[zaloguj się]
[pdf]

POŚLEDNI (277) ai

pośledni (181), poszledni (24), poszledny (1), [pośledny], pośledni a. pośledny (71) [Za postaci wątpliwe, oprócz zapisów graficznie niepewnych, uznano formy comp i sup z tekstów, w których brak formy posit lub występują formy posit z -ni i -ny]; poszledni JanNKar:; pośledni : poszledni KochPhaen (4:1); pośledni : poszledni : poszledny : pośledni a. pośledny SarnStat (2:22:1:2).

-ſ-, -s- (146), -ś- (93).

o oraz e jasne.

comp i sup (102 + 17) -pośledniejszy (119); -ejszy (18), -(e)jszy (101); sup nå- (13), nåj- (4); nå- : nåj- Leop (3:2), Mącz (1:1), RejPos (1:1); ~ nå- (13), na- (1) Mącz, n(a)- (3).

Fleksja
sg
mNpośledni, pośledniejszy, nåpośledniejszy fNpośledniå, pośledniejszå, nåpośledniejszå, pośledniejsza, pośledni(a), pośledniejsz(a), nåpośledniejsz(a) nNpoślednié, pośledniejszé
Gpośledniégo, pośledniejszégo, nåjpośledniejszégo Gpośledniéj, poślednié Gpośledniégo, pośledniejszégo
Dpośledni(e)mu, pośledniejsz(e)mu, nåpośledniejsz(e)mu D Dpośledni(e)mu
Apośledni, pośledniejsz(e)go Apoślednią, pośledniejszą Apoślednie
Ipoślednim, pośledniejszym, pośledni(e)m Ipoślednią, pośledniejszą Ipoślednim, pośledniejszym
Lpoślednim, pośledniejszym Lpośledni(e)j Lpoślednim, pośledniejszym
pl
N m pers pośledni, pośledniejszy
subst poślednié, pośledniejszé
G poślednich, pośledniejszych, nåpośledniejszych
D poślednim
A m pers pośledni(e)
subst poślednié, pośledniejszé
I m pośledni(e)mi, poślednimi
f poślednimi, pośledniejszymi
n poślednimi
L poślednich, pośledniejszych, nåjpośledniejszych

sg m N pośledni, pośledniejszy, nåpośledniejszy (41). ◊ G pośledniégo, pośledniejszégo, nåjpośledniejszégo (16); -égo (2), -(e)go (14). ◊ D pośledni(e)mu, pośledniejsz(e)mu, nåpośledniejsz(e)mu (4); -ęmu (1), -(e)mu (3). ◊ A pośledni (4), pośledniejsz(e)go (1). ◊ I poślednim, pośledniejszym (8), pośledni(e)m (1) OrzRozm. ◊ L poślednim, pośledniejszym (3). ◊ f N pośledniå, pośledniejszå, nåpośledniejszå (21), pośledniejsza (1), pośledni(a), pośledniejsz(a), nåpośledniejsz(a) (3); -å : -a Mącz (1:1). ◊ G pośledniéj (9), poślednié (1); -éj : -é OpecŻyw (1:1); ~ -éj (2), -(e)j (7). ◊ A poślednią, pośledniejszą (5) [w tym zapis: -a (1)]. ◊ I poślednią, pośledniejszą (3). ◊ L pośledni(e)j (1). ◊ n N poślednié, pośledniejszé (23); -é (3), -(e) (20). ◊ G pośledniégo, pośledniejszégo (17); -égo OpecŻyw (3), -ego (1) MurzHist, -(e)go (13). ◊ D pośledni(e)mu (2). ◊ A poślednie (7); -e (1) JanNKarKoch, -(e) (6). ◊ I poślednim, pośledniejszym (2). ◊ L poślednim, pośledniejszym (5). ◊ pl N m pers pośledni, pośledniejszy (12). subst poślednié, pośledniejszé (29); -é (7), -(e) (22). ◊ G poślednich, pośledniejszych, nåpośledniejszych (27). ◊ D poślednim (1). ◊ A m pers pośledni(e) (2). subst poślednié, pośledniejszé (14); -é (3), -(e) (11). ◊ I m pośledni(e)mi (3) RejFig, ModrzBaz, WujNT, poślednimi (1) CzechRozm. f poślednimi, pośledniejszymi (4). n poślednimi (1). ◊ L poślednich, pośledniejszych, nåjpośledniejszych (5).

Składnia comp: pośledniejszy kogo, czego (3), od kogo, od czego (3), nad co (2) OrzRozm, CzechRozm, niżli co (1) Mącz; kogo, czego RejZwierz, ReszList; od kogo BielSpr; kogo : od kogo, od czego BielKron (1:2).

Formy comp często nie różnią się znaczeniowo od form posit.

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w.

1. Oznacza kolejność; posterior (postremus, postumus) BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; novissimus Mymer1, Vulg, PolAnt; extremus (extimus) Vulg, Mącz; ultimus Mymer1 (222): Ultimus. Leczter. Poſledny. Mymer1 36; BartBydg 120b; Extremus vel extimus, Nadálſzi/ Náoſtátecznieyſzy/ Náposlednieyſzy. Mącz 112b; Posterior, Poſliedni álbo zá pierwſzym ydący/ oſtáteczny Mącz 314d, 112b, 281b, 314d.
A. W czasie (144):
a. Następny, późniejszy, kolejny; drugi z dwu (66): kto s tych przodkiem dochodźi długu zdobr áreſtowánych/ czyli then wtory Areſtator zá pierwoſćią długu ſwego/ czyli pierwſzy Areſtator zá pierwoſćią Areſtu ſwego? (–) Iże poſledni Areſtator zá pierwoſćią ſwego długu/ y zá lepſzoſćią Práwá ſwego pierwey. GroicPorz ee2; [Żydowie] Páwłá związawſzy poſłáli do Rzymá ná ſtrátę/ y inych wiele potráćili/ y drugie przeſládowáli. [...] Przycżyná tego byłá poſledniego zborzenia Ieruzálem BielKron 146; SarnUzn F2v; RejAp 142, 142v, 144v; RejPos A5; choćiaż nie záraz wſzyſtko było ná pocżątku Kośćiołá we Mſzy/ co teraz ieſt/ (Poniewaſz pośledni Pápieże niektore rzecży przycżynili) WujJud 235v; CzechRozm 21, 173; CzechEp 35, 235, 416; bo ieſli weyźrzyſz w ony/ ktorzy piſáli przed Concilium Niceń. iáko dźień od nocy/ ták ich piſmá/ od poślednieyſzych rożne ſą. NiemObr 175, 127, 147, 175 [2 r.]; Calep 197a; W tym porządku przodkow P. Chriſtuſowych, wſzędy pośledni ieſt oycem przedniego. WujNT 203 marg, przedm 9, s. 471, 857; Stáré práwá przez poſzlednieyſzé bywáią corrigowáné SarnStat 55; y choćby téż kto przezyſki y poſſeſsią zá poſzlednieyſzym zapiſem otrzymał/ tedy piérwſzégo zapiſu ſummá y przezyſki máią bydź ważnieyſzé/ y naprzód iśdź SarnStat 760, *7, 124, 130, 233, 347 (12); [Toż wſzytko potwierdźili poślednieyſzy Papieżowie/ iáko Páweł IIII. BzowRóż 10].

pośledniejszy po czym (1): PRzywileie poślednieyſzé po przywileiu Królá Lódwiká [...] ſą dáné oſobóm pewnym álbo miáſtóm ná cłá Moſtowé/ álbo Grobelné/ przećiwko poſpolitéy ſzlácheckiéy wolnośći SarnStat 68.

W przeciwstawieniach: »pośledni(ejszy) ... pi(e)rw(sz)y (15), pierworodny, przedni, przeszły« (19): Przeto proſimy cie/ każ ſtrzédz grobu [Jezusa]/ by ſnádz nie przyſſli vcżniowie iego/ ij nie vkradli ciala iego. Botz by byl bląd poſledni/ gorſſy niż pirwſſy. OpecŻyw [162]; PatKaz II 83v; Cżemu pirwſze ſny poſpolicie ſtraſzliwſze bywaią niż poſlednie. (–) Bowiem na przodku powſtawaią z pokarmu w żołądku dymy mocne, ktore wielkie cżynią zamieſzanie w mozgu GlabGad L5; Leop Ruth 3/10, Iob 8/7; BibRadz Eccle 1/11, 4.Esdr 3/12; Mącz 161b; iedno iż ty przeſzłe troie [ksiąg]/ były nieco porządniey/ niż ty poślednie piſáne SienLek 44; A gdy záſię przyydzye [zły duch do domu]/ naydzye gi cudnie vmieciony y ochędożony/ thedy bieży y weźmie s ſobą inych duchow ſiedḿ ieſzcże gorſzych niżli ſam/ á wſzedſzy iuż thám mieſzkáią/ y bywáyą gorſze poſlednieyſze cżáſy cżłowyeká onego niżli pirwſze. RejPos [77], 79; RejPosWiecz3 98v; BudBib Iudic 8/2; CzechEp 359; Przetoż Biſkupi y páſterze y kośćioł pośledni wſzytkich wiekow mieli y máią tegoż Duchá S. ich ſpráwuiącego/ ktorego mieli Apoſtołowie y kośćioł pierworodny. WujNT 366, Luc 11/26, s. 463, 652.

Wyrażenia: »czas, wiek pośledniejszy« (1:1): A choć dobrze Homerus w téy liczbie [poetów] przednieyſzy/ Iednák ma ſwoię chłubę y wiek poślednieyſzy. KochMuza 27; cżyni o tymże zmiánkę vczeń S. Ianá Apoſtołá Ignácyus [...] y Klemens vcżeń S. Piotrá [...] y inſzy cżáſu poślednieyſzego LatHar 123.

»czasy, laty pośledniejszy« = młodszy w latach, następny w czasie (2:1): Niepochybna ieſt záprawdę z ſtrony pożytku tego Sákrámentu [tj. Eucharystii] náuká Doktorow Kośćielnych/ zwłaſzcżá láty poślednieyſzych/ [...] iż ten Sákráment dwánaście znácżnych pożytkow z śiebie [...] wydáie. LatHar 187, +7, 192.

»dzień pośledni« (1): Bo ponieważ przez cáły dźień przyrodzony/ y przez cżęść przeſzłego/ y przez drugą dniá pośledniego w grobie trwał/ dla thego prawdźiwie powiedamy/ iż trzy dni w grobie leżał/ y trzećiego dniá zmartwychwſtał. KuczbKat 50.

»poślednia żona« (2): Rachel ta poſlednia żona [Jakuba] przj ſinu vmarła RejJóz M3v; SarnStat 601.

Szereg: »nowy a napośledniejszy« (1): Cżwarta horda nowa á napoſledniyſza ieſt Tatarow Nohayſkich albo Occaſſow, ktorży też z Zawolſkiey hordy poſzli [Quarta Horda recens et nova, ultimo ex thartaris Zavolhensibus orta, est Occasorum sive thartharorum Nahaiensium]. MiechGlab 75.
α. Posiadający cechy poprzednika (3): A to iuż tám [w piekle] będzie ſmierć druga/ ſmierć oná ſroga á wiecżna [...]. A tu [na sądzie ostatecznym] iuż ſmierć tá druga ſroga poſlednia [...] nie będzie miáłá mocy żadney nád tákiemi miłoſniki Pánſkiemi RejAp 174.
Wyrażenie: peryfr. »pośledni Adam« = Chrystus; novissimus Adam Vulg (2): Stał ſie pierwſzy cżłowiek Adam w duſzę żywą/ á poſledni Adam w duchá ożywiájącego. CzechRozm 59; WujNT 1.Cor 15/45.
b. Ostatni (61): BielŻyw 171; Sybillá Tyburtyná. NApoſlednieyſza [cf MArkus Warro piſał [...] dzyeſięć Sybil być od Bogá náznácżonych/ ktore ſą: Perſyká/ Libiká/ Delfiká/ Kumea/ Erytrea/ Sámia/ Europea/ Heleſpontyká/ Frygia/ Tyburtyná 132] BielKron 134v, 79; Tragema, Wet/ poślednie potráwy/ ſér/ owoć Mącz 460c; RejPos 59; CzechEp 19.

pośledniejszy w czym (2): Maſz wyznánie wiáry świętych Apoſtołow/ y modlitwy z Liturgiey Iákubá świętego/ w powołániu poślednieyſzego/ y dla tego mnieyſzym názwánego/ wyięte. LatHar + 6v, 209.

W przeciwstawieniach: »(na(j))pośledni(ejszy)... pi(e)rwszy (3), [dawniejszy]« (3): MurzNT 96; Leop Ier 50/17; Zwołay robotnikow/ á zápłáć káżdemu zapłáthę iego/ pocżąwſzy od naypoſlednieyſzych áż do pirwſzych. RejPos 59; [Bo iaſna rzecz ieſt/ iſz tu [tj. we mszy] ieſt wiele fałſſywych podmiotow/ y to/ iſz poſlednieiſſy Papieże/ wiele wymysłow wemſſy zmyſlili/ ktore przypiſali dawnieyſſym ſtarim Papieżom/ aby ie tak tym vcukrowawſſy łatwiey mogli włudzyć w Kośćioł WannNow 82v].

Wyrażenia: »czas pośledni« = śmierć (1): Przetoż bądźmy dobrodźieyſtwá iego wdźięcżni/ wiedząc iż iuż on cżás przychodźi pośledni ArtKanc L.

»pośledni dzień« (1): Kto poſledniego dnia na ſkonaniu Grudnia żelazem ranion będzie/ albo ſyrop á trunk prziymie/ wnet albo richło vmrze. FalZioł V 49.

»sąd pośledni« = sąd ostateczny (1): Przykład o ſtráſzliwośći ſądu poſledniego wſzyſtkim grzeſznym. HistRzym 93.

α. Ostatni w życiu (23): Tego dlá ſmiluy ſie nademną móy miły ſynu/ wyſlucháy poſledniéy prozby mé. OpecŻyw 81, 90, 90v, 100; Wiele ich ktorzy żywota ſą rozdzielnego, ſmierć niepewna zrowna, przetoż każdy dźień iakoby poſlednie zrządzenie być ma. BielŻyw 143; MurzHist R2; WujNT 404; JanNKar E.
Wyrażenia: »dzień (dni) pośledni(e)« [szyk 5:1] (6): Zadnego nienaziway ſzcęſnym poki na ſwiecie ieſt, bo ſie może ieſzce iego do ſkonania ſzcżęſcie zmienić. Szcżęſcia zaiſte dokazanie ieſt dzien poſledni. BielŻyw 7; Potym zbudował iey [papież Grzegorz swej matce] klaſztor/ á tám ią vcżynił kſięnią/ [...] zátym po niektorym cżáſu papież Grzegorz y mátká iego dokonáli dni ſwych poſlednich w pokoiu HistRzym [39], 28, 46v, 83; Gdy kłopot (przyidzie) ná ćię/ y náydą ćię wſzytkie te rzecży/ wpoſlednie dni [novissimis diebus]/ żeſię wroćiſz do Iehowy Bogá twego/ á posłuchaſz głoſu iego. BudBib Deut 4/30.

»poślednia uciecha« (2): Przyiaćiele mili/ wam więcey wierzę niż komu na ſwiecie/ porucżam to wam dziećię/ ná nimże leży ma poſlednia vćiechá. HistRzym 18, 25v.

Zestawienie: »poślednie pomazanie« = ostatnie namaszczenie (1): Ná drugim oſádzeniu [soboru w Trydencie ojcowie Kościoła] rozbieráli theż drugie ártykuły/ zwłaſzcżá o mſzy/ [...] o ſpowiedzy o pokućie y chorych oleiu co zową poſlednie pomázánie BielKron 236.
αα. Dziejący się pod koniec życia (6): Otoć ták mowi [Pan Bóg] przećiw wam/ iáwnie to poznacie/ Iż ſkryie twarz ſwą przed wámi á obácżáć będzye/ Poſlednieyſze złośći wáſze ktorych pełno wſzędzye. LubPs gg4v.
Wyrażenie: »napośledniejsza starość« (1): A ſynowie cudzołożnikow/ w wyniſſcżeniu będą [...]. A chodź by też długiego żywotá byli/ zá nic policżeni będą/ á napoſlednieyſſa ſthárość [novissima senectus] ich będzie bezecżna. Leop Sap 3/17.
Szereg: »(tak) pierwszy (jako) i pośledni(ejszy)« = primus et novissimus PolAnt (4): Wſzytki tedy ſpráwy Roboámowe ták pierwſze iáko y poſlednieyſze wypiſáne ſą w Kſięgách Semeiaſzá Proroká BibRadz 2.Par 12/15, 2.Par 28/26; BudBib 2.Par 16/11, 20/34.
β. Ostatni, licząc wstecz od chwili mówienia o tym (24): gdismi teras naschego naschego [!] poſla poſlednieyſchego do yego M. Czeſſarza Tur. [...] poſlaly, tedi yeſt nam prziniosl lyſt od yego Czes. M. LibLeg 10/69v, 11/28; ComCrac 17v [3 r.]; Ia grzeſzny człowiek ſpowiadam ſię panu bogu wſzechmogącemu wtroyczy iedynemu/ moych wſziſtkych grżechow ktorichem ſię dopuſcził od mego rozumu wzięcia od poſliedniei ſpowiedzi aż do tey godziny SeklKat X; [Król] Miał to na dobrej pamięci, iż był sejmu pośledniejszego mianował czas na ś. Bartłomiej ku skończeniu wszyćkich spraw a potrzeb korunnych Diar 22, 25 [2 r.], 97; Ale powiedáią iż máło tákich [poczciwych panów] dziś ſnadź wymárli w on poſledni przymorek. RejZwierc 101v; CzechEp 183; Bobys mnie był wm trzema choc słowy dał znac o koło tey kanoniey, poniewaz zaposlednią Praesentacyą. nie przyszedł Siestrze nie z w dopoſseſsiey iey ActReg 174, 149; LatHar 136; Ieſliby téż zá iákim nieſczęśćiem tá Correcturá nie doſzłá/ tedyby ſie iednák ludźie mogli nie ládáiáko contentowáć tą moią edicią teráznieyſzą/ ná poſzlednieyſzych Séymów Conſtituciách przeſtawáiąc SarnStat 4v, 58, 455, 477, 480, 529 (9); [Rzeczy the ktoreszmy z teraznieyschego posliednieyschego pyszanya wmczi wyrozumiely, przychodzyly nam s podziwyenyem nyemalym CorfusDocum ⟨1566⟩ nr 140].

W charakterystycznych połączeniach: pośledni(-a, -e) dyjurnał, konstytucyja (3), objaśnienie, ordynacyja, pisanie, poseł, prawo (2), prezentacyja, przymorek, rozgromienie, sejm(ik) (5), spowiedź (2), statut (5).

c. Przyszły (10): Leop Is 41/22; Chwałá poſlednieyſza domu tego będźie więczſa á niż pierwſzego BibRadz Agg 2/10; CzechRozm 168; [O carycy Oldze:] Błogosłáwionaś ty miedzy Niewiáſtámi Ruſkimi/ ábowiem cie będą błogosłáwić Synowie Ruſcy w poſlednim rodzáiu wnukow twoich. StryjKron 125.

W przeciwstawieniu: »pierwszy ... pośledniejszy« (1): Nie wdáwayże ſię w rozmyſlánie prożne pierwſzych wiekow/ ábyś ſkwápliwie nie miał względu ná poſlednieyſze czáſy [non properes a novissimis temporibus]. BibRadz 4.Esdr 6/34.

Wyrażenie: »poślednie(jsze) czasy, [pośledny wiek]« (2): BibRadz 4.Esdr 6/34; WujNT 727 marg; [Niech poſledny wiek cżyta/ że tu leży/ ktora Acż znykłá/ lecż duchá śmierć wźięłá/ prętkopiora. KmitaTreny Cv].
Szereg: »pośledni abo przyszły« (1): LEcz Duch iáwnie powieda iż w oſtáteczne czáſy (marg) poſlednich ábo przyſzłych czáſow. (–) [in novissimis temporibus] odſtąpią niektorzy od wiáry/ przyſtawáiąc do duchow obłędliwych WujNT 1.Tim 4/1.
α. [W funkcji rzeczownika »pośledni (pl)«: potomstwo [czyje]: oto ia pożnę poślednié Bááſá [posteriora Baasa] y poślednié domu iego [posteriora domus eius]/ á vczynię dóm twóy iáko dóm Ieroboám WujBib 3.Reg 16/3 (Linde).]
β. Pośmiertny (4): Quatuor Novissima. Die vier leczte dynger. Cztyry poſlednie rzecży. [...] Smiercz. [...] Sąd boży. [...] Ray. [...] Piekło. Mymer1 43, nlb 2; HistRzym 135.
Wyrażenie: »żywot pośledniejszy« (1): Im dáléy/ tymém pewnieyſzy/ Ze ieſt żywot poślednieyſzy. KochFrag 19.
d. Spóźniony, za późno urodzony (1): Chordi, Agni qui post tempus nascuntur, Poſlednie yágniętá. Mącz 52b.
e. Niedawny (6): MurzHist Ov; IZ miáſto náſzé Kráków/ ſtolicá náſzá Królewſka/ iáko prioribus interregnis, ták y tego poſzledniégo interregnum, wiárę y ſtáteczność ſwą w to zámieſzánié Rzeczypoſp: nam y wſzyſtkiéy Koronie/ ſtátecznie pokazáło SarnStat 962, 1140; A potrzebáliby iákiey poſpolitey konwikciey: tá ieſt przez piſmo moie poślednie przećiw nim/ Werifikácia názwáne/ doſtátecżnie z ſzcżyrego piſmá świętego vcżyniona. PowodPr 37.
Wyrażenie: »poszlednich czasow, wiekow« (1:1): Przedtym wedle dat Pozwów ſądzono, á nie wedle zaſług oſób [...]. Poſzlednych czáſów wedle Reieſtru przeſtrzegáiąc ſądzić vſtáwiono. SarnStat 787, 348.
B. W przestrzeni (23):
a. Kolejny; drugi z dwu (2): Wołoſzy [...] bacżąc lud náſz w pierwſzey bronie w ſpráwie dobrze zbroyny [...] ſtáć/ mniemáiąc podleyſzy być v poſledniey brony/ obroćili ſie ku niey BielKron 422.
Wyrażenie: »strona poślednia« = strona verso (1): a/ známienuie ſtronę kárthy przednią: b/ známienuie kárty ſtronę poślednią. SienLek S[ss].
b. Tylny (20): o śmierć niedbam: Gdy nieprzyiaćielá oglądam: Iż wżdy on pierwey vtonie/ Siedząc ná poſledniey ſtronie [okrętu]. BierEz I4v; FalZioł V 108; BielKron 260; Offa penita Mięſá ſztuká od ogoná/ álbo z poſledniey czwierćy. Mącz 260d, 327a; KochPhaen 7.
Wyrażenie: »poślednia(-e) noga(-i)« [szyk 6:1] (7): ya kom ya nyeranyl konya Czysshawego Slachethnego Stanyslawa spawlowycz w noga poslednya prawa ZapWar 1529 nr 2367; á on [wilk] ſie wſpiął ná poſlednie nogi mowił cżłowiecżym głoſem BielKron 363v; suffraginosus equus, Niepewny kóń ná poślednich nogách/ máyący yáki niedoſtátek w piętóch [!]. Mącz 427d; SienLek 187, 188; BielSpr 47; KochPhaen 14.
W przen (2):
Wyrażenie: »poślednie koła« [o kołach Fortuny] (2): KochFr 37; NIe wiérz fortunie/ co śiedźiſz wyſoko: Miéy ná poślednié kołá pilné oko: Bo to nieſtała páni z przyrodzenia/ Częſto więc rádá ſpráwy ſwé odmienia. KochPieś 35.
α. Ostatni z tyłu, najdalej położony (5):
Wyrażenia: »poślednie miejsce« = novissimus locus Vulg (2): Leop Luc 14/10; Ale gdy będźieſz wezwan/ ſzedſzy/ śiądźże ná poślednim mieyſcu: że gdy przyidźie ten ktory ćię wezwał/ rzecze tobie: Przyiaćielu/ pośiądź ſię wyżſzey. WujNT Luc 14/10.

»poślednie zęby« = zęby mądrości; genuini dentes Murm, BartBydg (3): Genuini dentes, qui in extrema nascuntur gingiva. Dye vſſerſten backzen. Poſlyednye zęby. Murm 53; BartBydg 40, 63b.

c. Najgłębiej położony (1): Tam [w piekle] ieſt Aſsur y wſzyſtko mnoſtwo iego: Wkoło niego groby iego: wſſyſcy ći pobići/ y kthorzy pádli od miecżá. Kthorych dáne ſą groby w najpoſlednieyſſych ieźiorach [in novissimis laci] Leop Ez 32/23.
C. W tekście (30):
a. Następny (9): A gdy to /i/ trafi śię miedzy dwięmá zwokaliſzów przerzeczonych/ ſpoślednim má być wymáwiáno/ iako wſłowách/ mdleię/ leię/ pieię MurzOrt B2, B2.

W przeciwstawieniu: »pi(e)rwszy ... pośledni« (5): kto ié [te książki] ma czytáć/ potrzebá áby ié porząd czytał/ z przodku począwſzy áż do kóńcá: ábowiém tu iedno z drugiégo idźie/ ták iż bez piérwſzych rzeczy/ poślednieyſzé nie mogą być rozumiáné GrzepGeom B4; Ieſzcże oniz to mili piſárze gdy ſię gdzie ktore słowo toż dwa kroć nie dáleko śiebie tráfiło/ tedy oni śpieſząc ſię cżęſto z pirwſzego ná poślednie ſkakali/ á ono wſzytko co miedzy onemi słowy ſtało/ niebacżąc mijali. BudNT przedm b4v; CzechRozm 63, 64; CzechEp 366.

Szereg: »(tak, i) przedni (jako) i pośledni« [szyk 1:1] (2): Nigdy to ſtać nie może/ áby ſłowká niektore ſámy przes ſie [...] miáły być wykłádáne: ábo ſámy od drugich odćináne/ ták od przednich iáko y od poſlednich CzechRozm 263v; JanNKarKoch F3; [Lecż tam Chriſtus [...] mowi o cudoch/ ná ktore mu Bog dał moc áby ie cżynił/ iákośie to y zprzednich y z poślednich słow doſyć znácżnie pokazuie. BudArt T6v].
b. Końcowy (2): Trzecia [część Ewangelii św. Mateusza] opiſuie okazánie iego [Chrystusa] przez náukę y cudá/ á to w Gálileiey: od pośledniey częśći Rozdziału 4. áż do 19. WujNT przedm 41, s. 187.
c. Drugi lub ostatni z wyżej wymienionych [w tym: z przydawką „ten” (13)] (19): A ták vrząd kápłáńſki ná tym yeſt/ kázáć ſwyątoſcyámi ſſáfowáć/ błogoſláwić/ ofyárowáć/ y modlić ſye zá ludźye. To troye poſlednye Lutheranowye [...] kápłanom odeymuyą KromRozm III K3; Bo ſą w narodzye ludzkim ſmácżne ty trzy rzecży [...]. Pożytecżne [tj. pożytek]/ roſkoſzne [tj. przyjemność]/ á pocżćiwe [tj. poczciwość, czyli honor] ktemu/ Lecż poſlednie ma milſze być ze wſzech káżdemu. RejWiz 5; KwiatKsiąż C; Prot D4v; RejPos [236]v; RejPosWiecz2 93; MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu: Y rzecze ten pośledni: [...] KochFr 94; KochPhaen 2 [2 r.], 18; Dwie rzecży tu obiáśnił Athánázyuſz [...]. Naprzod niepoiętą tháiemnicę świętey Troyce. [...] Potym niedośćigłą ludzkim rozumem o wćieleniu Syná Bożego náukę. Tę poślednieyſzą ná ten cżás tu opuſzcżę LatHar 376; WujNT przedm 18; Piſzą téż niektóŗi té panie hȩ dominȩ, abo ty panie: ia to poślednie wolę JanNKarKoch G3.

W przeciwstawieniu: »pirwszy ... pośledni(ejszy)« (5): KromRozm II q4v [2 r.]; abowiem niktore [umysły] łatwie w każdey rzeczy argument y ſrzodek mogą naleść [...]: á niektore ſą nierychłe w nalezieniu/ á wſzákoż skutecżne w roſſątku. A tak oni pierwſſy [...] ku zadawaniu godnieyſzy ſą: á ći poſledniyſzy [!] ku opowiádaniu. KwiatKsiąż Kv; Pirwſze mężoboyſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe/ trzećie potrzebne/ cżwarte niebácżne á przygodne. Dwoie pirwſze gárdło zásługuie/ ále dwoie poślednie nie ModrzBaz 78v, 76v.

Szereg: »pirwszy i pośledni« (1): Ciepłego maſz rozumieć/ ktory w gorącey miłośći przy Pánu ſwoim ſtoi [...]. Zimnego záſię ták maſz rozumieć/ kthory iuż ni o cżym áni wie/ áni dba/ iedno ſie ták puśćił bez wioſłá ná morze zá nędznym ſwiátem tym [...]. O pirwſzym y o poſlednim iuż nie piſác áni mowić nie thrzebá RejAp 43. [Ponadto w przeciwstawieniu 5 r.]
D. W umownej kolejności; kolejny; drugi (2): (nagł) Klin. (–) Przetóż y inſzych tákże porząd Figur kąty poślednich/ przenoſzą kąty/ tych co przed nimi ſą Figur/ dwiemá proſtymi kątomá. GrzepGeom E3v; Secundani – Poſliedni zołnierze. Calep 961a.
E. O Bogu [w tym: o Trójcy Św. (9)] (16):
Szeregi: »pi(e)rwszy, (i, albo, ani) pośledni(ejszy)« (10): SarnUzn B5; Bo co powiedamy że Oćiec ieſt pierwſzą perſoną/ nie ták to rozumiec mamy/ iákoby w Troycy było co pierwſzego álbo pośledniego/ co więtſzego álbo mnieyſzego KuczbKat 15; A iákoż będą trzey ieden Bog: iákoż w Troycy nie będźie nic pierwſzego y poślednieyſzego/ iákoż ieſzcże [...] będą nie rozdźielne ſpráwy tey iego Troyce pozwierzchnie? CzechEp 264, 145, 195, 214, 239, 251; LatHar 373; Z tych ſłow vczymy ſię naprzod/ iż nic nie grzeſzą Kátholicy/ złączáiąc poſpołu Bogá y ſtworzenie iego/ iáko pierwſzą y poślednią przyczynę WujNT 462.

»pi(e)rwszy, (i) pośledniejszy« = pierwszy i ostatni (6): Ian s. Synowi Bożemu w ziáwieniu przycżytawa y zowie go Alphá y Omegá/ tho ieſt pirwſzym y poſlednieyſzym SarnUzn E3, E3 [3 r.], G4v, H.

2. Oznacza ocenę: gorszy, mniej ważny, drugorzędny; novissimus Vulg, PolAnt; posterior (postremus) Mącz, Modrz; secundarius Mącz, Calep; extremus Vulg; vilis Mącz (55): Leop Gen 30/42, Ez 33/2; Ten cny pan Spitek Iordan/ z domu Melſztińſkiego/ Ledwe był poſlednieyſzym/ s tych Mędrcow káżdego. RejZwierz 50v; á iáko ſpráwiedliwość nie ieſt pierwſza nád prawdę/ ták niechay theż Wiárá poślednieyſza nád ſpráwiedliwość niebędźie OrzRozm E3v, O3v; BielKron 168; Salus Reipub. posterior illi suis commodis, Dobry ſtan Rzeczypoſpolitey/ poſliednieyſzy yeſt v niego niżli właſne pożitki to yeſt pilnieyſzy ſwych pożitków niżli pożitków Rzeczypoſpolitey. Mącz 314d, 314d, 496b; OrzQuin C; RejPos 102; Szoſtą Rotę [rzymską] poſtáwiono ná cżele po lewey ſtronie pirwſzey/ tákże też przed pirwſzymi znáki/ iáko y pirwſza gdzie był Orzeł Ceſárſki y Smok Senácki málowány/ ktorzy też byli niepoſlednieyſzy mężowie od pirwſzych: zwano ie Haſtati BielSpr 14, 20; gdyż oprocż tych trzech námienionych cżęśći/ nayduie ſie cżwarta nád te trzy nie poſlednieyſza CzechRozm 96v, 20v; ModrzBaz 129v; Oczko 2; Tymże porżądkiem chodźiłá zacna druga Compania SS. Trinitatis ad pontem Sixti porządkiem/ doſtátkiem/ wielkośćą ludu nic pierwſzey nie poſlednieyſza ReszList 162; KlonWor 56; [ŁaszczOkulary D3v].

pośledni na co (1): Rewália [...] niepoſlednieyſza od Rygi ná kupieckie rzecży BielKron 437v.

pośledni(ejszy) miedzy kim, miedzy czym (5): BibRadz Ier 50/12; LAnd miáſto w Niemcech ácż ieſt nie owſzem przednieyſze/ Wſzákże międzi inemi nie ieſt poſlednieyſze. HistLan A2v; CzechRozm A4; y nie ieſt poślednieyſze iego [św. Anzelma] zacne piſanie/ miedzy innemi Doktormi SkarŻyw 336; Tych torem [...] chodź/ móy ſynu miły/ Ani chćiéy być poſlednim miedzy RADZIWILY. KochJez A2v.

pośledniejszy w czym (3): Dziewięćioro też/ nie ieſt licżba w zacznoſći poſlednieyſza/ bowiem ieſt doskonała gdyż ſie składa z troycze licżby doskonałey trzykroć wziętey. KłosAlg A4; Lud Litewſki dźiſieyſzego cżáſu/ niepoſlednieyſzy ieſth inſzych Narodow w Rycerſkich rzecżach BielKron 437. Cf pośledniejszy za kim w czym.

pośledniejszy za kim w czym (1): Wſzák wieſz iż narod Polſki/ ácż powiedáią iż s przyrodzenia oſtry á roſtropny ieſt/ ále ſnadź poſlednieyſzy zá wſzytkiemi narody w náukach ſwiátá tego. RejPos Ooo5.

W przeciwstawieniach: »przedniejszy (4), pierwszy (2), nawyszszy ... (na(j))pośledni(ejszy)« (7): Ktory chce być pierwſzy miedzy wámi/ ten niechay będzie napoſlednieyſzy y wſzyſtkich ſlugá. KrowObr 3; wſſyſcy ſie puśćili ná ſwą drogę/ kozdziurny zá ſwym łákomſtwem/ od nawyſzſſego do naypoſlednieyſſego. Leop Is 56/11; BibRadz Deut 28/13; WujJud 120; Wprzod mi to wiedzieć potrzebá/ co przez przednieyſze/ á co przez poſlednieyſze roſkazánia rozumieią CzechRozm 97v, 97v; WujNT Mar 10/31.

Szeregi: »mały i pośledni« (1): tedy to máła y poſlednia poćiechá v Antykryſtá ludźiom GrzegŚm 29.

»pośledniejszy i podlejszy« [szyk 1:1] (2): á ty [rozkazania] ſą poſlednieyſze/ y podleyſze/ przeto ich poprzeſtáć możećie CzechRozm 99, 101v.

»przedniejszy i pośledniejszy« (1): A rozdział on/ ktorego cżáſow tych pogánie niektorzy vżywáią/ ktorzy ſie też rzkomo zá żydy [...] pocżytáią/ coć ſie też ſpodoba? Gdy ono na przednieyſze/ y poſlednieyſze roſkazánia zakon Moyżeſzow dzielą? CzechRozm 97v. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.]

»wtory i (albo) pośledni(ejszy)« (2): Aczkolwiekći Pan Bog bárzo wolen ieſt w ſpráwach ſwoich/ á żadnymi przyczynámi wtorymi álbo poślednimi/ to ieſt/ biegámi niebieſkimi ku ſpráwie ſwoiey niebywa przymuſzon: (mogłćiby [...] thym rzeczom koniec vczynić.) LeovPrzep F2v; Widźiſz że oprocż Páná Chriſtuſá ſą y drugie fundámentá/ ácż nie przednieyſze/ ále wtore y poślednieyſze. WujJud 120.

α. W funkcji rzeczownika (3): Ano páni nárzeka iż v drugich wida/ Záwżdy pánná vbráńſza niżli v niey bywa. A też ią więc poſádzą á moię w kąt popchną/ Albo gdzye s poſlednimi ledá kędy wepchną. RejWiz 57v; nie táć [Kurza Noga, tj. pałac królewski, zgorzała] gdzie krol ſiada/ Owáć to [kurza noga] co więc kucharz s poſledniemi iada. RejFig Bb4; [GębMemor 154].

W przeciwstawieniu: »pośledni ... pierwszy« (1): A wiele pierwſzych będą pośledniemi: á poślednich pierwſzymi. WujNT Mar 10/31.

a. Mniej skuteczny, niekorzystny (1): Obegnáli byli woyſko w koło náſze/ y mieli ie práwie w ręku/ lecż nam Pan Bog folgował y obronił/ bo tho napoſlednieyſza bywa obroná w Oboźie/ lepiey záwżdy wolnym być/ niż ſie dáć obegnáć w koło BielSpr 69v.
b. Gorszego gatunku (11): niektory [słodki sok do produkcji cukru] lutruią dwá rázy/ á tho iuż będzie naprzednieyſzy/ á ktory iedno raz będzie dobry/ then zowiemy kánár/ á nie lutrowány co zowiemy melis napoſlednieyſzy. BielKron 276v; Calep 961b; [Dawa im też [...] grochu 2 ćwiertni, pośledniego 5 wierteli a przedniego 3. InwSzlachKal 1593 nr 56].
Wyrażenie: »poślednie wino, piwo« [w tym: piwo aut wino (1)] = deuteria Murm, BartBydg, Mącz; lora Mącz, Calep; floces, posca, vinum secundarium a. tortivum Mącz (8:2): Murm 164; BartBydg 41; Deuteria vinum secundarium, Poślednie wino, Cienkuſz, Doymek/ to yeſt poslednye piwo. Mącz 84a; Floces, Poſlednie wino/ Przilewáyą bo wody ná groná wynne gdy yuſz máło w nich zoſtało á gdy yuſz pyrwſza moc dobrze z grón wyſiąknęłá po niemiecku zową Treſtwein, doymek winny. Mącz 131a, 197d, 314a, 459b; Calep 613a.

Synonimy: 1.A.a. drugi, kolejny, następny, następujący; b. końcowy, ostateczny, ostatni; c. ostatni, przyszły; e. niedawny; B.b. tylny, zadni; 2. podły, zły.

Cf NIEPOŚLEDNI, POŚLEDNIKROĆ

KW