[zaloguj się]
[pdf]

LENIWY (220) ai

leniwy (216), leniw (2), leniwy a. leniw (2).

-e- (219), -ę- (1).

-e- (67), -é- (1); -e- : -é- Strum (1:1).

comp i sup (3 + 1) (nå)leniwszy.

Fleksja
sg
mNleniwy, leniwszy, nåleniwszy, leniw fNleniwå, leniw(a) nNleniwé
Gleniw(e)go Gleniw(e)j Gleniwégo
Dleniw(e)mu Dleniw(e)j D
Aleniw(e)go, leniwy, leniwszy Aleniwą Aleniw(e)
Ileniwym Ileniwą I
Lleniwszym L L
Vleniwy V V
pl
N m pers leniwi, leniwy
m an leniwi
subst leniwé
G leniwych
D leniwym
A m pers leniw(e)
subst leniw(e)
I m leniwymi, leniwsz(e)mi
L leniwych
inne formy
pl V - leniwi

sg m N leniwy, leniwszy, nåleniwszy (90), leniw (2); ~ (attrib) leniwy (13); ~ (praed) leniwy (28), leniw (2) GórnTroas, SzarzRyt. ◊ G leniw(e)go (4). ◊ D leniw(e)mu (4). ◊ A leniw(e)go (20), leniwy, leniwszy (5). ◊ I leniwym (11). ◊ L leniwszym (1). ◊ V leniwy (2). ◊ f N leniwå (5), leniw(a) (2). ◊ G leniw(e)j (2). ◊ D leniw(e)j (1). ◊ A leniwą (2). ◊ I leniwą (2). ◊ n N leniwé (12); -é (1), -(e) (11). ◊ G leniwégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ A leniw(e) (1). ◊ pl N m pers leniwi (27), leniwy (1); -i : -y GlabGad (1:1). m an leniwi (1). subst leniwé (3); -é (2), -(e) (1). ◊ G leniwych (2). ◊ D leniwym (5). ◊ A m pers leniw(e) (3). subst leniw(e) (1). ◊ I m leniwymi (1) KuczbKat, leniwsz(e)mi (1) ModrzBaz. ◊ L leniwych (1). ◊ V leniwi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niechętnie podejmujący wysiłek, nie chcący pracować; piger BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; lentus Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep; tardus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; ignavus Mącz, Calag, Calep; segnis Mącz, Calep, Cn; otiosus BartBydg, Mącz; persegnis Mącz, Calep; fugiens laboris a laborum, veternosus Mącz, Cn; cunctabundus, deses, desidiosus, discinctus, frigidus, fungus, hebes, languidus, murcus, murcidus, negligens, oscitans, pinguis, reses, socors (secors), somniculosus, spissus, supinus, tepidus Mącz; fugitans laboris, torpidus Calep; impatiens laboris Cn (182): Podzi precż leniwy sługo/ Bo ieſz wiele á ſpiſz długo BierEz K2v, K2, S, S2; Mymer1 35; Lentus, otiosus, piger, tardus, etc. lyenyvy. BartBydg 81; Przeto v kogo ieſt wielka á mięſiſta głowa znamionuie cżłowieka leniwego á złey complexiey ku rozumowi GlabGad B3v, L2v [2 r.]; WróbŻołt K7v; RejRozpr Hv; BielKom B7v, D6v; RejWiz 56; BibRadz Ex 5/17 [2 r.]; ále ſporadą ſtátecżną nie płochą zbroię náſię bierzćie przeſpiecżnie/ przećiw leniwym á opiłym Krześćiánom BielKron 255, 50, 102, 346; Endymionis somnum dormire, [...] Bárzo długo ſpáć/ Leniwym być. Mącz 103d, 137b, 138c, 153d, 183d, 235d (12); Ale oczu głębokich y vſzu powiſłych/ Ten ieſt znák koni wſzech leniwych. SienLek 187v, 187 [2 r.]; GórnDworz R5; KuczbKat 185; RejZwierc 53, 107v, 221, 221v; BielSpr 59v; BudNT Hebr 5/11; ModrzBaz 31; Calep 591b; Gminem poſpolitym leniwym ſye brzydząc ZawJeft 24; GostGosp 84; GórnTroas 74; GrabowSet K3, Y2; WyprPl C; będę [...] podobnym ſłudze onemu złemu y leniwemu/ pieniądze twoie w źiemi kryiącemu. LatHar 613; KlonWor 33; Wieczne miłośierdźie iego/ On nie leniw źgoić [!] rány/ Y poddźwignąć vpadłego SzarzRyt B2.

leniwy do czego (2): ModrzBaz 65v; Cżemuześćie do dawaniá leniwi? SkarŻyw 589.

leniwy ku czemu (4): OpecŻyw 168v; Twarz krziua, długa á ſucha, cżłowieka znamionuie ku wſzemu dobremu leniwego rozumu proſtego GlabGad N2v; RejPos 185, 227.

leniwy na co (1): Pecus languida ad pastum, Leniwe bydłę na páſtwę. Mącz 183d.

leniwy w czym (7): BielKron 248v; Strum Cv; A ktoby przy ſwym ſtárſzym niebył/ ábo w powinnośći ſwey leniwy był [in officio cessantes]/ niech tákie vrzędowi opowie. ModrzBaz 84, 144; A ieſliby przerzeczeni Stároſtowie [...] byli w tych rzeczách leniwi álbo niedbáli: tedy oné wſzyftki o tákowé niedbálſtwo przez Vrzędniki duchowné mieyśc dopuſczamy kląć. SarnStat 898, 285, 930.

Rzekome tłumaczenie gockiego „gepanta” (2): BielKron 358v; LItewſki narod zdawná poſzedł z Zamorſkich kráin Morzá pułnocnego/ ktorych też Hiſtorykowie zową Gepide/ po Gotſku leniwi/ ábowiem będąc z Gotty walecznymi iednego rodzáiu/ nierychło zá nimi do Prus z ſwymi okręty przyciągnęli StryjKron 46 [idem BielKron].

W połączeniach szeregowych (32): A ieſtli zaſię ieſt [ciężarna] barzo mdła/ leniwa/ obciążała/ znamię iż dziewka będzie. FalZioł V 15, V 54v; GlabGad N5, O3v, O8, O8v, P5v, P6v; BielKron 100; Ultra Epimenidem dormire, Leniwym/ Oſpáłym á zgniłym być. Mącz 106c, 54a, 72b, 140c, 147a, 188d (17); SienLek 29v; RejZwierc 3v; Iáko záśię leniwi/ nieumieiętni/ nieuſtáwicżni á płochey myśli ludźie [ignavi, imperiti, leves]/ ktorych żadna cżeść do sławy niepobudza/ niemogą być ochotni/ áni pożytecżni/ áni ták pilni do cżynienia doſyć roſkazániu. ModrzBaz 116; RejZwierc 52v; [flegmatyk] w ſpráwách nie rychły/ leniwy/ oſpáły Oczko 34; Calep 804b.

W połączeniu pleonastycznym; przymiotnik określa pojęcie posiadające z natury cechę zawartą w znaczeniu przymiotnika (2): Pingue otium, Leniwe prożnowánie. Mącz 300b; Desidiosus, idem quod deses inertissimum et desidiosissimum otium Leniwe/ á zgniłe niedbálſtwo. Mącz 379c.

W przeciwstawieniach: »pilny (2), prędki (2), mężny ... leniwy« (5): BielSpr 1; Bo ſą niektorzi do obráżenia drugich bárzo prędcy: á do iednánia ábo leniwi/ ábo zgołá niedbáli. ModrzBaz 65v, 82v; RejZwierc 26; iedno chćieć/ náucży káżdego leniwego pilny/ co ráno wſtawa GostGosp 102.

W charakterystycznych połączeniach: leniwy(-a, -e) chłop (4), czeladź, człowiek (ludzie) (15), gmin, koń, mąż, muł, niedbalec, osieł (2), ożralea, pies (2), sługa (3), woł (2); leniwy do dawania, ku każdej sprawie, w narodzeniu, w obaczywaniu (2), w postanowieniu (2), w powinności, ku służbie (bożej) (2), ku wszemu dobremu.

Przysłowia: pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzbiecie. RejZwierc 26; Y coż maſz zá zyſk leniwy páduchu/ Guzy ná grzbiecie/ á rącży ná brzuchu. RejZwierc 221v.

Mąż leniwy ná ſwiecie/ nie będzye bogáty BielKom C.

Albo też rydzykow náſolić/ grzibkow náſuſzyć/ á coż to zá praca? [...] ále leniwemu niedbálcowi wſzytko ſie trudno widzi. RejZwierc 110v.

Wyrażenie: »leniwy brzuch [= żarłok]« = venter piger Vulg (2): A my co cżyniem leniwi brzuchowie/ pátrżąc ná ty ták młode y śłábey [!] płći pánienki/ iáko ták ćięſzko ná ſwe zbáwienie robiąc SkarŻyw 22; WujNT Tit 1/12.
Szeregi: »bezpieczny a leniwy« (1): gdy nalepiey Kártáginowie obacżą Rzymiány beſpiecżne á leniwe/ nie zápomnią Twoiey kaźni BielKron 129v.

»leniwy, (a) gnuśny« [szyk 5:4] (9): OpecŻyw 168v; ále rzecż ieſt niepodobna gnuſnego á leniwego oſlá ná wyſokoſć látać/ gdyż skrzydeł nie ma. HistAl E6; Mącz 381a; Tákowi ſą podobni oracżom gnuśnym á leniwym/ ktorzy z wielką pilnoſcią ſzcżepią drzewá rozmáite/ á potym o nie máło dbáią RejPosWstaw [412]v; Calag 187a; Calep 789b, 963a, [1047]b, 1074a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»leniwy, (a, a(l)bo, i) niedbały« [szyk 5:3] (8): Mącz 65b, 97d, 299a, 434c; Był leniwy niedbáły Poſpolitey rzecży/ Spraw nigdy áby namniey nie miewał ná piecży. PaprPan Dd3v; ModrzBaz 65v; A ieſliby Woiewodá álbo inni Woiewodowie náſzy [...] y w obaczywániu y poſtánowiéniu téy cény niedbáli y leniwi [negligentes aut incurabiles JanStat 277] byli vznáni SarnStat 285, 898, 930. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»leniwy a niesposobny« (1): A tymći ſpoſobem y bogacże z ſtawáią ſię leniwſzemi á nieſpoſobnieyſzemi [segniores]/ do oney sławy/ ſámey tylko cnoćie/ dowćipowi y pracy/ należącey ModrzBaz 61v.

»leniwy, (a) ni(k)czemny« [szyk 2:2] (4): BielKron 148, 169, 254v; Záś gdy ludźi leniwe á nikcżemne [secordes et ignavos] nád nię przekłádáią: tedy álbo w pracách mdleie y wątleie/ álbo do cżego nowego bywa zápędzoná. ModrzBaz 39. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ospały a (i) leniwy« (3): Mącz 271a, 402a; czy przeto/ żeſmy tych lat bárzo ſą oſpáli/ á do wiádomośći rzeczy thych nád miárę leniwi Oczko A3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.].

»proznujący, (a) leniwy« = otiosus et ignavus Modrz [szyk 2:1] (3): Mącz 353d; NIewiem iesli práwo iákie ma być vſtáwione przećiwko ludźiom prożnuiącym á leniwym/ ktorziſię namniey nieſtáráią o to/ żeby ſię ábo Rzecżypoſpolitey/ ábo ludźiom przysłużyli. ModrzBaz 83, 20v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

W przen (17): Goſpodárſtwo leniwe [= gospodarstwo leniwego]. RejWiz 56 marg, 6v; Cc5v; BibRadz Eccli 2/13; Dla niedbáłośći pogniją ſtrzechy domowe/ á dla ręki leniwey będzye kápáło do domu. BielKron 81v; RejPos 227; A ten leniwy oſieł/ á to ſproſne ciáło iáko piekło nigdy náſycone być nie może RejZwierc 104v; Gniéw twóy/ pánie/ rozdął morzá: gniéw przeráźliwy Rozſádźił źiemię/ y odkrył iéy grunt leniwy [= wnętrze ziemi, jej głębokie warstwy]. KochPs 24; KlonWor 34.

leniwy ku czemu (4): MurzNT Luc 24/25; RejPos 111; O głupi á leniwego ſercá ku wierzeniu temu wſzyſtkiemu co powiádáli prorocy. MWilkHist Kv [przeklad tego samego tekstu MurzNT, RejPos, WujNT]; WujNT Luc 24/25.

W połączeniu szeregowym (1): wſzytkie też śiły y ſerdecżne y ćieleſne/ iáko w powinnośćiách ſwych ſą leniwe/ nikcżemne/ rozne/ miedzy ſobą walcżące/ y niedługo trwáiące [tardae, stupidae, variae, inter se pugnantes parumque diuturnae]. ModrzBaz 57.

W charakterystycznych połączeniach: leniwy(-a, -e) osieł (2), ręka (2), serce (4), szkapa (2); leniwy ku wierzeniu (4).

Szeregi: »leniwy abo gnuśny« (1): A on rzekł do nich/ O ſzáleni i leniwego ſerca ku wierzęniu (marg) przerozumni i leniwi abo gnuśni ſercem (‒) MurzNT Luc 24/25.

»leniwy i niepotężny« (1): zoſtáłá teſz y władza właſney woley/ iſz cżynić co chcem możem: ále ták słába y ſchorzáła/ iſz do dobrego bárzo leniwa y niepotężna/ á do złego bárzo ſkłonna. SkarŻyw 262.

»tępy a leniwy« (1): háruy thą tępą á leniwą ſzkápą to oſpáłe ſwowolne á nikcżemne ciáło ſwoie RejZwierc 130.

α. W funkcji rzeczownika (21): Leniwy dla źininá [!] niechciał oráć potem będźye żebrał March1 A4v [idem March2], A4v; OpecŻyw 191v; March2 V4v; Ządośći theż porażáią leniwego: bo nie niechćiáły ręce iego robić Leop Prov 21/25; BibRadz Eccli 22/2; BielKron 314v; GórnDworz P5v; RejZwierc [233]; Przynośiłá do nas tákie grzechy/ ktorycheſmy ſobie niewáżyli/ á ná iey ſpowiedzi cżęſtey/ iáko leniwi teſknili. SkarŻyw 580.

W przeciwstawieniu: »rączy ... leniwy« (4): RejZwierc B3v, 231v, [233]; O dźiwna mocy bozka/ ná beſtyách znamy/ Co rątcze/ co leniwé/ rozſądek dawamy Po znákách: ná człowieku/ czemuż niémáſz znáku? Ták zły iáko y dobry/ w iednym ſtoi ſzláku GosłCast 68.

W połączeniach szeregowych (4): Grzbiet barzo tłuſty znamionuie lichotę, leniwego/ fałfzerza/ zdradnego. GlabGad P5, M3v, N2, P5.

Szeregi: »leniwy i (a) niedbaly« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 141; ábo to przypiſowali ſwéy gnuſnośći wſzyſey niedbáli y leniwi [omnes desides et lenti JanStat 619] którzy w nágrodzeniu ſwéy ſzkody nie ſtáráli ſie áby czuyni byli. SarnStat 700.

»proznujący i leniwy« (1): Proznuiący y leniwi/ Ktorzy cudzym potem żywi: Bárzo máią być karáni BierEz K2v.

a. Niechętny do czynienia złego lub czegoś niepotrzebnego (6):

leniwy do czego (2): Tyś łáſkáwy/ tyś dobry: do gniewu leniwy/ Do miłośierdźia prędki KochPs 210; WujNT Iac 1 arg.

leniwy ku czemu (3): Byłá ku mowieniu leniwa/ ále ku ſłuchániu ochotna/ pomniąc ná ono: ſłuchay Izráelu á milcż. SkarŻyw 142; WujNT Iac 1/19 [2 r.].

leniwy na co (1): [Król Władzisław] ſam ich krzywdy ſłuchał/ iedno ná ſkazánie leniwy. BielKron 387.

W przeciwstawieniach: »prędki (4), ochotny ... leniwy« (5): KochPs 210; SkarŻyw 142; A niech wſzelki człowiek będźie prędki ku ſłuchániu: á leniwy ku mowieniu/ y leniwy ku gniewowi [tardus autem ad loquendum et tardus ad iram]. WujNT Iac 1/19 [idem] Iac 1 arg.

W charakterystycznych połączeniach: leniwy do gniewu (2), ku gniewowi, do mowy, ku mowieniu (2), na skazanie.

2. Powolny, wolno poruszający się; spissus, testudineus Mącz; lentus pulmoneus, tardus Cn (37): [Saturnus] Wedlug biegu naleniwſzy. FalZioł V 50v; SEp ieſt ptak cżarny á leniwego latania FalZioł IV 27a, IV 4b; CZemu przy obiedzie nie zdrowe leniwe iedzenie GlabGad G4; BielKron 400; Spissior gradus, Leniwſzy chód. Mącz 409b, 183d, 452d [2 r.]; Aboćiem leniwe ruſzánie/ źimno známionuie/ á gęſtość Wilkośći. SienLek 24v; Strum C4; ActReg 128; GrabowSet N4v; Ponieśie Wiſłá y ná pruſkim świećie Stáwi z komięgą y z tráftą leniwą/ Swą drogą krzywą. KlonFlis E3; Támże v zamku Mintáwá leniwa W łákomą Wiſłę nurćik ſwoy wylewá. KlonFlis G.

W charakterystycznych połączeniach: leniwy(-a, -e) bieg, chod (4), jedzenie, latanie, ruszanie, wyprawa.

W przeciwstawieniu: »rychły ... leniwy« (1): Ieden waśniwy/ drugi pokorny/ ieden rychły drugi leniwy RejZwierc 67v.

W porównaniu (1): w chodzie było bárzo leniwe iakoby żołw/ to zwierzę HistAl I2.

W przen (1):
Zwrot: »na leniwszym uciekać« = odchodzić, przemijać powoli (1): Lecz gdy od ſtrapionégo poćiechy biegáią/ Smierć naprzód/ na leniwſzym drugié vćiekáią. GórnTroas 62.
a. O pulsie (5):

W charakterystycznych połączeniach: puls leniwy(-e), skok (2), tępanie (2).

Szeregi: »leniwy a (i) cienki« [szyk 1:1] (2): Też będzieli tępanie cienkie y też leniwe. FalZioł V 12v; SienLek 24v.

»leniwy a mgły« (1): zaſię puls leniwy á mgły zimnoſć ſercza á mgłoſć cżłonkow [znamionuje]. GlabGad E4.

»nierychły a barzo leniwy« (1): Theż będzieli tępanie miąſſze/ pełne/ ale nierichłe/ á barzo leniwe, Niemocz oną ieſt z flegmy zimney. FalZioł V 12v.

»leniwy a postawający« (1): Ieſli lepák Skok będźie miąſzſzy/ á pełny/ ále leniwy á poſtawáiący: niemoc oná ieſtći z Pypćiá álbo flegmy SienLek 24.

b. O rozumie; retusus Mącz (4): GlabGad N2v; Retusum ingenium [...], Leniwy/ twárdy dofćip. Mącz 469a; StryjKron 288.

W charakterystycznych połączeniach: leniwy dowcip (2), rozum (2).

Szereg:»leniwy a tępy« (1): Y owſzem/ cżem kto ma leniwſzy á tępſzy [tardius ac obtusius] rozum/ tem więtſzego do tego ſtáránia/ przyłożyć ma/ iákoby go wyoſtrzył. ModrzBaz 8v.
c. O prochu (1): Drugim obycżáiem proch vcżynić może leniwy/ ktory ſam zapala idąc z nienagłá/ dźiáłá/ hakownice y káżdą rzecż BielSpr 73.
d. Z rzeczownikami abstrakcyjnymi (9): Kroki w chodzeniu ſzyrokie ale nie richłe vkazuią też gruboſć rozumu, złą pamięć, ſkępſtwo nierobotnoſć y leniwe wierzenie. GlabGad P7v; HistLan D3; PIęć gwiazd inſzych zoſtáło któré nie naleźą Do téy liczby/ lecz wolno z Zodiákiem bieżą [...]. Ich látá ſą leniwé: á gdy ſye rozyydą/ Nierychło ku onému kréſowi záś przyydą. KochPhaen 17; KochFr 52; W czym wſzyſtkim ludźie vkrżywdzeni ſkárżą ſię ze lzámi ná tę leniwą ſpráwiedliwość GórnRozm C3v, D4; Ledwie mię ná godzinę przed świtánini [!] ſwymi Sen leniwy obłápił ſkrzydły czárnáwymi. KochTr 20; GórnTroas 14, 24.

W charakterystycznych połączeniach: leniwe(-y, -a) lata (2), nieszczęście, sen, sprawiedliwość (2), starość, wierzenie.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): ani na b/ ani na l/ kładą [kreskę] gdi po nich idźie i: iako tu/ biędny/ lieniwy/ pieſczony JanNKarKoch G2v.

Synonimy: 1. gnuśny, nieochotny, niepospieszny, nierobotny, nikczemny, obciążały, ociężały, ospały, paniczkujący, prożnujący, zgniły; 2. cienki, mdły, nierychły, wolny.

Cf 1. LENIEC, LENIEK, LENIWIEC, LENIWOCHODY, LENY, LEŃ, NIELENIWY, PRZYLENIWSZYM

HG, KN