[zaloguj się]
[pdf]

MIERNY (210) ai

mierny (209), miarny (1); mierny : miarny MurzNT (2:1).

e oraz a jasne.

comp mierniejszy (7); -ejszy (2), -(e)jszy (5).

Fleksja
sg
mNmierny, mierniejszy fNmiernå, mierni(e)jszå, miern(a) nNmierné
Gmiern(e)go Gmiern(e)j Gmiernégo, mierniejszégo
Dmiern(e)mu D Dmiern(e)mu
Amierny, miern(e)go Amierną Amiern(e), mierni(e)jsz(e)
Imiernym Imierną Imiernym, miern(e)m
Lmiernym, miern(e)m Lmiern(e)j Lmiernym
Vmierny V Vmiern(e)
pl
N m pers mierni, mierni(e)jszy
subst miern(e)
G miernych
D miernym
A subst miern(e)
I m miernymi, miern(e)mi
n miernymi
L miernych

sg m N mierny, mierniejszy (51). ◊ G miern(e)go (4). ◊ D miern(e)mu (3). ◊ A mierny (8), miern(e)go (4). ◊ I miernym (8). ◊ L miernym (2) RejWiz, Mącz, miern(e)m (1) GórnDworz. ◊ V mierny (1). ◊ f N miernå, mierni(e)jszå (10), miern(a) (6). ◊ G miern(e)j (9). ◊ A mierną (11). ◊ I mierną (4). ◊ L miern(e)j (3). ◊ n N mierné (24); -é (5), -(e) (19). ◊ G miernégo, mierniejszégo (11); -égo (4), -(e)go (7). ◊ D miern(e)mu (1). ◊ A miern(e), mierni(e)jsz(e) (3). ◊ I miernym (3), miern(e)m (2); -ym BielKron (2); -ym : -(e)m GliczKsiąż (1:2). ◊ L miernym (7). ◊ V miern(e) (1). pl N m pers mierni, mierni(e)jszy (5). subst miern(e) (9). ◊ G miernych (6). ◊ D pl miernym (1). ◊ A subst miern(e) (5). ◊ I m miernymi (5) KrowObr, WujNT, SienLek, miern(e)mi (1) BibRadz. n miernymi (1). ◊ L miernych (2).

Składnia comp: mierniejszy nad kogo (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Umiarkowany; mediocris, moderatus Mącz, Modrz, Cn; permediocris Calep, Cn; symmetros Mącz; commodus, concinnatus, habilis, iustus, moderabilis, modicus, tempestivus, tenuis Cn (203): Mediocris, Srzedny/ wczeſny/ mierny/ práwie wczeſny. Mącz 213b, 436c; Calep 785a.

W przeciwstawieniu: »mierny ... niemierny« (1): Mierneć rzecży długo trwáią/ Niemierne hnet przeſtawáią BierEz O4.

α. W funkcji rzeczownika: »mierne« (3):
Przysłowie: Bo pomni ná to nieboże Iż mierne dłużey trwáć może RejRozpr G4, G4 marg; Mierne długo trwa á niemierne leći/ Ledwe więc cżáſem iż zoſtáną śmieći. RejZwierc 217v.
A. W ujęciu ilościowym lub wartościującym: przeciętny, nie za duży i nie za mały itp. (zwłaszcza nie za duży); średniej wielkości, ilości, natężenia, długości trwania, stopnia, wartości; tolerabilis Mącz (107): OpecŻyw 37v; oblicżé [ma] téż niezmarſſcżoné ij bez żádné zmazy/ náiaſnieyſſé/ ktoreé [!] rumianoſtz mierná kráſi. OpecŻywList C; pyſſe Epifanius yz byla panna czudna na obliczu barzo myernego wroſtu PatKaz III 120v, 119v, 122; VRina prawie: albo nie prawie żołtha: cienkiey wodnoſci albo mierney. FalZioł V [4]v, I 1c, 2d, 121d, II 2d [2 r.], 3a (14); BielŻyw 102, 145; Ocży cżarnawe á mierney wielgoſci, zna: ſpokoynego, powolnego, cichego GlabGad N6v, K7v, Ov; BierRozm 19; SeklWyzn f2; Nie broń dzyeciom náuki miernego karánia/ Wybáwiſz iego duſzę/ s pyekielnego zdánia. BielKom C2v; GliczKsiąż E6v, G5; GroicPorz C4v; RejWiz 62; ná pułnocy od miáſtá gory wdzięcżne á mierne/ ná kthorych ogrody y winnice BielKron 283, 448v, 451v; KwiatKsiąż P2v; In tolerabilem formam redigere civitatem, W miernym ſtanie poſtánowić ták yáko może być/ ták wczás nie owſzeki źle. Mącz 457b, 211d, 436c; Abowiem mierna praca/ y ćiáło twierdźi y rozum. SienLek 3v; przetho won czás czyſtymi á miernymi ſye pokármy karmić SienLek 41v; ktoré [wilgości] ſye iednák w nas mnożą/ z iedzenia y z pićia miernie y dobrze z miernégo [możliwa też lekcja: zmiernégo] SienLek Vuu3, 4 [2 r.], 5v, 7v, 10, 11 (19); GórnDworz P4v, Hh8; A iżby ſtrony práwuiące ſię niebyly zbytniemi nakłádámi od ſądu obćiążone/ trzebáby poſtánowić iáką mierną zapłátę ModrzBaz 92v, 75v; Tákże y winá becżki iedney mierney/ ná ſześć tyśięcy ludzi zſtáło SkarŻyw 311, 32, 412; WujNT 249, 452; PowodPr 63, 72; SkarKaz 381b, 385b; by im [rotmistrzom] też mierne doroczne iurgielty ná to poſtąpić. VotSzl E2v.

mierny w czym (3): Serapio Sebeſten ieſt mierne w ciepłoſci y w zimnoſci FalZioł III 15b, II 8c, III 34c.

W połączeniu z parą antonimów przymiotnikowych (3): SienLek 25; Y rozum ſam to vkázuie/ gdyż nie wſzyścy ludźie iednácy. Są iedni bárzo dobrzy/ drudzy bárzo źli/ trzeći mierni. SkarKaz 382b; Muzyká z ſześći y ośmi głoſow ſkłádána/ ma w ſobie rożne głoſy: wyſokie/ niſkie/ mierne. SkarKazSej 676b.

W przeciwstawieniu: »mierny ... zbytni« (6): Ieſtliby nieprzeſpiecżnoſć była dla głodu/ Thedy gi richło oddalić pokarmem y napoiem miernym á nie zbytniem. FalZioł V 32; GlabGad G5; SienLek 144v; Lecż y niewolá y wolność zbytnia przemierzła ieſt: iáko záś oboiá rzecż mierna/ y do długośći trwáła ieſt/ y do mnimánia v ludźi bárzo dobra. ModrzBaz 72; SkarŻyw 298; GórnRozm I4v.

W charakterystycznych połączeniach: mierna(-e, -y) beczka, bicie, bladość, bogactwo, chodzenie, chuć, ciepłość (2), cierpność, dostatek, głos, gory, jedzenie (jedza) (7), jurgielt, karanie (3), krew (2), krok, napoj, ogień (3), płacz, picie (4), pokarm (2), pokoj, potrzeba (2), pożytek, pożywanie (używanie) (3), praca (4), purgacyja, robota, rozmawianie, rumianość, rzecz(y) (3), rzeka, słodkość, smutek, sprawa, stan, staranie, starość, suchość, śliskość, śmiechy, tarcie, trudzenie, trun(e)k (2), uformowanie, wiatr, wielgość (2), wilkość, włosy, wodność (2), wolność, wydwarzanie, wzbieranie, wzrost, zapłata, żywność; mierny w ciepłości (3).

Wyrażenia: »mierne chowanie« = umiarkowany tryb życia [szyk 3:1] (4): Zywot też przepuśćić po miernym chowániu/ lekárſtwem niektorym/ ktore czyśći Kolerę SienLek 40v, 4v, 58 marg, 124.

»miernym obyczajem« = miernie, średnio (5): Mocz they lactuki domowey ieſt zimna y wilka miernym obycżaiem. FalZioł I 73d, I 71d, II 10a, III 6b, 16d.

Szeregi: »lekki a mierny« (1): Właſne karánye oycowi/ bićim lekkiem á myernem hámowáć ſyná GliczKsiąż G4.

»mały i mierny« (1): Acz y w máłych y miernych ſpráwách bez niey ſię nic poczynáć nie ma: iednák poważne y wielkie [...] modlitwę gorącą wyćiągáią. SkarKaz 609b.

»tak mierny, jako śrzedni« (1): á obiedwie ty cżęśći ſą nacżynim cznoty/ gdy kto ták ná miernych bogacztwach/ iáko na ſrzedniey nauce przeſtaie KwiatKsiąż K.

a. O klimacie: umiarkowany, najodpowiedniejszy dla mieszkańców (11): Náyduie ſie s piſmá iż przed potopem nigdy deſzcż áni źimá nie bywáłá/ ludzie cżáſy mieli mierne BielKron 5v, 5v marg, Kkkk3.

mierny ku czemu (1): Tá cżęść świátá ieſt namnieyſza ze dwu/ ále ku mięſzkániu mierniezſza [!]/ bo áni gorąca áni bárzo źimna BielKron 271.

mierny w czym (1): [Hiszpania] Mierna w ćieple y w źimnie/ w rzekách y w deſzcżu/ tylko wiátr pomorſki ná cżás iey przekaża. BielKron 278.

Wyrażenie: »mierne powietrze« [szyk 3:3] (6):FalZioł V 55v; BielKron 260v, 440v, 443, 445; SLuſznoć y potrzebno człowieku mieſzkáć ná powietrzu miernym/ gdźie nieieſt wielkie gorąco/ ktoreby wilkoſć przyrodzoną wyſuſzáło SienLek 2v.
b. Należący do stanu średniego (1): niemáło pánienek zrozmáitych ſtron názbierawſzy/ ták zacnych iáko podłych/ y miernych: ná trzy ie rzędy y klaſztory rozdzieliłá SkarŻyw 141.
B. W ujęciu jakościowym: powściągliwy, hamujący się, unikający przesady (87):
a. O cechach człowieka: właściwie posiępujący; abstinens Calag (65): FalZioł V 51; BibRadz 1.Cor 9/25; BielKron 144v, 183v; Moderatus, Mierny/ powścięgliwy/ niewykroczny Mącz 228c, 447a; mierny cżłowiek/ nie dużoſcią/ nie moczą ſtrzymawa ſie od złego/ ále iż woley/ áni chęći niemiał ku zle cżynieniu. GórnDworz Ff6; Calag 349a; Calep 668b.

mierny w czym = robiący coś z umiarem (9): OpecŻyw List Cv; PatKaz III 145, 147; GlabGad O, O2, O8; BielKom A3v, B7; Która [ręka boża] ieſt ſpráwiedliwa ieſt y miełoſierna/ [...] w gniewie mierna. CzahTr C2.

W połączeniach szeregowych (17): bo then mąż ku wſzitkim cznotam był zrządzony, ſprawiedliwy ſilny, ſmiały, mierny. BielŻyw 94; GlabGad O, O2, O8; BierRozm 14; Więc kiedy będźie miarny/ ſtateczny/ niewielomowny/ wſtydliwi/ miłośierni rć. to iuſz bożek MurzNT 51; BielKom A3v, C5v; GliczKsiąż 06; GroicPorz b3v; KrowObr 7, 62, 129v; BielKron 27, 279v; GórnDworz Gg4; BielSjem 6.

W charakterystycznych połączeniach: mierny człowiek(4), mąż, żywot; mierny w gniewie, w postępkoch, w każdej rzeczy, we spaniu, w sprawach wszelkich, we wszem, w wymowie (mowieniu, rozmowie) (3).

Szeregi: »sprawiedliwy abo mierny« (1): ábowiem ieſcze to nie ieſt ſpráwiedliwy/ ábo mierny/ ktory ras ábo kilká/ tylko ná okaż ták ſię popiſze GórnRozm L2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»wdzięczny i mierny« (1): [Sergiusz czwarty] ſwiętego żywotá v ludzi/ wdzyęcżny y mierny/ ku Bogu wſzytek ſwoy vmyſł obroćił BielKron 176.

αα. W funkcji rzeczownika (1): Mierny nikomu nie vcżyni złośći RejZwierc 217v.
α. Skromny, przyzwoity, spokojny, łagodny; temperatus BartBydg, Mącz, Cn; modestus Mącz, Calep; mansuetus BartBydg (15): Temperatus, mansuetus, moderatus, wczesny, myerny BartBydg 156.

mierny komu (1): Then [Bolesław Chrobry] był [...] mierny/ ſwoim poddánym BielKron 345v.

W połączeniach szeregowych (6): FalZioł V 36; [Leo trzeci] był mierny/ pokorny/ ćichy/ trzeźwi/ cżyſty/ obrońcá vbogich śirot y wdow BielKron 168v, 345v; Modestus, Mierny/ skromny/ obyczáyny/ ćichy/ który nie rad wylata. Mącz 228c, 443a; BielSjem 5.

Szeregi: »mierniejszy a cichy« (1): iż ná iego [Orfeusza] gędzenie rzeki ſtawáły/ á kámienie ſkakáło/ y Luciper w piekle mierniejſzy á ćichy bywał BielKron 25v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»mierny a obyczajny« (1): Apollo bog Troiáńſki widząc dzyewecżkę bárzo mierną á obycżáyną y cudną práwie boſką Káſándrę/ prośił iey o wdzyęcżny vpominek BielKron 55v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mierny i pokorny« (1): s ktorych [wnuczków] tákież ieden był mierny y pokorny/ drugi okrutny. BielKron 103. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mierny, (abo) skromny« [szyk 2:1] (3): Mącz 443a; Calep 668b; Młodźieńce także nápominay áby byli trzeźwi (marg) miernymi ábo skromnymi. (‒) WujNT Tit 2/6. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»mierny i wstydliwy« (1): Był młodzieniec kraſny/ wzroſtu wyſokiego/ á bárzo mierny y wſtydliwy SkarŻyw 290.

αα. W funkcji rzeczownika (1):

W przeciwstawieniu: »wszeteczny ... mierny« (1):GórnDworz L2 cf Szereg.

Szereg: »skromny, mierny« (1): Znam ia te pány/ kthorzy ná wſzetecżnego y pátrzyć nie mogą/ á ſkromnego/ miernego bárzo miłuią. GórnDworz L2.
β. Prowadzący racjonalny tryb życia, mało jedzący i pijący; sobrius Mącz (12): ći dlá obłudnych poſtów/ ſami ſiebie przekładáią a wuczniách pańſkych/ nad któré trudno ktomiáł miernieiſzy być/ vſtawiczną ich miarność potwárzaią MurzNT 38v, 51; BielKron 108v; Mącz 330d.

mierny w czym (3): Biodra ſuche [...] cżyſtego cżłowieka vkazuią, á miernego w karmi GlabGad P6; Mącz 398a; BielSpr 53.

W połączeniu szeregowym (1): Rad to widzę towárzyſzu miły/ Gdiś ieſt trzeźwi mierny nie opiły BielKom F2.

αα. W funkcji rzeczownika (4): SienLek 18; (nagł) Obżárły do Miernego. (–) Lepſzy moy wżdy pánie mierny/ Obiad ſzáfránny á pierny/ [... ] Niż twoy s kápuſtą á s chrzanem. RejZwierc 231v, 231v.
γ. Nie żyjący w zbytku, poprzestający na małym; frugalis Mącz, Calep, Cn (4): Mącz 138a; Frugalis –Skrąmny, skrzętny, mierny. Calep 437a.
Szereg: »mierny a wstrzymały« (1): był [Epikur] philozoph barzo mierny á wſtrzimały zbytkow wſzelkich BielŻyw 103.
αα. W funkcji rzeczownika (1): Przetoć mierny je[st] bo[ga]ty, Iż mu statczą jego płaty BierRozm 20.
b. O działaniu i sytuacjach życiowych (22): PatKaz III 121; A iż ſie vnieść nie da ſzcżęſciu ni przygodzye/ Iedno záwżdy myſl chowa mierną ná ſwobodzye. RejWiz 18; W żonach niewſtydliwe áni mierne záchowánie máią. BielKron 450v; Mącz 443b; áby/ ktore [namiętności] ſą złe/ [...] ábo wcżás były vmorzone/ ábo ku dobremu obrocone/ ábo iednák w mierney ſkromnośći záchowane ModrzBaz 7v.
α. Niezbytkowny, nie dogadzający, surowy (15): FalZioł V 61v; RejWiz 15, 56v; Skromne vbiory/ mierne ochędoſtwo/ Smetne domoſtwo. WisznTr 17; To Krol kto Pan w miernym chlebie/ Pompy kłádźie niżey ſiebie RybGęśli C3.

W połączeniach szeregowych (2): Obierz żywot ſpokoyny/ pocżćiwy/ á mierny/ Nikomu nie ſzkodliwy/ cnotliwy/ á wierny. RejWiz 81; Mącz 19a.

Wyrażenie: »mierne(-y) życie, żywot« [szyk 5:2] (4:3): BierEz M3v; O doſtoyna ſwobodo kto ciebye vżywa/ S cnotą w miernym żywocie práwie ſwiętym bywa. RejWiz 104v, 81; SienLek 45, 120v; A nie będźieć ſię zdáłá potrzebna rzecż vcżyć mu ſię tego/ iákoby mogł przyść ku miernemu żyćiu [ad vitae moderatum] ModrzBaz 15, 82v.
Szeregi: »mierny a porządny« (1): W Przeſzłych troich Kſyęgách byłá Náuká naprzod o Miernym á porządnym żyćiu/ ktorymby mogło zdrowie tym trwálſze być SienLek 45.

»skromny a (i) mierny« (3): Mącz 297c; wſzytcy do ſkromnego á miernego żyćia kárnośći máią być przyćiągnieni [ad frugalitatis et parsimoniae disciplinam revocandi]. ModrzBaz 82v; KochPij C2v.

β. Uprzejmy, łagodny (2): Ktorego vporu (iako ſie godźiło) pirweyieſmy miernymi ſłowy bronili ForCnR E; BielKron 226.
2. Znajdujący się pośrodku, między dwiema innymi rzeczami (2): ktory [raj] ludźie vcżeni wykłádáią rozmáićie być: iedni ná źiemi drudzy ná niebie/ drudzy w miernym mieyſcu pod obłoki. BielKron 466, 466v.
3. Przymiotnik od „mierzyć” ‘określać wielkość’ (1): Mensus, Mierzony/ Mierny. Mącz 219d.
a. [Służący do mierzenia: jachteli 60 i 2 sądki, zbanów 8 miernych, rozmiarków 7 InwMieszcz 1573 nr 181]
4. Przymiotnik od „mierzyć” ‘celować’ (3):
a. Służący do celowania (2):
Wyrażenia »waga (a. ważka) mierna« (2): BielSat N2; Kulá ma być kámienna/ iáko cebr ná wielkość/ Miey ná to wagę mierną/ kędy trzebá náprość. BielSjem 38 [idem BielSat ].
b. Celny, dobrze celujący (1):
Wyrażenie: »oko mierne« (1): wedle dębu tego Luk záwieśił/ znák ſczęſćia/ y oká miernégo. KochFr 67.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Medius, Pośrzedni/ mierny/ ſredny. Mącz 213a.

Synonimy: 1. umiarkowany; B.a.α. łagodny, skromny, spokojny; β. powściągliwy b.α. surowy, ścisły; β. łagodny.

Cf MIERNE, NIEMIERNY, WIEKOMIERNY

AŻ