[zaloguj się]
[pdf]

MIŁOSIERNY (508) ai

miłosierny (498), miełosierny (4), miłosierni (2), miłoserdny, miłosierny a. miłosierni (4); miełosierny Calep (3); miłosierny: miełosierny CzahTr (5 : 1); miłosierny : miłosierni: miłosierny a. miłosierni RejPs (16:1;161:1), RejPos (75:1; [226]v :3).

o jasne; -er- (61), -ér- (1), -(e)r- (446); -er- : -ér- KochPs (12:1); -eł- z tekstów nie oznaczających é.

comp i sup (11 + 12) -miłosierniejszy (23). sup nå- (9), nåj- (1); nå- : nåj- LatHar (5:1). [Często bez funkcji porównawczej; comp w funkcji sup WujJud 52v].

Fleksja
sg
mNmiłosierny, miłosierniejszy fNmiłosiernå nNmiłosiern(e)
Gmiłosiernégo Gmiłosiern(e)j Gmiłosiernégo
Dmiłosiern(e)mu Dmiłosiernéj Dmiłosiern(e)mu
Amiłosiernégo, miłosierny, miłosierniejszy Amiłosierną Amiłosiern(e)
Imiłosiernym, miłosierniejszym, miłosiern(e)m I Imiłosiernym
L Lmiłosiern(e)j Lmiłosiernym
Vmiłosierny, nåmiłosierniejszy Vmiłosiernå V
pl
N m pers miłosierni, miłosierniejszy
subst miłosierné, miłosierniejszé
G miłosiernych
D miłosiernym
A m pers miłosiern(e)
subst miłosierné, nåmiłosierniejsz(e)
I m miłosiernymi, miłosiernémi
L miłosiernych
V subst miłosiern(e)

sg m N miłosierny, miłosierniejszy (186). ◊ G miłosiernégo (10); -égo (2), -(e)go (8). ◊ D miłosiern(e)mu (4). ◊ A miłosiernégo (16), miłosierny, miłosierniejszy (3); -égo (1) SiebRozmyśl, -ego (1) BiałKat, -(e)go (14). ◊ I miłosiernym, miłosierniejszym (43), miłosiern(e)m (2); -(e)m RejPs; -ym: -(e)m GrzegRóżn (2:1). ◊ V miłosierny, nåmiłosierniejszy (42). ◊ f N miłosiernå (12). ◊ G miłosiern(e)j (9). ◊ D miłosiernéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A miłosierną (8). ◊ L miłosiern(e)j (1). ◊ V miłosiernå (1). ◊ n N miłosiern(e) (4). ◊ G miłosiernégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ D miłosiern(e)mu (1). ◊ A miłosiern(e) (6). ◊ I miłosiernym (15). ◊ L miłosiernym (1). ◊ pl N m pers miłosierni (35), miłosierniejszy (1). subst miłosierné, miłosierniejszé (22); -é (3), -(e) (19). ◊ G miłosiernych (15). ◊ D miłosiernym (8). ◊ A m pers miłosiern(e) (1). subst miłosierné, nåmiłosierniejsz(e) (35); -é (3), -(e) (32). ◊ I m miłosiernymi (7), miłosiernémi (4); -ymi HistRzym, BiałKat, SkarŻyw, CzechEp, WujNT (2); -émi BibRadz, RejZwierc, LatHar; -ymi: -émi JanNKar (1:1); ~ -émi (1), -(e)mi (3). ◊ L miłosiernych (4). ◊ V subst miłosiern(e) (4).

Składnia comp: miłosierniejszy niżli kto (2), miłosierniejszy nad kogo (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Litościwy, współczujący; łaskawy; misericors Mącz, Calag, Calep; beneficens, lenis, liberalis, longanimis Mącz; clemens, propitius Calep; qui misericordia (a. alienis miseriis) commovetur Cn (224): BierEz P3v; FalZioł V 51, 51v; GlabGad O2; Ten tzłowiek dobrze tzyni ſwe duſſy/ ktory ieſt miłoſierny. March3 V7; WróbŻołt N8 [2 r.]; RejPs Ff2v; SeklWyzn e4v; LubPs Z5 marg; Iáko będzieſz mogł ták bądź miłoſierny [ita esto misericors]. Leop Tob 4/8; RejZwierz 32; A z tegoć wywiodł mężá miłoſiernego [virum misericordiae]/ ktory doſtąpił łáſki v wſzytkich ludźi. BibRadz Eccli 44/25, Ps 50 arg, Eph 4/32; Goski A10v; BielKron 85v, 149v, 167 [2 r.], 189v, 354 (9); OrzQuin D3 marg; GórnDworz T6; HistRzym 123, 126v; RejPos 169v [2 r], 170v [2 r.], 171 [2 r.], 171v, 266 (9); BiałKat 213v; RejZwierc 140 [5 r.], 148, Aaa3v; bądz miłoſiernym y ſpráwiedliwym [esto amator eleemosynarum et iustus] áby ſię ſtobą dobrze działo. BudBib Tob 14/9, Eccli 44/10, 45/1, Is 57/1; CzechRozm 217v, 238v, 244; Verſnlich. Miłośierny. Misericors. Calag 60b; gdy ſłyſzał o kim Ian S. iſz był do cżynienia iáłmużny ſkłonnym [...] pytał [...] iákoś ſię ſtał ták miłośiernym/ cży ſprzyrodzenia/ cżyli ſam ſię z ſobą biedząc? SkarŻyw 100; Bo ſam [Mojżesz] z nátury ſwey był cżłek dziwnie ćichy á bárzo miłośierny SkarŻyw 483, 487; CzechEp 284; LatHar +++, 599; KołakSzczęśl B4v; A ták bądźćie miłośierni/ iáko y Oćiec wáſz miłośierny ieſt [Estote ergo misericordes, sicut et Pater vester misericors est]. WujNT Luc 6/36, bądźćie dobrotliwemi iedni przećiw drugim/ miłośierni [Estote autem invicem benigni, misericordes]/ odpuſzczáiąc ſobie iáko y Bog w Chriſtuśie wam odpuśćił. WujNT Eph 4/32, s. 213, Zzzzz3; JanNKar H3v [3 r.]; SarnStat 217, 1262; SkarKaz 278a, b, 350a.

miłosierny kogo (1): Ktore [wierszyki] proſzę rácż przyiąc [!] á potym łáſkáwy/ Wzrok vkaż y zaś vchá poday boś ty práwy. Miłoſierny vbogich ludźi vtrapionych/ Y mnie ſtrapionego z nimi policżonych. CzahTr G.

miłosierny komu (3): Abyś ták był iáko on [Bóg] ná wſzech ſpráwach wierny/ Cnotliwy/ ſpráwiedliwy/ á wſzem miłoſierny. RejWiz 51; RejZwierc 10v; Bądź miłośierny śierotom/ iáko ich oćiec SkarKaz 387a.

miłosierny ku komu (1): Był [...] cnotliwy/ vkłádny/ y łáſkáwy/ też y ku nieprzyiaciołom miłoſierny/ wielkiego vmyſłu/ y ſercá wyſokiego (marg) Przymioty Włádisławá Jágełowicá. (‒) StryjKron 607.

miłosierny przeciwko komu (1): áby [cesarz] wedle Bogá páńſtwo ſpráwował: á przećiwko vbogim y niedoſtátecżnym był bárzo miłośiernym. SkarŻyw [223].

miłosierny na kogo (5): NErwá Kokceus Nárnieńſki Ceſárzem zoſtał/ był miłoſierny ná vbogie/ ták iż ná koniec dla nich zubożał. BielKron 148v, 166, 187v; SkarKaz 278a; SkarKazSej 662a.

miłosierny nad kim, nad czym (4): BibRadz Ps 41 arg; BielKron 181; Też ieſzcże maſz náukę/ iáko maſz być miłoſiernym nád nieobácżnym vpadkiem iego [bliźniego], RejPos 181; Był ktemu Ian S. nád chorymi y vmieráiącymi miłośierny wielce SkarŻyw 99.

W połączeniach szeregowych (11): MurzNT 51; áby łáſkáwi/ łágodni miłoſierni/ y mierni byli/ y innym ludziom wyſtępy odpuſztzáli/ iáko theſz nam Pan Kryſtus odpuśćił. KrowObr 62; RejWiz 51; BielKron 152v; RejZwierc 49v; BudNT Eph 5[4]/l [32]; SkarŻyw 460; [Bolesław Chrabry] bel Pan hoini bogoboini y ſprawiedliwi/ nadto y miłoſierni: Biſkupi y wſzitek ſtan Duchowni mial w wielkiei vtzciwoſci PaprUp Bv; Iáko ſię poſtáwiſz Pánu Bogu/ tákći ſię poſtáwi P.Bog: ćichy/ łáſkáwy/ y wielkiego miłoſierdźia/ ćichych/ łáſkáwych/ vkłádnych/ pokornych y miłośiernych potrzebuie. LatHar 279; WujNT 1.Petr 3/8; KlonWor 59.

W przeciwstawieniu: »okrutnik ... miłosierny« (1): [umarł] Krol/ nie Tyran/ ále łáſkáwy/ nie okrutnik/ ále miłośierny/ nie popędliwy w gniewie/ ále názbyt ćierpliwy BiałKaz H2v.

W charakterystycznych połączeniach: miłosierny(-i), człowiek (11) ludzie (6), mąż (a. mężowie), zakon; barzo (4), wielce miłosierny.

Zwrot: »udać się na miłosierne uczynki« (2): Vdał ſie był [Tobiasz] ná miłoſierne vcżynki dáwáiąc iáłmużny/ vbogie zákłádáiąc cżáſu potrzeby/ ták iż z vbożał bárzo. BielKron 97, 299v.
Wyrażenia: »skutki miłosierne« (1): Co dał Iudaſz/ poſzło to nábyćie niewierne Ná chudych pogrzeb/ y ná ſkutki miłośierne KlonWor 82.

»miłosierne uczynki« [w tym: sg (2)] = misericordiae a. pia opera, pii usus JanStat [szyk 35:28] (63): Nie zápomni Bog żadnego/ Vcżynku miłośiernego. BierEz A3v; OpecŻyw 42v; PatKaz III 154v [2 r.]; Drugie ſwięto maią zaduſzne, w kthore nawiedzaią groby ſwych przodkow cżyniąc vcżynki miłoſierne, y vbogiem iáłmużny rozdawaiącz, MiechGlab 21; MetrKor 76v; ComCrac 21; RejKup 13; GroicPorz o4; Kto ſie pośći/ iáłmużnę dáie/ cżyni ine miłoſierne vcżynki/ co zá odpłátę zá nie wezmie Leop Is 58 arg; BielKron 299v; poſlymy przed ſobą vcżynki miłoſierne/ iáłmużny obfite/ á przytym modlitwy nabożne HistRzym 91v, 29v, [39]v, 41, 54, 65v (12); A thu pátrzay naprzod/ iż [Pan Jezus] vcży niewierniki [...] á potim miłoſiernie vcżinki cżini nád onym chorym á ſpuchłym nędznikiem RejPos [226]v, 170v, 193v, 198, 225v; RejZwierc 129, 174v; WujJudConf 90v; SkarŻyw 87, 319; ReszList 165, 166; Siedm vcżynkow miłośiernych/ opátrzeniu ćiáłá ſłużących. LatHar +++, +++v; WujNT 26, 105, 108 [2 r.], 159, 201 (15); WysKaz (?)3; JanNKar H3v [2 r.]; chybáby co w tákowym teſtámenćie ná kośćiół ábo ná miłośierné vcżynki [in pios usus et misericordiae opera JanStat 238] było odkazano. SarnStat 215, 897; Miłośierne vcżynki od gniewu Bożego bronią/ długi Bogu wypłacáią/ máiętność y domy rozmnażáią. SkarKaz 278b, 457a; SkarKazSej 661b [2 r.]. Cf »udać się na miłosierne uczynki«.

Szeregi: »dobry (a. dobrotliwy), (a, i) miłosierny« = clemens Calep [szyk 4:1] (5): PatKaz III 154v; Łáſká ieſt iáko kwiatki ná onym nadobnym ſzczepie roſkwitnęłe/ s kthorey wſzytki dobre á miłoſierne uczynki pochodzą. RejZwierc 129; SkarŻyw 319; Clemens ‒ Miełoſzierny, dobrotliwy. Calep 205b; SkarKaz 278a. [Ponadto w połączeeniu szeregowym 1 r.].

»miłosierny, (a) lutościwy« = misericors Mącz, Calep (3): O panie łáſkáwy/ o pánie miłoſierny á lutośćiwy/ niemam ći czym tey lutoſći odſlużyć álbo oddać March1Wiet Av; Mącz 224c; Calep 665b.

»łaskawy i miłosierny« = beneficens, lenis, liberalis Mącz; propitius Calep [szyk 4:1] (5): Liberalissimus et beneficentissimus, Wielmi Łáskáwy y miłoſierny/ Szczodry. Mącz 116c, 241b; HistRzym 51; [Mesyjasz miał] przywieść was w łáſkáwſzy á w miłoſiernieyſzy zakon do Bogá Oycá wáſzego niebieſkiego RejPos 230v; Calep 862a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miłosierny, nieskwapliwy (a. = niepochopny, cierpliwy]« = longanimis Mącz [szyk 1:1] (2): bo [Nerwa Kokceus] był miłoſierny/ nie ſkwápliwy/ ná ſwoy ſie rozum nie ſádził BielKron 148v; Mącz 197b.

»miłosierny a pobożny« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 251; O iáko dáleko słuſznieyſza rzecż/ ábychmy pobożnym á miłośiernym ſkłádániem [pia collatione] dáwáli rátunek tym/ ktorzi známi ſą ModrzBaz [38]v.

Iron. (1): MOſkwá to iuż też wiemy co to zá pánowie [...] A też ſą miłoſierni/ bo nie bárzo biją/ Rádſzey kiedy im ćięſzko w ſzelinę ſie kriją. RejZwierc 242v.

W przen (11):

W połączeniach szeregowych (2): ále w ſercu wiernym prawdziwym/ á miłoſiernym, twoim/ chce Pan pátrzyć chwały ſwoiey. RejPos 228v, 324.

W porównaniu (1): Iáko ogień gáſi wodá/ ták grzech głádzi miłoſierna dobrotliwość [in eleemosynis veniam inpetrabit peccati] BudBib Eccli 3/30.

Wyrażenia: »oko miłosierne« (2): Tu cżlowiecże mily okiem miłoſiernym/ na twégo milégo pana wezrzy/ a oglądáy iakotz ſie ſmęci OpecŻyw 99, 141.

»ręka miłosierna« (1): Niechay nie záwieráią ręki miłośierney Cnotliwym/ y cżeladźi Chriſtuſowey wierney. KlonWor 51.

»serce miłosierne« [szyk 3:2] (5): O wzruſzże w ſobie Naiáſnieyſzy á Miłośćiwy Krolu ſerce miłoſierne krolewſkie LeszczRzecz A5v; RejPos 193v, 228v, 324; SiebRozmyśl G3v.

»miłosierne uczynki« = rozpusta (2): Nielzać iednoć ſie nam vſtáwicżnie polerowáć potrzebá/ bo tego żadnego podobno ná ſwiecie nie máſz/ w ktorymby prziſády álbo zużelice nie nálazł/ á w drugim theż y żywe ſrebro czo to wſzytko z miłoſiernych vcżynkow przychodzi. RejZwierc 103; A Nákoniec káżdy táki zábáwiony tym ſwiátem [...] pewnie o grzechom odpuſzcżeniu áni wiecżnym żywocie nicz nie myſli/ thylko że ſie wżdy miłoſiernemi vcżynki cżáſem áż do połnocy zábáwi. RejZwierc 143.

a. O Matce Boskiej (11): Bądz z ſynem pozdrowiona matuchno laſkawá/ proſis za nami ſynácżka/ bos ty miloſierná matka OpecŻyw 20v, 41, 181v; O Márya (prawdźiwa Pánno/ y mátko Bogá prawdźiwego) pokaż miłoſierdźie nádemną: ábowiem miłoſierna ieſteś/ y litośći pełná. LatHar 72, 29, 423, 484, 549; WujNT Zzzzz4v.

W charakterystycznych połączeniach: miłosierna matka (4), miłość, panna; wielce miłosierna.

W przen (2):
Wyrażenie: »miłosierne oczy« (2): A przetoż iednácżko naſſa/ ony twoie miloſierné ocży [misericordes oculos] k nám obroci OpecŻyw 190v [idem] LatHar 482.
b. W funkcji rzeczownika; misericors Vulg, PolAnt [w tym: tłumaczenia lub komentarze bibl. Matth 5/7 (16)] (24): OpecŻyw 42; RejJóz Q2; LubPs K2 [2 r.], L2v marg; Błogoſláwieni miłoſierni: bo też y ſámi miłoſierdzia doſtáną. Leop Matth 5/7; BibRadz Ps 115/15; Krol iáko był miłośćiwy vcżynił wſzytko iż im odpuśćił/ ſkąd rycerſtwo nań bárzo vſiłowáło mowiąc: Nie trzebá ná walkę miłoſiernego/ Qui parcit inimico mortem ſibi generat. BielKron 351; RejPos 164v, 263v, 266 [2 r.], 314 marg; BiałKat 213v; á nie dopuśćiſz miłośiernemu thwemu oględáć nákáżenia GrzegŚm 25; RejZwierc 140, 190 [2 r.]; SkarŻyw 141, 571. LatHar [+10]v; KołakSzczęśl B2; WujNT Matth 5/7.

W przeciwstawieniu: »miłosierny ... drapieżnik« (1): Ze ſerce krolewſkie ieſt w ręce Bożey/ Miłoſiernego chwali/ gáni drapieżniká Leop Prov 21 arg.

2. O Bogu w Trójcy Św. Ojcu, Synu i Duchu Św.; misericors, qui misericordis (a. alienis miseriis) commovetur, miserator Cn [objaśnienie cf MIŁOSIERDZIE 2.] (277): Náprzod vbacż ijż mily pán Iezus był ij ieſt wielmi miloſierny OpecŻyw 52v, 11v; TarDuch B3; tys ieſth miły panie miłoſierny [tibi Domine misericordia] abowiem ty wraczaſz wſzelkiemu według vcżynkow iego. WróbŻołt 61/13 [12], H8, T3; Zwłaſſczá znáiąc to iákoś ty ieſt miłoſierny/ á ná pomſtę nic nie vkwápliwy RejPs 213v, 76v, 100v, 109v, 112v, 165v (8); RejKup k7; MurzHist C4v; yákoż miłoſyerny ten lutośćiwy Pan/ Ktory nye vkwápliwym ku gnyewu chce być znan LubPs X4v, L4v, Q, R5, S2, X4v, aav; KrowObr 49; RejWiz 165; Leop 4.Esdr 7/62, 4.Esdr 8 arg, Hebr 2/17; Pan ieſt dobrotliwy y ſpráwiedliwy/ á Bog náſz ieſt miłoſierny [Deus noster miserans]. BibRadz Ps 116/5, Ier 3/12, I 423c marg; GrzegRóżn B2 marg; SarnUzn C; RejAp 178v; Bo on ieſt ták miłoſierny/ iż y onego ktorego odrzućił od ſiebie/ przez złośćiwe ſpráwy iego [...] poda mu miłoſierną rękę ſwoię RejPos 74, 46, 47v, 76v, 84v, 85v (20); RejPosWiecz2 91v; KuczbKat 330, 365, 420; RejZwierc 10v [2 r.], 196, 256, 262, Aaa4a; CzechRozm 59, 217 [2 r.]; Pan dobrotliwy/ pan to miłośierny: Nieprzyiaćielſkim łupem ſwóy lud wierny Hoynie bogáći KochPs 171, 128; SkarŻyw 172; CzechEp 284; ArtKanc Q14v; GrabowSet K, O4v; LatHar 169, 237, 562; WujNT 742, Hebr 2/17; SkarKaz 581a; VotSzl Bv; CzahTr G4; Miłośiernieyſzy Pan Bog ieſt niźli on ſędźia ktory ſię Bogá nie bał SkarKazSej 703b.

miłosierny do czego (1): Ale iako ieſth miłoſierny do cżekánia á do vpominánia/ thák też ieſzcże ſroſzſzy ieſth do pomſty RejAp 83v.

miłosierny komu, czemu (10): WróbŻołt H8v; LubPs P3v; Vciecżże ſie iać rádzę do Bogá onego [...] co ieſt ná wſzem możny/ Cnotliwym miłoſierny/ á złym bárzo groźny. RejWiz 124v; RejPos 20v, 159; To czyńćie ná pámiątkę moię: w ónéy ſpráwie naydźieſz/ iż tá ieſt pámięć ſámá: która páná Bogá cżyni miłośiernégo ludźiém. BiałKat 278v; KarnNap Dv; Nie chćiey zápomináć iego/ dobrodźieyſtwá wſzelákiego/ ktory ieſt miłoſierny wſzem nieprawośćiam twym ArtKanc Q18v; GrabowSet O4, V.

miłosierny ku komu (I): Bo ty pánie dobry y vżyty/ y wielce miłoſierny ku wſzem wzywáiącym ćię [multus misericordia omnibus invocantibus te]. BudBib Ps 85/5.

miłosierny przeciwko komu (1): áby [Chrystus] mógł być miłoſiernym przećiwko tym ktorzy przezeń do Bogá przyſtępuią CzechRozm 251.

miłosierny nad kim (1): Ociec náſz niebieſki nád nami záwżdy miłoſierny ieſt. RejPos 170v.

miłosierny w czym (1): Oytcże moy mily/ ienże ies wyſoki w ſtworzeniu/ ſlodki w miłowaniu/ miloſierny w odkupieniu/ wezrzy na mię OpecŻyw 100.

W połączeniu z rzeczownikiem lub wyrażeniem oznaczającym Boga [w tym: Bog (30), Pan (21), Ociec (14), Zbawiciel (4), Jezus (2), Pan Bog (7), Pan Jezus (Chrystus) (4), Bog Ociec (3), Duch Święty (1); „miłosierny” + rzeczownik (wyrażenie) (44), rzeczownik (wyrażenie) + „miłosierny” (42); wyrażenia wykrzyknikowe w apostrofach modlitewnych zawsze z V (36)] (86): March1Wiet Av; O miloſierny oytcże/ ij gdzie ieſt twoie ſmilowanié OpecŻyw 89; O Iezu námiloſiernieyſſy/ ienżes dlá mnie/ cżlowieka grzéſſnégo na krzyżu rácżyl vmrzétz OpecŻyw 157, 132, 163v, 180; A przeto raczy boze myloſyerny yuſz ſmylouacz ſyą nath człouyekyem PatKaz II 33v, 33v; TarDuch B7; WróbŻołt 85/15; RejPs 76v, 123; SeklKat N4v, S3v; RejKup dd8; MurzHist B2v, I3; LubPs Q2v, T2, Xv; SeklPieś 20; RejWiz 111v; Leop 2.Mach 8/29; BibRadz 2.Esdr 9/31, 2.Mach 8/29, Sap 11 arg; RejAp 1v; RejPos 48, 53, 134, 172v, 180, 186, 328, 354v; BiałKat 211; KuczbKat 360; RejZwierc A4v, 10v [3 r.], 12, 124 [2 r.J, 257, 262, 265v; áby mi przez ich [apostołów] pośrzednictwo był miłośćiw Pan Bog náſz miłośiernieyſzy/ á mnie z łáſki grzechow odpuſzcżenie dáć racżył WujJud 52v; BudBib Ex 34/6, Deut 4/31, 2.Esdr 9/31, Bar 3/2; CzechRozm 217; KarnNap Fv; Pan wielce miłośierny/ pan dobrotliwy/ Ná gnieẃ nie prędki/ bárźiéy do łáſki chćiwy. KochPs 153, 39, 175, 188; A Pan Bog miłośierny niewzgárdzi pokutuiącym ſercem wáſzym SkarŻyw 125, 120, 369; ArtKanc L9, T12v; GrabowSet H, Qv, S; Pánie Boże moy (Iezu namiłośiernieyſzy) rácż mi dáć rozum ćiebie znáiący LatHar 23, 21, 68 [2 r.], 104, 143, 144 (15); DZiękuię tobie o namiłośiernieyſzy duſz ludzkich poćieſzyćielu/ Duchu Swięty SiebRozmyśl E3v; SkarKaz 348a; CzahTr F; SzarzRyt B2v [2 r.]; [Swięty Panie Boze/ Swięty mocny Boze/ Swięty miloſerdny zbawicielu/ Wiekui Boze/ Nieday nam zaginąc Krofej I4v, D7, F5].

W połączeniach szeregowych (14): O nálaſkawſſy/ o námiloſiernieyſſy/ ij nálutoſciwſſy boże oytcże/ ienże zwykles dawatz miloſierdzie grzéſſnym ciebie proſſącym OpecŻyw 132; A ty miły panie boże lutoſciwy y miłoſierny [miserator et misericors] ćirpliwy á wielkiego miłoſierdzia y prawdziwy WróbŻołt 85/15; Miłośćiwy á lutościwy Pan/ ćierpliwy á hoynie miłoſierny [patiens et multum misericors]. Leop Ps 144/8; BibRadz Eccli 2/12, 2.Mach 1/24; SarnUzn B8 [2 r.]; RejPos 53, 337; RejZwierc 45v; KochPs 129; Pámiętay/ ſpráwiedliwy/ święty/ miłośierny Boże/ pámiętay żeś lutośćiwym ieſt LatHar 153, 143; SkarKaz 278a.

W przeciwstawieniach: »miłosierny ... srogi (4), groźny (2), sprawiedliwy, straszliwy« (8): A tak Swiety Panie możny Miłoſierny a złęm grozny Nieday mię więczeij fraſować RejKup dd8; RejWiz 124v; Abowiem iáko ieſt miłoſierny/ ták też ieſt y ſpráwiedliwy. RejPos 139v; A ták tego ſie vcżyć mamy/ iż iáko to ieſt Pan miłoſierny/ ták też y ſtráſzliwy. RejPos 181v, 337; Iáko ieſt Bog złym ſrogi/ á dobrym miłoſierny. RejZwierc A5, 10, 12. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.].

W porównaniach [bibl. Luc 6/36] (14): RejPos 169v [2 r.], 170v, 171 [4 r.], 172v, 173 [2 r.]; BiałKat 213v; A ták bądźćie miłośierni/ iáko y Oćiec wáſz miłośierny ieſt [Estote ergo misericordes, sicut et Pater vester misericors est]. WujNT Luc 6/36; SkarKaz 278a, b.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Ananiasz (1): Imioná ich [synów judskich] v poganow były obmierzłe dla thego iż imię Páńſkie w nich ſię zamyka/ ábowiem Dániel znáczy/ Bog ſądźi/ Anániaſz Bog miłoſierny/ Mizael/ Bog wzywány/ Azáryaſz Bog rátuiący. BibRadz II 446b marg.

W charakterystycznych połączeniach: miłosierny brat, kapłan, krol (2), pasterz, pocieszyciel (2), sędzia; miłosierne (-y, -a) bostwo (3), dobroć, dobrotliwość, jarzmo, łaska, miłość (2), napominanie, obietnice, odpuszczenie, przyrodzenie, sąd (3), wspomożenie (2).

Wyrażenia: »na wszem miłosierny« (2): Ale ty Pánye Boże ná wſſem miłoſierny/ Cirpliwy w dobrocyach twych ták nigdy niezmierny LubPs T2; ArtKanc L12v.

»miłosierne uczynki [czyje]« = misericordiae Vulg (4): Chwalćie pana boga o wy miłoſierne vcżinki iego WróbŻołt 106/8, 106/15, 21, 31.

Szeregi: »cierpliwy i miłosierny« (1): proſzę pomni ná rodzice moię/ á grzechow ich nierácż im pocżytać: boś ty ieſt ſam wielce ćierpliwy y miłośierny. SkarŻyw 135. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miłosierny, (a, i) dobrotliwy (a. dobry)« [szyk 5:3] (8): Miłoſierny dobrotlywy zbawićielu grzeſſnych/ dai mi być iednym ſkaiących SeklPieś 20; SeklKat S3v; RejPos 180; RejZwierc 10v; CzechRozm 221v; Boś przećiw dobremu á miłośiernemu zgrzeſzył. SkarŻyw 168, 120; ArtKanc L9. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»lutościwy i miłosierny« (1): lutośćiwy ieſt Pan y miłośierny [misericors Dominus est et miserator]. WujNT Iac 5/11. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»miłosierny i (a, ani) łaskawy« = clemens et misericors PolAnt [szyk 10:6] (16): OpecŻyw 163v; TarDuch C7v; RejPs 97; BibRadz 2.Esdr 9/31; GrzegRóżn B2, D, F3v; Czo nam rácż dáć wſzytkim poznáć łáſkáwy á miłoſierny Boże wſzechmogący náſz z łáſki á z miłoſierdzya ſwego tu y po ſmierći náſzey RejPos 134; á iáko ná nas [Chrystus] kłádzie miłoſierne á łáſkáwe záwſze iárzmo ſwięthe ſwoie. RejZwierc 256; BudBib 2.Esdr 9/31; Zátym przyſzedł do nich Pan Bog do Ráiu/ pozywáć ie ná miłośierny y łáſkáwy ſąd ſwoy/ nie ná potępienie SkarŻyw 262; CzechEp 319; NiemObr 113; NAmiłośiernieyſzy y nałáſkáwſzy duſz ludzkich poćieſzyćielu/ Duchu S. LatHar 32, 71; SiebRozmyśl Hv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miłosierny i miłościw(y)« = misericors et clemens PolAnt [szyk 1:1] (2): BudBib Ex 34/6; áby Pan Bog Wſzechmogący duſzy iego Krolewſkiey Mśći:/ zmárłego Páná náſzego miłośćiw y miłośierny racżył być. BiałKaz N. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»sprawiedliwy i miłosierny« [szyk 6 : 1] (7): BibRadz *6v; SarnUzn C; A gdźie maſz o tym piſmo: iż BOG ieſt ſpráwiedliwy y miłoſierny CzechRozm 217; iż on [Bóg] ieſt nád wſzytki y miłoſiernieyſzy/ y ſpráwiedliwſzy CzechRozm 219, *v; KarnNap Fv; CzahTr C2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.].

»miłosierny i szczodrobliwy« (1): nie opuſzcżayże mię/ nie odſtępuyże odemnie Iezu/ w pokázowániu łáſki twey nędznym ludźiom [...] dźiwnie miłośierny y ſzcżodrobliwy. LatHar 241.

»wielmożny a miłosierny« (1): á iuż to wielmożne á miłoſierne Boſtwo mowi do niego/ nie boy ſie RejAp 15v.

»wszechmocny i (a) miłosierny« [w tym: w formułach modlitewnych (4)] (5): RejPos 186; Niechay nas wyſłucha wſzechmocny y miłośierny Pan LatHar 184, 68 [2 r.], 104.

W przen (35):
Wyrażenia: »miłosierne oblicze« (1): ábowiem ſtąd bych ſnadz ſnádniey poznał miłoſierne oblicze twoie/ á będę v weſelon gdy znowu powſtánę gdy oglądam práwą właſnoſć boſkiey oſoby twoiey. RejPs 23.

»miłosierne oko (a. oczy), wzrok« [szyk 13:3] (15:1): Iezu mily/ laſkawy panie/ wezrzy dzis miłoſiernym okiem na twé ſtworzenijé OpecŻyw 141v; weyzrzeniem miłoſiernego wzroku twego nápełniſz rádoſćią iego. RejPs 30, 47; RejAp 22; RejPos 198v; WujJud B KochPs 47, 87, 126, 184; KochPhaen 16; OYcże náſz [...] ſpuść ocży ſwe miłośierne/ ná nas twe ſyny mizerne ArtKanc M16, D4v; SiebRozmyśl F4v, H2; CzahTr B3v.

»miłosierna ręka (a. ręce)« [szyk 12:2] (14): Otworz rękę miłoſierną twoię/ zapamiętay gniewu twego. OpecŻyw 1v; A ty [...] záwżdy podaſz mnie miłoſierną rękę twoię máiąc ná pieczy ſpráwy moię RejPs 107v, 62v; BibRadz I 423c marg; RejPos 74, 109v, 165v, 166, 245, 245v, 262v; KochPs 24; LatHar 680; y pámięta [Bóg] ná krewkość náſzę/ y śćiąga miłośierne ręce ſwoie/ do tych ktorzy go w prawdźie wzywáią SkarKaz 348a.

»uszy (a. ucho) miłosierne« [szyk 3:1] (4): Pánie/ tyá móy bóg: ty modlitwy moie Rácz przyiąć w vſzy miłośierné ſwoie. KochPs 204; ArtKanc Lllv, N; Kożdy ćię [Panie] naydźie z vchem miłośiernym/ Z ktorymeś ty ieſt nie hárd ſwoim wiernym. CzahTr B2; [Nieracz Oycze dzecy ſwich/ odrzucac od ſebie/ Ale ſwe miloſerdne/ naklon ku nam vſzy Krofej G4, I2].

Zestawienie: »lata miłosierne« = okres, czas miłosierdzia bożego nad grzesznikiem. Tu w nawiązaniu do starotestamentowego roku jubileuszowego następującego co 50 lat i roku szabatowego co 7 lat, a także chrześcijańskiego roku jubileuszowego obchodzonego co 25 lat jako rok łask duchowych. W St. T. w latach jubileuszowych między innymi przywilejami wyzwalano niewolników (1): Pan roſkazał opowiedzieć ty látá miłoſierne Bogá oycá ſwego niebieſkiego/ y to rozwiązánie á oſwobodzenie nędznego więzienia ich á vpadkow ich/ á przy tym łáſkę á miłoſierdzie ſwoie. RejPos 118v.
Szeregi: »dobrotliwy a miłosierny« (1): áby ty nadobrotliwieyſze á namiłośiernieyſze Oycá twego oczy k nam łáſkáwie á miłośćiwie obroćił. ArtKanc D4v.

»szczodrobliwy a miłosierny« (1): A Pan mu z miłoſierdzya ſwoiego poda onę ſzcżodrobliwą á miłoſierną rękę ſwoię RejPos 165v.

a. W funkcji rzeczownika (1):

W przeciwstawieniu: »okrutnik ... miłosierny« (1): tedyby go [Jezusa] byli ſtąd mogli mieć y rozumieć zá okrutniká/ á nie zá miłoſiernego. RejPos 225.

3. Żałosny, smutny (1):
Szereg: »miłosierny a smutny« (1): Elegia [...] Latine Miserabilis, vel misera cantilena, Myłoſierna [!] a ſmutna pioſnká álbo wyerſze. Mącz 101b.
4. Pełen miłości, kochający (3): A wſzakoż nam iuż wſzytko [Józef] przepuſćił łaskawie Iako brat miłoſierny przyął w łaskę prawie RejJóz P4v; Owo cie pocieſzę obyetnicami miłoſierdzia ſwego/ Owo cie nigdy nie opuſzcżę iáko miłoſierna matká wdzięcżnego dzieciątká ſwego. RejAp 2.
W przen (1):
Wyrażenie: »serce miłosierne [o kim]« (1): Tylko ábyś miał ſerce wierne á miłoſierne o tym Pánu ſwoim/ á litował tego záwżdy/ ieſlibyś obráźił ſwięty Máyeſtat iego RejPos 328.
5. W funkcji rzeczownika: »miłosierne« = miłosierdzie, zmiłowanie (3): RejPs 161; W wtorym rozdzyale woła [prorok Ozeasz] ná Izráelſki lud/ áby ſie polepſzyli [...]/ ſlubuiąc pocieſzenie dáć/ á niemiłoſierne zá miłoſierne mieć/ á nie lud moy zá lud ſwoy przyiąć [misericordiam consecuta Vulg; Mowćie bráćiey wáſzéy: Lud móy: á śieſtrze wáſzéy: Miłośierdzia doſtąpiłá WujBib Os 2/1]. BielKron 92v; áby ſądząc pilnie vmierzáli [królowie], gdźie mądrégo, gdźie miłośiernégo, gdźie ſpráwiedliwégo, gdźie téż ſrogośći máią vżywáć. SarnStat 1263.

Synonimy: 1. lutościwy, łaskawy, miłościwy; 3. smętny, smutny, żałosny, żałościwy.

Cf MIŁOSIERDZIWY, MIŁOSIRDY, NIEMIŁOSIERNY

TG