[zaloguj się]
[pdf]

OSTATECZNY (666) ai

ostateczny (648), ostateczni (15), ostateczny a. ostateczni (3); ostateczni OpecŻywSandR, OrzRozm (2), ZapKościer (3); ostateczny : ostateczni OpecŻyw (5:3), RejPs (6:1), LubPs (11:1), BielKron (25:1), Mącz (43:1), BiałKaz (1:2).

ostateczny, ostateczni (666), [wostateczny].

-cz- (665), -c- (1).

o, a oraz e jasne (w tym w a 7 r. błędne znakowanie).

comp i sup (33 + 12) -ostateczniejszy; nå- (8), nåj- (4); nå- MurzHist, Leop (2), BibRadz (2), RejAp; nå- : nåj- Mącz (2:4); ~ nå- (9), na- (3); nå- Mącz (6), RejAp; na- MurzNT; nå- : na- Leop (1:1), BibRadz (1:1).

Fleksja
sg
mNostateczny, ostateczniejszy, nåostateczniejszy fNostatecznå, ostateczniejszå, ostateczn(a) nNostateczné
Gostatecznégo, ostateczniejszégo Gostatecznéj, ostateczniejszéj, ostateczny, ostateczniejszy, naostateczniejszyj Gostatecznégo
Dostateczn(e)mu Dostatecznéj, ostateczniejszéj Dostateczn(e)mu
Aostateczny, ostateczniejszy, ostateczn(e)go, ostateczniejsz(e)go, nåostateczniejsz(e)go Aostateczną, ostateczniejszą Aostateczné, ostateczniejszé
Iostatecznym, ostateczniejszym, nåostateczniejszym Iostateczną Iostatecznym
Lostatecznym, ostateczniejszym, ostateczn(e)m Lostateczn(e)j, ostateczniejsz(e)j, ostateczny, ostateczniejszy Lostatecznym
V Vostatecznå V
pl
N m pers ostateczni
subst ostateczné, ostateczniejszé
G ostatecznych, ostateczniejszych
D ostatecznym
A m pers ostateczn(e), ostatecznych
subst ostateczné, ostateczniejszé
I m ostateczn(e)mi, ostatecznymi
f ostatecznémi
L ostatecznych, ostateczniejszych

sg m N ostateczny, ostateczniejszy, nåostateczniejszy (95). ◊ G ostatecznégo, ostateczniejszégo (72); -égo (2) OpecŻyw, SarnStat, -ego (1) MurzNT, -(e)go (69). ◊ D ostateczn(e)mu (5). ◊ A ostateczny, ostateczniejszy (64), ostateczn(e)go, ostateczniejsz(e)go, nåostateczniejsz(e)go (4). ◊ I ostatecznym, ostateczniejszym, nåostateczniejszym (12). ◊ L ostatecznym, ostateczniejszym (17), ostateczn(e)m (1) ModrzBaz. ◊ f N ostatecznå, ostateczniejszå (51), ostateczn(a) (1). ◊ G ostatecznéj, ostateczniejszéj (20), ostateczny, ostateczniejszy (3), naostateczniejszyj (1) MurzNT, -y Mącz (2); -éj: -y MetrKor (1:1); ~ -éj (2), -(e)j (18). ◊ D ostatecznéj, ostateczniejszéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A ostateczną, ostateczniejszą (33). ◊ I ostateczną (4). ◊ L ostateczn(e)j, ostateczniejsz(e)j (48), ostateczny, ostateczniejszy (2) MiechGlab, Mącz. ◊ V ostatecznå (2). ◊ n N ostateczné (11); -é (1), -(e) (10). ◊ G ostatecznégo (14); -égo (1), -(e)go (13). ◊ D ostateczn(e)mu (3). ◊ A ostateczné, ostateczniejszé (10); -é (1), -(e) (9). ◊ I ostatecznym (1). ◊ L ostatecznym (11). ◊ pl N m pers ostateczni (11). subst ostateczné, ostateczniejszé (26); -é (1), -(e) (25). ◊ G ostatecznych, ostateczniejszych (59). ◊ D ostatecznym (1). ◊ A m pers ostateczn(e) (1) CzechRozm, ostatecznych (1) StryjKron. subst ostateczné, ostateczniejszé (50); -é (1), -(e) (49). ◊ I m ostateczn(e)mi (5) MurzNT, BibRadz (3), RejPos, ostatecznymi (4) BudNT, WujNT (3); ~ -ęmi (1), -(e)mi (4). f ostatecznémi (2). ◊ L ostatecznych, ostateczniejszych (19).

Składnia sup: naostateczniejszy (z) kogo (2).

Słp stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Który jest na końcu szeregu osób, rzeczy lub zdarzeń, po którym nie ma następnego; ultimus Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; extremus Mącz, Modrz, JanStat, Cn; novissimus, reliquus PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; extimus, summus, supremus Mącz, Cn; exterior Mącz (508): MetrKor 40/813; PatKaz II 86v; Polecenie iego [Sokratesa] oſtatecżne ku Bogu takie było ſtworzycielu wſzech duſz y mądroſci tobie duſzę ſwą poleczam. BielŻyw 56; GlabGad P8; Machometh [...] ktory wziął Conſtantinopolim. Roku Bożego 1453. w oſtatecżny dzien Maia MiechGlab 67, 67; LibLeg 11/64; ConPiotr 32v; oſtateczne dwa konya byenyakowe yeden ſziwy wyelky a drugi popyelyaſthi ſzrzedny ſſa przi pyetrze Granowſkym LibMal 1546/111v; Tak rzekł pan Ieſus vczniom ſwoim vſwiętego Marka y Matheuſza woſtatecznym kapitule. SeklKat Cv, M4, P2, R3, S3, T4, V3; PRzedtem za łaſką pańſką/ wźiąłeś odemnie Mattheuſza śẃiętego czytelniku miły/ teráśći ku nięmu trzech oſtatecznych Ewangeliſtow świętych dawám MurzNT A4; A na oſtatek (marg) oſtateczná (–) po wſzyſtkich vmarła i niewiaſta MurzNT Mar 12/22, A4; A ták oſtátecżna cżęść Pſalmu tego/ bárzo ieſt podobna Pſalmowi LX. LubPs Y6, F3 marg, R3v, Y4, Z2v, Z4, ggv; iż Piotr nieprzyſzedł do Rzymu/ aż oſtátetznego roku Klaudyuſá. KrowObr 20; RejWiz A7v; Leop Ez 38/8; Niż będzye ruſzenie woienne/ tedy pierwey troie wići iedny po drugich rozeſlem/ A ná oſtátecznych oznáczym dzyeń y mieyſce Seymowi powiátowemu. UstPraw D2v; By ie rzędem poſtáwił [chłop gęsi]/ noſy w ogon wetkał/ A ſam oſtátecżnieyſzey/ ſwym noſem rzyć zátkał. RejFig Dd5v, Bb8; Z ſynow Adonikámá na oſtátecznieyſzych ktorych ty ſą imioná/ Elifeleth/ Iehiel/ y Sámáiaſz BibRadz 1.Esdr 8/13, I 53c marg, Eccli 33/16; Pocżyna ſie Monárchia cżwarta á oſtátecżna páńſtwá Rzymskiego. BielKron 131; Wiek ſzoſty á oſtátecżny: od národzenia Páná Kryſtuſá áż do dniá ſądnego/ álbo skońcżenia ſwiátá. BielKron 138; [Narses poraził] oſtátecżnie krole z Gottow Rzymſkie. BielKron 162v; A tho iuż byłá oſthátecżna walká Włádziſłáwá Lokietká/ ábowiem tego cżáſu wroćiwſzy ſie do Krákowá wpadł w niemoc/ [...] vmárł w dzień S. Grzegorza kſiężycá Márcá/ láthá 1333. BielKron 373, 10v, 42v, 59, 62, 75 (18); KwiatKsiąż Q; Epilogus, Conclusio, vel Cumulus et Peroratio, Oſtáteczna część rzeczi/ Zámknienie álbo dokonánie mowy. Mącz 106c, 5b, 112b [3 r.], c, 251d, 314d [2 r.] (19); Ná oſtátek od Páná Kryſtuſá prawdźiwego Meſyaſzá/ poczęły ſye trzećie y oſtátheczne dwá tyśiącá lat/ ktore trwáć będą áż do ſkończenia świátá LeovPrzep H2, H3 [2 r.], I4; Ale iż z námi iuż Pan oſtátecżnieyſzą rozmowę vcżynił przez Syná ſwego/ [...] z námi mowić więcey nie chce RejAp 159; Znák oſtátecżny vpadku beſtiey rozſzyrzenie Ewán. RejAp Ff4v, 4v, 95v, 127v, 135 [2 r.], 181; WSzechmogący Pan [...] to ſobie był oſtátecżną/ po wſzythkich ſwoich pracach/ á náwiętſzą roſkoſz obrał/ áby był ſobie ſthworzył cżłowieká RejPos 336v, A4v, 27, 104, 158, 188v [2 r.] (11); BiałKat 346; [Siódma prośba Pacierza] Ale nas zbaw ode złego. TA Prośbá oſtáthecżna ſtoi zá wſzyſtki KuczbKat 430, 360, 410; poććiwy cżłowiek [...] może ſie onego oſtátecżnieyſzego nieprzyiacielá ſwego ſmierći nicz nie lękáć. RejZwierc 166, 173v, 178 [2 r.]; WujJud 135; przy oſtatecżnym wirſzu. BudBib I 217b marg, Ios 12/4, 1.Esdr 8/13, Ez 38/7; BiałKaz Gv; BudNT przedm b6v, c3v, 1.Cor 15/52, Apoc 15/1; A to gdy ták Máláchiaſz oſtátecżny Prorok mowi CzechRozm 168, 142v, 165v [3 r.], 219, 257v; KochTr 7; MWilkHist A4v; [Narses] Hetman Iuſtynianá Ceſarzá Totilę y Teie oſtátecznych Krolow Gotſkich ná głowę poráził StryjKron 36; ſiedḿ Synow [...] ná oſtáteczny obchod pogrzebu Oycowſkiego ziecháli StryjKron 411; z opiſánia onego pierwſzego ſtárego cżłowieká Adámá/ á tego wtorego y oſtátecżnego Chriſtuſá [to się pokazało] CzechEp 314, 123, 328, 330, 340, 406; NiemObr 120; KochPhaen 3; KochSz A3v; WerKaz 302; á będą ſię w nim kocháć/ duſze ich [sprawiedliwych] áż do dniá ſądnego/ przyśćia Páná oſtátecżnego. ArtKanc A13v; GostGosp 156; przez onę miłość/ z ktoreyieś racżył śiedm oſtátecżnych ſłow ná krzyżu/ dla zbáwienia náſzego wymowić LatHar 28, 7, 12, 80, 104, 133 (21); ktore podobno będą te plagi oſtáteczne/ o ktorych w tych kśięgách czytamy. WujNT 838, 1.Cor 15/52, s. 873, Apoc 15/1, 21/9, Xxxxx; WysKaz 43; zá piérwſzy rok ſześć niedźiél/ zá drugi ſześć/ á zá trzeći oſtátecżny ſześć. SarnStat 693, 131, 132, 768, 784, 858, 1090; [HerbOdpow V5].

W przeciwstawieniach: »ostateczny ... pierwszy (8), przedniejszy« (9): Ti coś we mnie vformował ſam rzecży przednieyſſe/ Y wſſytki ty ktore też ſą ſnadź oſtátecżnyeyſſe LubPs ee; y będźie oſtáteczny błąd gorſzy niż pierwſzy. BibRadz Matth 27/64; Mącz 150a; BudBib Eccli 24/32; CzechRozm 178v; MWilkHist Bv; LatHar 703; y bywáią oſtáteczne rzeczy człowieká onego gorſze niżli pierwſze. WujNT Matth 12/45, 2.Petr 2/20.

Zwrot: »na ostatecznym (-em) stopniu być, stać« (1:1): BielKron 314; ći/ ktorzi ná oſtátecżnem ſtopniu żywotá ſwego ſą [qui in extremo vitae articulo sunt]/ ći chwały y sławy od Bogá cżekáć máią/ nie od ludźi. ModrzBaz [38].
Wyrażenia: »ostateczny czas« = tempora novissima a. tempus novissimum Vulg, PolAnt; novissima dies, tempus finis PolAnt [szyk 37:30] (67): á zwłaſzcżá w tych cżáſiech oſtátecżnych/ kthorych ſie dziś prawdziwy koſcioł záſtárzał. LubPs Q2v, A4; Synatzkowie oſtátetzny tzás ieſt [Filioli, novissima hora est PolAnt 1.Ioann 2/18]/ á iákośćie ſlyſzeli/ iż Antykryſtus przyidzie KrowObr 26v, 26v, 225, 231v; Stráſſne ſpuſtoſſenie kthore ma przyść ná wſſyſtek ſwiát w oſtátecżny cżás. Leop 4.Esdr 16 arg, 4.Esdr 12/9; Otho teraz Pánie okazałeś mi wiele cudow/ ktoreś nágotował ná cżáſy oſtátecżne/ wſzákożeś mi nie oznaymił kiedy to być ma. BibRadz 4.Esdr 8/62, 4.Esdr 12/9, 23, 2.Tim 3 arg, 1; LeovPrzep D2, K2v; RejPos 83v, 160, 188v; y przeto ty oſtáteczné czáſy bárzo niebezpieczné ſą. BiałKat 114; GrzegŚm [A2], 3; KuczbKat a2; RejZwierc 263v; ponieważ P. Bog wſzechmogący vżycżyć nam racżył ſwey łáſki świętey wedle obietnice ſwey cżáſow tych oſtátecżnych. WujJudConf 3v; BudBib Dan 12/4, 4.Esdr 8/62; iż nie mowił Bog przed tym przez ſyná z oycámi/ iáko tych cżáſow oſtátecżnych známi CzechRozm 54, A2v, A7, 54v, 72v, 97 (9); KochPs 30; iż Bog ktory przedtym mawiał z oycámi przez proroki/ w ty oſtátecżne cżáſy mowił nam przez ſyná. CzechEp 191, 34, 266, 268, 315, 349 [4 r.] (16); NiemObr 73, 119, 151; ReszList 149; Duchu święty rácż nas ćieſzyć/ á iednośćią wiáry złęcżyć/ á cżáſu oſtátecżnego/ domieść żywotá wiecżnego. ArtKanc L4v, H2; ten ktory był Bogiem od wieku/ rownym Oycu/ raczył ſię sſtáć człowiekiem czáſow oſtátecznych. WujNT 688, 1.Tim 4/1, 1.Petr 1/5, 20, Iudae 18, s. 834 marg; WysKaz )?(2v, 3; [zaſie przydze/ W woſtateczny czas ſwiatá/ Sędzyc zywich Krofej G2].

»ostateczny czas [w tym: czyj (2)]« = starość (3): iż [Kościół] w tych oſtátecżnych cżáſiech ſwoich á w they oſtárzáłośći ſwoiey/ nie cżuie thákich mocy y śił w ochorzáłem ciele ſwoim/ iákie przed tym miał w kwitnączey młodośći ſwoiey LubPs A3; BielKron 363v; RejZwierc 136v.

»dni ostateczne« = novissimi dies Vulg, PolAnt [szyk 18:11] (29): PatKaz III 103; HistAl M4; KrowObr 1v, 236v, 240; Leop Is 2/2, Ez 38 arg, Dan 10/14; Przez dni oſtátecżne w piśmie świętym rozumie ſię wſzytek czás od przyśćia Meſyaſzowego áż do ſkończenia świátá. BibRadz I 438c marg, Os 3/5; RejAp 84; A tegoż to báránká ten dobrotliwy Ociec nam iuż w oſtátecżnych dnioch [...] dárowáć racżył RejPos 158v; BudBib Ez 38/15; TO też wiedz/ że woſtátecżne dni náſtáną cżáſy niebezpiecżne BudNT 2.Tim 3/1, Act 2/17; CzechRozm 54, 143v; iż áż w te dni oſtátecżne Bog pocżął mowić przez ſyná CzechEp 266, 218, 267 [2 r.], 268, 269; NiemObr 70; GrabowSet V3; LatHar 356; WujNT Act 2/17, s. 752 marg, 2.Petr 3/3.

»dzień ostateczny« = novissimus dies Vulg, PolAnt [szyk 53:18] (71): Ten Iezus ktory wzięt od wás/ tako przydzie (iakoſcie go widzieli ijdącégo w niebo) dnia oſtatecżnego ſądnégo OpecŻyw 174v; áż do oſtátecznego dniá ſkończenia ſwiátá. RejPs 132v; SeklKat O3, Rv, R2; W dzień oſtátecżny skońcżenia ſwiátá wyn[i]dzie Gog y Magog w zięmię Izráhelską HistAl M4; GliczKsiąż Q3; GroicPorz c2; áby wſzelki ktory widzi Syná/ y wierzy weń/ miał żywoth wietzny/ á ia go wſkrzeſzę w dzień oſtátetzny. KrowObr 42v, 1v, 47v, 65, 118, 139 (10); że Odkupićiel moy żyw ieſt/ á w oſtátecżny dzień że mam powſtháć z źiemie Leop Iob 19/25; BibRadz Is 20/8, 4.Esdr 12/34; O dniu onym oſtátecznym żaden człowiek wiedźieć niemoże. LeovPrzep F4, F4v, I2v; RejPos Ooo; RejPosWiecz2 90v; RejPosWiecz3 98; GrzegŚm 6; tá nędzá [...] niedrzewiey weźmie ſwoy koniec/ áż dźień oſtátecżny przydźie KuczbKat 60; WujJud 252v; WujJudConf 24; BudBib I 401d marg, Ier 49/39; Wiemći że powſtánie [Łazarz] cżáſu Zmarthwychſtánia w oſtátecżny dźień. BiałKaz ktv, D3v [2 r.], D4, D4v; BudNT Ioann 6/39; á wy żebyśćie ná potym w dzień on oſtátecżny wymowki nie mieli. CzechRozm A4v, 32, 171v, 184v, 187v, 194 [2 r.] (12); KarnNap E3; á iż mię też on [Chrystus] w dźień oſtátecżny wzbudźi CzechEp 74, 15, 46, 56, 80, 101, 168; CzechEpPOrz **4; LatHar 202, 547, 645; Lecz doſkonáłe zwyćięſtwo pokaże ſię dniá oſtátecznego. WujNT 867, 104, Ioann 6/39, 44, 7/37, 12/48, s. 837; WysKaz 3.

»ostateczna (jest) godzina« = novissima hora Vulg [szyk 14:2] (16): aby [Maryja] naſz raczyla wſpomocz woſtateczną godzyną ſzmyerczy naſzey PatKaz II 84v, 81v; gdyſz miłośierdźie boże/ może nám teſz: naoſtatecznieiſzyi godźiny pomoc MurzHist O4v; KrowObr 176, 186v; nie bać ſie żadnego ſtráchu/ áni oney oſtátecżnej godziny RejAp 41; Oſtátecżna ieſt godźiná: á iákośćie ſłyſzeli iż Antychriſt idźie (marg) O ostátniey godzinie y o przyśćiu Antychristowym (–) CzechEp 351, 351, 353 [2 r.], 354 [3 r.]; LatHar 300, 643; WujNT 1.Ioann 2/18.

»ostateczna kwadra« (1): Novissima luna, Oſtáteczna kwadrá xiężycá. Mącz 251d.

»ostateczne lata« [szyk 2:1] (3): Summa senectus, Oſtáteczne láta/ ſtárość. Mącz 431d; Iuż ſwoich lat oſtátecżnych/ pozbáwionem bárzo wdźięcżnych ArtKanc P18; KochPij C3v.

»ostateczna posługa« (1): ktoreś [staranie] W.X.M. w oddániu oſtátecżney poſługi/ Sławney pámięći Kśiążęćiu Słuckiemu/ Małżonkowi ſwemu [...] pokazáłá WysKaz )?(3.

»ostateczna potrzeba« (1): Rátuy mię w tey oſtátecżney moiey potrzebie. LatHar 653.

»ostateczny raz« (3): Si id facis hodie postremum me vides, Ieſli to vcziniſz dźiś mnie oſtáteczny ras widźiſz. Mącz 314d; á thákież warz áż pięć rázow wywré/ A oſtátheczny raz gdy będźie gęſtho/ niebárzo wywárzáć/ á onym gąſzczem mieſtcá bolącé mázáć. SienLek 122; RejPos 294.

»(cztery) ostateczne rzeczy« [szyk 4:1] (5): Pámięthay ná oſtátecżne rzecży [Memento novissimorum] á przeſtań nieprzyiáźni Leop Eccli 28/6, Am 8/10; Cżtery rzecży oſtátecżne. Smierć/ Sąd Páńſki/ Piekło/ y Niebieſkie kroleſtwo. LatHar +++2v, 639 [2 r.].

»ostateczne sprawy« = res novissimae PolAnt (3): BibRadz 2.Par 35/27; gdy [Pan] będzye chciał dokonywáć oſtátecżnieyſzych ſpraw ſwoich. RejAp 161; BudBib 2.Par 35/27.

»ostateczniejsza starość« (1): Usque ad summam senectutem, Aż do oſtátecznieyſzy ſtárości. Mącz 509b.

[»ostatecznia straż«: A ći co oſtátecznią ſtraż będą dźierżeć/ máią ták idź/ iákoby ie mogli zoczyć przed ſobą ty hufy co naprzod przed woyſkiem idą zá ſtrażą TarnConsil 16v.]

»ostateczny testament« (2): O tei vſtawie oſtatecżnego teſtamentv pana Chriſtvſowego/ ſkoſciołem prawdziwym chrzeſcijańſkim SeklWyzn d4v; iáko theż on oſtátecżny teſtáment w oney krwi ſwoiey á w onym ciele ſwoim [...] Apoſtołom ſwoim y nam wſzytkim zoſtáwić racżył. RejPos 104.

»ostateczna wieczerza (pańska)« [szyk 44:11] (55): OpecŻyw 87, 89v, 158v, 172v, 175; OpecŻywSandR nlb 3v; rozdauayącz czyalo ſwe apoſtolom przy oſtateczney vyeczerzy PatKaz II 44v; TarDuch B8; WróbŻołt mm3v; SeklKat X4v; KrowObr Bv, 114, 122, 182v, 184v, 188; RejPos 86v, 87v [3 r.], 90 [2 r.], 102v, 133, 142, 333v; RejPosWiecz2 94v; BiałKat 348v; KuczbKat 160; Pan Chriſtus na oſtátecżney Wiecżerzy [...] Apoſtoły ſwoie Kápłany pocżynił WujJud 148v, 172, 248; CzechRozm 236v; CzechEp 22, 193, 288; NiemObr 32; Pánie/ ktoryś nam tu/ przy ſwey oſtátecżney Wiecżerzy/ ciáło dał GrabowSet P2; LatHar 56, 58, 75 [2 r.], 188 [2 r.], 190 (16); Każe Pan Ieſus gotowáć wieczerzą oſtáteczną. WujNT Luc 22 arg.

»ostateczny wiek« = czasy po narodzeniu Chrystusa [szyk 5:2] (7); Oſtatecżnego uyeku upokorzy ſyą bog nauyſſy PatKaz II 57v; KrowObr 185; Decrepita aetas, Oſtáteczny wiek. Mącz 79d, 431d; CzechEp 157; ktoryś ſię sſtał cżłowiekiem oſtátecżnego wieku LatHar 289, 12.

»ostateczny wiek [czego]« [szyk 1:1] (2): y czo zá ſzcżęſcie miáło być w thym oſtátecżnym wieku ſtárośći iego [Kościoła]. LubPs A4v; RejZwierc A3v.

»wola ostateczna« = nuncupata voluntas Mącz [szyk 4:2] (6): chcząncz [...] teſtáment swoi, toieſt wolią swą oſtateczną vczinicz MetrKor 59/75, 59/76v; LibLeg 11/77; BielKron 164; Mącz 254d; Przecż gwałćićie onych duſz wolą oſtátecżną/ Co iuż tám pokoy máią y odpłátę wiecżną? KlonWor 11.

Zestawienia: »ostateczne mazanie« (1): A co ſie dotycże Birzmowánia y oſtátecżnego mázánia/ to widźimy być ludzki ſzcżery wymyſł/ ktorich Kośćioł Boży máło potrzebuie WujJudConf 159.

»ostateczne pomazanie« [szyk 10:1] (11): ludzie maią ſie gotowatz ku ſmierci/ przez pokutę/ cialo bożé/ a przez oſtátecżné pomazanié. OpecŻyw 178v, 178v; PatKaz II 138v; LatHar ++8v, 347 marg, 641, 678 [2 r.], 750; Tu mamy Sákráment oſtátecżnego pomázánia/ od Páná Chriſtuſá vſtáwiony WujNT 795, 148; [ábyſmy ze wſzelką ochędożnoſcią tam prześć mogli/ Oſtátecżnego Oleiu S. pomazania vżywamy. HerbOdpow Nnv].

Szeregi: »(na)pi(e)rwszy i (na)ostateczn(iejsz)y« = primus et novissimus Vulg, PolAnt (29): Słuchay mię Iakobie/ y Iſráelu ktorego ia wzywam: Ia ſam/ ia ieſthem pierwſſy/ y ia oſtátecżny. Leop Is 48/12, Apoc 22/13; BibRadz Is 41 arg, 4, 48/12, Apoc 22/13; in prima cera et extrema, vel ima cera scriptum. Ná naypirwſzey á oſtateznieyſzy [!] deſzcze woſkowy napiſano. Mącz 48a; Iżem ia napirwſzy y naoſtátecżnieyſzy. RejAp 194v, 10, 13, 16, 21 [2 r.], 21v (12); BiałKat 108v; BudNT Apoc 1/17; CzechRozm 4v, 271, 272; Iamći ieſt pierwſzy y oſtáteczny/ y żywy/ y byłem vmárły/ á oto ieſtem żywiący ná wieki wiekow WujNT Apoc 1/17, s. 841 [3 r.], 883.

»ostateczny a już prawie na schyłku będący« (1): iákich wielkich y zacnych rzecży/ á z iáką też dziwną probą y trudnośćiámi niektorych/ cżáſow tych oſtátecżnych/ á iuż práwie iákoby ná ſchyłku będących/ nam Polakom/ imo inſze przednieyſze narody Pan Bog [...] vżycżyć racżył CzechRozm A2v.

»przedni i ostateczny« = primus et novissimus PolAnt (2): BibRadz 2.Par 35/27; Przytym ine iego [Joszyjabowe] przednie y oſtátecżne ſpráwy oto nápiſáne w kſięgach krolow Izráelſkich y Iudſkich. BudBib 2.Par 35/27.

α. W funkcji rzeczownika (8): Wcżás powſtáway/ y nie idź miedzy oſtátecżnemi do domu/ á nie mieſzkay. BibRadz Eccli 32/13; Extremi cum equitibus proeliabantur, Oſtáteczni ſie s yeznemi potikali. Mącz 318c; Ci oſthátecżni iedno iednę godzinę ná robocye byli/ á zrownałeś ye zapłátą z námi/ kthorzychmy ćirpyeli cięſzkość dniá czáłego w gorącośći. RejPos 59; BudNT Matth 20/12; WujNT Matth 20/12, 14; Memorare nouiſsima tua. Pomni ná oſtátecżne twoie á ná wieki nie zgrzeſzyſz. WysKaz 46; kto piérwéy ſpráwę począł/ piérwéy niech będźie miánowan y odpráwion: [...] y ták áż do oſtátecznych niech będźie poſtępowano. SarnStat 784.
2. Po którym dotąd nie było innego; ostatni; przeszły, niedawny (5): Ci trze oſthateczni Carzowie Tureczſci [Tribus autem imperatoribus postremo dictis] w Conſtantinopolu zawſze mieſzkali MiechGlab 69; Nákoniec cokolwiek ſię przydáło po oſtátecżney ſpowiedźi/ z krewkośći ludzkiey/ ábo inſzey przycżyny/ [...] niechay ſię da z tego winnym/ według tego ſpoſobu/ ktory ſię záraz położy. LatHar 135, 155, 662; Bo iuż dwánaśćie Séymów minęło/ po oſtátecznym wydániu Státutu SarnStat *3v.
3. Który został sam jeden, jedyny, pozostały; reliquus HistAl, Cn; extremus Mącz, Cn; novissimus Vulg, Cn; residuus Mącz; ultimus Vulg (33): Ieſt oſobne á oſtatecżne lekarzſtwo. FalZioł V 85v; GroicPorz ggv; y wybiję z rodu Achábowego więźniá/ y ná oſtátecżnieyſſego z Iſráelá Leop 3.Reg 21/21; Mącz 380c; A ták gdyż to ieſt náſz oſtátecżny ſzcżyt/ á tho ieſt nagruntownieyſza obroná RejPos 142v, 213v; Y ieſzcże przeto máiąc iednego ſyná miłego poſłał [gospodarz kmieciom] y tego knim oſtátecżnego BudNT Mar 12/6; gdy ſię w tym Hlebie oſtáteczny potomek Xiążąt Połockich z Litwy zámknął/ bo bez potomſtwá vmárł StryjKron 275, 395, 452; A práwie iey [duszy] gáśnie władza oſtátecżna. GrabowSet O4; Oſtátecżna/ ále doſyć pożytecżna obroná przećiwko pokuſom/ niechay będźie modlitwá LatHar 581; WujNT Mar 12/6; WysKaz kt.
Wyrażenia: »ostateczny kwartnik« (1): nie wyńdźieſz ſtamtąd [z ciemnice] aſz wróćiſz do kfártnika oſtatniégo [donec reddas novissimum quadrantem] (marg) oſtateczny kfártnik bo halérz nięrowno mniéi (–). MurzNT Matth 5/26.

»ostateczna nadzieja« (4): Y mnie też widząc nikczemne ſtworzenie nierácz opuſſczać moy pánie ábowiem to ieſt iuż oſtátecznia nádzieiá moiá RejPs 102v, 197v; Ruſzenie poſpolite [...] á to ieſt oſtátecznia nádźieiá Polſkiey obrony OrzRozm V; Asylum [...], Vcieczká á oſtáteczna nádzieyá. Mącz 18c.

»ostateczny pieniądz« (5): Ad assem, Aż do oſtátecznego pieniądzá/ álbo náymnieyſzego ſzelągá. Mącz 3b; Ale oſtátecżne dwá pieniądza nákładam ná mie ſámego ná pożywienie HistRzym 50; a ſza oſtatecznye pyęnądzę dal pán Michal wąſzorſky Parę wolow ZapKościer 1583/36, 1584/30v, 1584/51; [Item kiedi iuſz drzewo na pliaczv związane ſtawi grziwien piętnaſczie, a oſtateczne pieniądze iemv zaplaczą gdi dom poſtanowi ZapWpolActAdv 1551 205/226v].

»ostateczn(i)a pociecha« [szyk 2:1] (3): Nędznym á vtrapionym oſtáteczna pociechá y łaſká s miłoſierdziem złączona. Mącz 74d; RejPos 342; BiałKaz D2 marg.

»do ostatecznego tchu, wytchnienia« (1:1): Usque ad extremum spiritum, Aż do oſtátecznego tchu/ áż do skonánia. Mącz 408c; á ták by ſię [ludzie] w drogę nową y świeżą/ zá wodzem y hetmánem wiáry prawdźiwey pędem wielkiem puśćili/ y nią do oſtátecżnego wytchnienia bieżeli. CzechEp 73.

»ostateczna ucieczka« (2): GDyześ ty miły panie y obronca naſz y vtwierdzenie naſſe: y w kazdych niedoſtatkoch naſſych oſtateczna vcieczka naſſa RejPs 26v; LatHar 264.

Szereg: »ostateczny, pozostały« (1): A iſz ieſzcże tych to Iágełłow zacnych Krolow náſzych/ maćie miedzy ſobą oſtátecżne pozoſtáłe potomſtwo BiałKaz M3.
α. W funkcji rzeczownika (1): á oſtátecżni ktorzy zoſtáli [reliqui vero qui remanserunt]/ tákowy bacżąc vpádek/ wyſzli z miaſta HistAl D8.
4. Najwyższy, najważniejszy, najdoskonalszy; extremus HistAl, Cn; novissimus, summus, supremus Mącz, Cn; reliquus Vulg, Cn (18): Z onąd potym poruſziwſzy ſie przeſzli [Aleksander z wojskiem] do oſtátecżney ſtrony iedney gory/ ták iż dáley iecháć nie mogli/ bo thám były gory bárzo przykre przećiw ſobie á skáły z wyſoká wyſzące. HistAl L; Polſká żadnego niema złotá [...]/ á Krolewſka ręká oſtátecznia ieſt pomoc Kroleſtwá Polſkiego. OrzRozm C4v; sacram Anchoram solvere, Oſtateczny fortuny pokoſztowáć. Mącz 9b; Summus, Naywiętſzy/ naywyſzſzy/ náznamienitſzy/ oſtáteczny. Mącz 431d; OrzQuin Hv; ktory iuż oſtátecżną ofiárę ofiárowawſzy Bogu Oyczu ſwemu/ oddał nas iuż wierne ſwoie vſpráwiedliwione ná wieki iemu. RejAp 60v; Kádzidło mu [małemu Jezusowi] dáli/ ná znák tego/ iż on iuż miał być oſtátecżnieyſzym kápłanem RejPos [36]v; ácż ſie on iuż teraz z nami przez widome dziwy nie ták iawnie obchodzić racży/ vkazawſzy nam iuż oſtátecżny dziw/ widome ſpráwy Boſtwá ſwoiego pod zákryciem cżłowiecżeńſtwá ſwego. RejPos 331v, 157v, 265.
Zwrot: »na ostatecznym szczeblu swoim stać« (1): Iuż/ iáko ono powiadáią/ ná oſtátecżnym ſzcżeblu ſwoim ſthoiſz/ iedno cie zepchnąć/ á bierzeſz ſie ná dáleką drogę. RejZwierc 131v.
Wyrażenia: »ostateczna kaźń« [szyk 2:1] (3): Novissima exempla, Oſtáteczna kaźń/ To yeſt śmiertelna. Mącz 251d, 435a; iż on [Chrystus] kaźń oſtátecżną ogniá wiecżnego/ opowiedał wſzędy CzechEp 48.

»ostateczna rzecz« (1): Cżás krotki ieſt/ oſthatecżna rzecż ieſt [reliquum est]/ áby y ći co żony máią/ byli iákoby ich niemieli Leop 1.Cor 7/29.

»ostateczne (s)karanie« (2): BielSpr 26; Potym/ iż ieśliby ſię nie dáli vlecżyć [heretycy]/ tedy niemogą vyść onego oſtátecżnego karánia. CzechEp 38.

»zapłata ostateczna« (1): Nád to żywot on wiecżny y zapłátá oſtátecżna. GrzegŚm A3v.

5. Najgorszy, najmniej ważny, najmniejszy, pośledni; novissimus PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; extremus Mącz, Cn; ultimus PolAnt (22):

W połączeniu szeregowym (1): Zelżoná ieſt niepomáłu mátká wáſſá [...]/ ktora was porodziłá: otho oſtátecżnieyſſa będzie miedzy narody/ y opuśćiáłá/ niedrożna/ y ſucha. Leop Ier 50/12.

Wyrażenie: »ostateczne miejsce« = novissimus a. ultimus locus PolAnt (2): á tedy pocżnieſz ze wſtydem oſtátecżne mieyſce trzymáć. BudNT Luc 14/9, Luc 14/10.
α. W funkcji rzeczownika (19):

W przeciwstawieniu: »ostateczny ... pierw(sz)y« (19): A otoć ſą oſtateczni/ ktorzy będą pierwſzęmi/ i ſą piérwſzy ktorzy będą oſtatecznęmi. MurzNT Luc 13/30; Ieśli ktho chce pierwſzym być/ będzie wſſech naoſtátecżnieyſſym y ſlugą wſzyſtkich. Leop Mar 9/34; BibRadz Luc 13/30 [2 r.]; Novissima conferre primis, Oſtáteczne s pierwemi zrównáwáć Mącz 251d, 453c; RejPos 59 [2 r.]; BudNT Matth 20/16 [2 r.], Mar 9/34; WujNT Matth 19/30 [2 r.], 20/16 [2 r.], Mar 9/35, Luc 13/30 [2 r.].

6. Definitywny, po którym nie może być innego; novissimus PolAnt, Cn; ultimus JanStat, Cn (43): WKM sądow zwykłych sejmowych czynić nie raczysz, prze ktore każdy ostatecznej sprawiedliwości we wszytkiem odnieść się nadziewa. DiarDop 106; Cygnea cancio, Pioſnká łábęciá/ to yeſt/ wielmi wdzięczna á miła/ álbo ná oſtátecznym pożegnaniu piesń á rzecz y mowá ku komu. Mącz 76b; WujJud 37; Pierwey niż ſie ten národźi/ ktory ma IEruzalem w oſtátecżną niewolą wpráwić/ vrodźi ſie Meſyaſz. CzechRozm 166; dziś o niey [Helenie] w rádzie Oſtátecżne namowy/ mali w Troi zoſtáć/ Cżyli Graecią znowu/ y Spartę náwiedzić. KochOdpr B; CzechEp 379; CZwarty Rok ſądy niekiedy záchowywáią o więtſzą rzecz/ który Rok ile ku zwłóce bywa oſtáteczny SarnStat 767, 155; PowodPr 81.
Wyrażenia:»ostateczny koniec« (1): Gdyż tho ieſt oſtátecżny wſzech kłopotow koniec RejWiz 94v.

»ostateczny kres« [szyk 1:1] (2): Bo wtym kreśie oſtátecżnym/ wſzyſtki Pan/ zrownać racżył BiałKaz Hv; KlonŻal A4v.

»do ostatecznego punkta« (1): Zebrał ſie znowu Krol Duńſki źiemią ále poráżon do oſtátecżnego punktá/ áż dáley muſiał vćiekáć BielKron 339v.

»sąd ostateczny« [szyk 14:2] (16): KVPIECZ To Ieſt, Kſtalt a podobienſtwo Sadu Bożego oſtatecznego RejKup kt; RejKupSekl a8; BibRadz *7 marg, I 446; gdy iuż oſtáthecżnieyſzym ſądem ſwoim będzye racżył oddzielić Kozły od Owiecżek ſwoich RejAp 160v; my cżęſtokroć zániedbawamy Páná Bogá ſwego/ nie ſie nie rozmyſláiąc ná ſtráſzliwe przyſcie á ná oſthátecżny ſąd iego. RejPos 4v; CzechEp 99; GrabowSet Q4v [2 r.]; ábyſmy ſię ſtrzegli grzechow/ wſpomináiąc ná śmierć/ [...] ná ſąd oſtáteczny/ y ná męki piekielne WujNT 784, 105, 279, 314, 837, Xxxxxv, Bbbbbb3v.

»ostateczne skończenie (a. dokończenie)« (3): pocżąwſſy od godziny pierwſſey vznánia ſwego áż do oſtátecznego dokończenia ſwego. RejPs 198, 190; dokońcżą ſpraw ich złośćiwych y przywiodą ie ku oſthátecżnemu ſkońcżeniu. BibRadz 4.Esdr 12/25.

»ostateczny szacunek [= sąd]« (1): a o tym rozſądku dáć/ pámiętáiąc ná on oſtátecżny ſzácunek/ kthory o wſzytkich ma być/ ktory obiáwi ſkrytośći ſerc GrzegRóżn A3.

»ostateczny upad(ek)« (6): aby to IchM przedsięwzięcie [...] człowieka nie przywiodło ku ostatecznemu upadkowi Korony tej sławnej Diar 46, 46, 65; DiarDop 104; Iż ná tych wiśi álbo podnieſienie/ álbo oſtatetzny vpad wſzego dobrá. KrowObr C2v; RejPos 127.

Szeregi: »ostateczny a konieczny« (1): Peremptorium edictum, Oſtáteczny á kónieczny Mándát/ Dekret álbo pozew w práwie/ ná który yeſli kto nie ſtanie/ ſędzia przedſię poſtępuye ku ſądzeniu y skazániu ſentenciey. Mącz 103a.

»wieczny a ostateczny« (1): ktorych [plag] śiodma ma w ſobie wieczne á oſtáteczne potępienie wſzytkiego zboru WujNT 838.

α. W funkcji rzeczownika: »ostateczna« (2): iuż to náſzá oſtátecżna gdyż ſie iuż niemamy do kogo innego vćiec. BielKron 315.
Zwrot: »przyść [komu] na ostateczną, [o ostateczną]« [szyk zmienny] (1): Thego ludu ieſt wiele/ á nád tho przyſzło im ná oſtátecżną/ będą ſie bić do gardł ſwych BielKron 257v; [Ad incitas res rediit. vel: Ad incitas redactus, per Ellipſin, lineas. Iuż mu o przegraną przyſzło. Iuż o oſtátecżną przyſzedł. UrsinGramm 109].
7. Kończący, zamykający coś; skrajny, najdalszy; ultimus HistPolAnt, Cn; extremus PolAnt, Vulg, Cn; novissimus Vulg, Cn; universus PolAnt; finalis JanStat (21): Iako Alexander przeſzedł do oſtatecżnych laſow Indiyskich HistAl I2; Leop Ez 26/20; BibRadz Act 1/8.
Wyrażenia: »ostateczna granica« = universus terminus PolAnt; finalis granicies JanStat [szyk 4:2] (6): y wyſſedł ten głos áż ná oſtáteczne gránice ziemie RejPs 27v; BibRadz Ier 25/23; ácżći ſie y z oſtátecżnych gránic źiemie/ [...] wielkie mnoſtwo żołnierzow [...] názbiera. CzechRozm 254v; Z gránice práwie świátá oſtátecznéy Do ćiebie wzdycha ſmutné ſerce moie. KochPs 87, 98; idąc áż do oſtátecżnych gránic miáſteczká Criſzburg y wśi Háldenſtad SarnStat 1090.

»ostateczny koniec« [szyk 2:1] (5): Indya [...] leży ku wſchodu Słońcá/ oſtátecżny koniec Azyey BielKron 268v; usque ad coronidem, Aſz do oſtátecznego końcá. Mącz 66b; WysKaz 11.

»ostateczne kończyny« (3): Abowiem wywiodłem ćię od oſtátecżnych końcżyn źiemie [ab extremis terrae]/ á wezwałem ćię z dalekich mieyſc iey BibRadz Is 41/9; A ten głos Páńſki [...] roznieſie ſie á zábrzmi áż ná oſtátecżnieyſzych końcżynach ſwiátá wſzytkiego RejAp 14v; RejZwierc 33v.

»ostateczny kraj« [szyk 3:1] (4): MurzNT 156 marg; Chodzćie ſám do niey [Ziemi Chaldejskiej] od oſtátecżnych kráiow źiemie [ab extremis finibus] Leop Ier 50/26, *B2; Ná kray świátá oſtáteczny KochPs 69.

bibl. »ziemia ostateczna« = szeol (1): Wſzyſcy ći pobići/ y pádáiący miecżem/ kthorzy zſtąpili nie obrzezáni do źiemię [!] oſthátecżney [ad terram ultimam] Leop Ez 32/24.

Przen (1):
Wyrażenie: »morze ostateczne [= zachodnie]« = Morze Śródziemne (1): oblicże iego [wojska] ku morzu wſchodowemu/ záś oſtátek iego ku morzu oſtátecżnemu [ad mare novissimum] BudBib Ioel 2/20.
8. O najwyższym stopniu natężenia; ultimus Mącz, Cn; extremus Modrz, Cn; altissimus Vulg (16): ale pewnie w ostateczne niebezpieczeństwo przywiedzeni byśmy być mogli. Diar 68; BibRadz I 308c marg; Márność oſtátecżna rzekł Sálomon/ y wſzytki rzecży márne á nicżemne ſą. BielKron 82; RejZwierc A3v; CzechRozm 34; O oſtátecżna roſpuſto/ wcżem drugiego nápráwiaſz/ w tem ſobie dźiwnie pobłażaſz. ModrzBaz 50v; á ktorzi ſię z niecnoty chłubią/ oni o ſwey płochośći y oſtátecżney nikcżemnośći świádcżą ModrzBaz 57v; Smiéch tylko ludzki/ wzgárdá oſtáteczna Podłégo gminu KochPs 30; Ktorych to Pogánow poſtrách y oſtátecżne okrućieńſtwo ták ieſzcże Pan Bog żywo wymálował PowodPr 8, 7, 15; KlonWor 37.
Wyrażenia: »ostateczna nędza« (1): O oſtátecżna nędzo [O extremam miseriam]/ w tych domiech/ w tych Mieśćiech kráinách/ mieſzkáć w ták wielkiey roſpuſtnośći/ okrućieńſtwie/ á niekárnośći. ModrzBaz 31v.

»ostateczne ubostwo« (1): obfitość weſela ich [kościołów macedońskich] ſię pokazáłá/ y oſtáteczne vboſtwo [altissima pauperitas] ich obfitowáło w bogáctwo proſtoty ich. WujNT 2.Cor 8/2.

Szeregi: »ostateczny a natrudniejszy« (1): Ultima experiri, Oſtátecżnych á natrudnieyſzych ſie przigod ważyć. Mącz 501c.

»wielki, ostateczny« (1): áby on naywyżſzy ſpráwiedliwośći mśćićiel/ nieobroćił iey/ nam w wielką oſtátecżną háńbę [in extremum dedecus] ModrzBaz 104v.

Synonimy cf OSTATNI.

Cf OSTANECZNY, OSTATNI

MMk