny ... ślachetny« (1): ále ten nieſláchetny chwaſt ſwa wola/ á roſkoſzy/ á obłudnośći ſwiátá tego/ nie może to być/ áby ſie miedzy tą pſzenicą ſláchetną pocżęśći okázáć nie miał. RejZwierc 142v.

Szeregi: »nieślachetny a fałeszny« (1): gdzie ten nieſláchetny á fáłeſzny wiátr zátrząſnie ktorą cżęſcią ſwiátá tego. RejAp 64.

»nieślachetny a szkodliwy« (1): Ale tu Duch ſwięty nie zámieſzkał okrzćić tego dymu nieſláchetnego á ſzkodliwego/ bo gi miánował iż ſie vkazał iáko s piecá wielkiego ogniſtego. RejAp 77v.

a. W funkcji rzeczownika (3): W ocży niekogo chwalić, á krom ocżu obmawiać, nie ſlachetnego rzecż ieſt. BielŻyw 52, 6; Mącz 130c.

2. Mający cechy bezeceństwa, podłości. nieuczciwości, świadczący o bezeceństwie, nikczemności sprawcy; detestabilis, illiberalis Mącz (19): że raczyi od wſzyſtkiego zgardłem wſtąpi/ niſzby miał tak nieſlachetny vczynek popełnić MurzHist D, D3; Práwá ktore máią/ w Tálmućie ſą nieſláchetne przećiwne Moiżeſzowym/ ktore w Lewityku piſał/ opuſzcżam ie tu dla ich niegodnośći BielKron 465v, 52v; Mącz 130b, 166a, 191a, 439b; RejZwierc 76; Wolność ktora dla práktik ták byłá námdlałá/ Priuata nieſláchetna ták iey nápſowałá. MycPrz I B3; Więc piątno/ że ſzláchćicy/ ſamo im zoſtáie/ Zywot záś nieſzláchetny/ ſzpetnie ie vdáie. GosłCast 35.

W połączeniu szeregowym (1): Nefarium, nefandum, detestabile, infestum et immane scelus, Niesláchetny/ niecnotliwy/ okrutny/ łotrowski vczinek. Mącz 371b.

W charakterystycznych połączeniach: niesláchetny(-e, -a) grzech, prawa, prywata, spiknienie, uczynek (9), zachowanie, żywot.

Szeregi: »nieślachetny a brzydliwy« (1): zábito bękártá Piotrá Aloizyuſá iego oycá dla iego nieſláchetnego á brzydliwego záchowánia y okrućieńſtwá nád poddanymi BielKron 236.

»nieślachetny a tak marny« (1): iáko ten nieſláchetny á ták márny grzech ieſt ſkaźcą á zwodnikiem práwym ſwiátá wſzytkiego RejPos 217v.

»niecnotliwy a nieslachetny« (2): Facinus, Vczynek/ Popełnienie á wyrządzenie yákiego vczynku. Niecznotliwy á nie sláchetny vczinek. Mącz [114]b, 89a.

»nieślachetny, złościwy« (1): Iuż ten nieſláchetny ſkarb złośćiwy/ ták iáko gi Pán miánowáć racży/ á zwłaſzcżá ták márnie nábyty/ nie máſz żadnego ſtanu/ ktoregoby wieruey [!]/ myſli zgwałćić á przełomić nie miał RejPos 217v.

W przen (1): Nielza bráćia/ iedno ſye nam tą krwią Papieſką nieſzláchetną wżdy kiedy w Polſzce pokropić. OrzRozm M3.

a. Nieprawy, cudzołożny (1):

W przeciwstawieniu: »ućciwy ... nieślachetny« (1): O vććiwym rodzeniu y nieſláchetnym/ o ſmierći ludzi ſpráwiedliwych Leop Sap 4 arg.

3. Nieznany, niesławny, nieszanowany, lekceważony, marny, mało znaczący, wzgardzony; ignobilis Vulg, Calep; plebeius Mącz (7): Plebeius, Ku poſpolſtwu należący/ Też pádły [!]/ Nieśláchetny, Homo plebeius, Chłopowic. Plebei Philosophi, Podły/ Nie bárzo zaczny. Mącz 303c; RejZwierc 104; Ignobilis Dicitur ignotus, incognitus, vilis et abiectus: eius contraria sunt Nobilis, clarus, celebris, conspicuus ‒ Nieſliachetny, podły. Calep [502]a; ktorzy mię [Boga] lekce poważáią erunt ignobiles, będą pogárdzonymi/ á po polſku/ nieśláchetnymi PowodPr 42; A gdy ćię nieſláchetna w tym nędzá ogárnie/ W ktorey iáko cię ludźie będą ważyć márnie. W ten cżás dopiero poznaſz iák ma nędzá rogi CzahTr C.

Szereg: »mizerny a nieślachetny« (1): á vſtáwicżnie woiowáne [ziemia, morze, lasy] być muſzą/ á ni dla cżegoy iedno dla tego mizernego á nieſláchetnego ciáłá. RejZwierc 104v.

a. W funkcji rzeczownika (1): Synowie głupich y nieſláchetnych [filii stultorum et ignobilium; Synowie głupich i podłych WujBib]/ á ná źiemi owſſeki nieznákomići. Leop Iob 30/8.

Synonimy: 1. bezecny, marny, niecnotliwy, niegodny, niepoczesny, nikczemny, sprosny, zły; 2. brzydki, brzydliwy, haniebny, nikczemny, sprosny, sromotliwy, sromotny, szkaradny, szkarady; a. cudzołożny, nieprawy; 3. marny, mizerny, podły, pogardzony.

Cf NIEŚLACHETNIK, ŚLACHETNY